Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 20]

Der Züricher Sonderling
De hardnekkige kwaliteiten van Diogenes Verlag

Boudewijn Büch
Uitgevers

‘Het uitgeven van pot-boilers is niet verwerpelijk, maar niet het aangenaamste aspect van het uitgeven’, schrijft Th.A. Sontrop in de onlangs verschenen, buitengewoon interessante verzamelbundel De toekomst van het boek (Amsterdam 1984). In dit boek, uitgegeven door de ‘kleine uitgever’ Joost Nijsen, komen onder andere ook Harry Mulisch en Maarten 't Hart aan het woord over ‘het boekenvak’.

In Nederland wordt beschamend weinig geschreven over het boekenvak. Vergelijk het vakblad van de Duitse boekhandel (in de breedste zin van het woord) Börsen Blatt met het Nederlandse Boekblad en de tranen springen je in de ogen. Het laatste periodiek lijkt zich vooral toe te leggen op het belachelijk maken van het gehele boekenwezen. Toen Rienk Visser afscheid nam als hoofddirecteur van Kluwer, ontstond het aardige idee een aantal - inderdaad scherpzinnige - geesten iets over de uitgeverij te laten schrijven. Dat resulteerde in het boekje Het geheim van de uitgever (Amsterdam 1978). Samensteller Nuis schreef in het voorwoord: ‘Rienk Visser constateerde eens dat er weinig is geschreven over taak en functie van de uitgever, en zeker door die uitgever zelf.’ Daar had Nuis het gelijk als geen ander aan zijn zijde! Maar hoe bedroevend, hoe ongewoon onbenullig bleek het boekje te zijn geworden. Wij leven dan ook toevallig in een land waar een hooggeplaatst persoon binnen de uitgeverswereld, nadat hem verteld was dat Eco en Marga Minco zeer goed verkopen, vroeg: ‘Is die Minco ook zo'n nieuwe Italiaanse schrijver?’ De concernvorming heeft de directeur van een boekengigant eerder tot een superboekhouder dan een boekenvriend gemaakt. In een eerdere aflevering van deze serie heb ik geschreven dat er nog maar een paar erudiete uitgevers in Nederland zijn. In Duitsland, Engeland, Frankrijk en ja zelfs in Amerika zijn er nog steeds héél veel lezende, intelligente uitgevers. De afgelopen jaren heb ik mij in toenemende mate verbaasd over buitenlandse uitgeversmemoires, uitgevers geschiedenissen et cetera. Zonder de schrijver Richter Roegholt op zijn ziel te willen trappen: zijn proefschrift De geschiedenis van De Bezige Bij (handelseditie Amsterdam 1972) is eerder de aanzet tot een historisch studietje dan tot een volwassen Geschiedenis Van Een Uitgeverij.

Toen ik materiaal verzamelde over de Zürichse uitgeverij Diogenes kreeg ik plotseling de beschikking over een knipselmap met honderden artikelen die er aan de uitgeverij en zijn directeur gewijd zijn. Wéér die verbazing: directeur Daniel Keel is dat buitenlands type uitgever dat mij zo fascineert. Keel denkt over boeken, hij weet veel van schrijvers, kortom hij is een literatuurliefhebber. Hetgeen niet wil zeggen dat Diogenes Verlag AG voor de Nederlandse markt, boekhandel en lezer van groot belang is. Diogenes geeft veel vertalingen uit het Russisch uit. Op Duitse vertalingen van de klassieke Russen zitten we in Holland niet te wachten. De Lage Landen hebben - en nu eens een positief woordje - immers een grote vertaaltraditie en een groot potentieel aan vertalers. Jan Meng (werkzaam bij de hoofdstedelijke kwaliteitsboekhandel Atheneum en een groot kenner van de uitgeverswereld): ‘Diogenes is voor de Nederlandse markt van betrekkelijk belang. De Nederlandse lezer zit nu eenmaal niet te wachten op een Duitse vertaling van Simenon of Patricia Highsmith. Vertalingen uit het Russisch, hoewel heel goedkoop, raak ik ook niet kwijt. Zelfs de Diogenes-reeks Krisenbibliotheek der Weltliteratuur heb ik niet of nauwelijks op de plank staan. Ik verkoop, bij voorbeeld, Mark Twains Adams Tagebuch niet in deze crisisbibliotheek, ook al kost het maar vier Duitse marken. Aantrekkelijk voor de boekhandel zijn de Diogenes' toneeluitgaven, Dürrenmatt, Alfred Andersch, Robert Walser maar vooral Fellini.’

Daniel Keel

Sontrops eerder geciteerde opmerkingen over ‘pot-boilers’ (boeken die eerder worden uitgegeven om de schoorsteen te laten roken dan vanwege de literaire kwaliteit) is een probleem dat ook Daniel Keel bezighoudt. Hij komt er vaak in interviews op terug. De estheet zal zeggen: ‘Het uitgeven van Eric Ambler en Simenon getuigt van een gebrek aan smaak’ en de kunstminnende koopman zal beweren: ‘Doordat ik Ambler in mijn fonds heb, kan ik mij risico's permitteren.’

Daniel Keel komt uit interviews naar voren als een aangename zonderling. Hij werd op 10 oktober 1930 geboren in Einsiedeln (Zwitserland). Op dezelfde dag in dezelfde plaats en op dezelfde nacht zag ook zijn levenslange vriend Rudolf C. Bettschart het levenslicht. Bettschart is de enige andere aandeelhouder van de uitgeverij (49%). Zijn vader, (met veel politici, schilders en houtvesters als voorgeslacht), trouwde een vrouw die neiging had papiertjes, brieven en andere manuscripten die zij in haar omgeving vond te verbranden. Keel bezocht een kloosterschool maar haakte in de derde klas van het middelbaar onderwijs af om het Grieks. Zijn onvoltooide opleiding cultiveert hij in vraaggesprekken met nauwgezette ijver. Na zijn korte schoolgang werd hij redacteur van een padvinderskrant, boekhandelsknecht, immigrant te Parijs, Londen, Frankfurt en Londen én journalist. Op twintigjarige leeftijd besloot hij in ieder geval géén artiest te worden. Dat stellige voornemen maakte hij in de Britse hoofdstad, waar hij tevens de ‘Britse boosaardige humoristische’ schrijver Ronald Searle leerde kennen. In Duitsland vernam hij dat Searles werk door zeventien uitgevers was geweigerd. Dus nam Keel een maatregel die zijn levensloop zou bepalen. Kort voor Kerstmis 1952 verscheen, met een voorwoord van Friedrich Dürrenmatt, Searles Weil noch das Lämpchen glüht. Met geld van zijn vader kon hij een oplage van drieduizend exemplaren opleggen. Uitgeverij Diogenes was geboren; de wettelijke akten daartoe zouden in 1953 getekend worden.

Ronald Searle

De eerste jaren waren zorgelijk en kaal. Grote namen van nu verbond hij al vroeg aan zijn uitgeverij - toen deze namen nog weinig of niets voorstelden - zoals de tekenaars Waechter, Sempé, Chaval, Murschetz, Gorey, Tomi Ungerer, Loriot. In een interview uit 1980 zegt Keel na een opmerking van de vragensteller dat hij geen fonds heeft voor Jan en Alleman: ‘Ik heb twee- of driemaal geprobeerd te speculeren. Op ogenblikken dat ik er financieel niet zo goed voorstond. Ik gaf toen boeken uit waar ik niet achter stond, waarvan ik eigenlijk het bestaan niet gerechtvaardigd vond. Juist met die uitgaven ben ik op mijn bek gevallen. Daarom heb ik tien jaar geleden besloten: we maken alleen nog maar boeken die ons aanstaan en we geven alleen fictie uit.’ In het zojuist geciteerde vraaggesprek, geeft Keel het geheim van zijn uitgeefkunst een beetje prijs: ‘Ik voel altijd eerst, daarna denk ik pas.’

In een weekblad uit augustus 1980 laat Keel nog een beetje meer van zich zien in een rubriek Fragenbogen. Hij beantwoordt hier in een rubriek die vroeger bonton was in popblaadjes en heden nog in Playboy enkele semi-indringende vragen. Zijn lievelings-romanheld is Don Qui-

[p. 21]

chot. Hij haat vogels, ‘ze maken mij nerveus’, heeft een voorkeur voor rooms-katholieke helden en heldinnen (paus Johannes XXIII, Franciscus van Assisi, Theresa van Avila, Moeder Teresa enzovoorts), houdt van de lyriek van Goethe, Claudius, Heine en het werk van Shakespeare, Fellini, de Grimms, Frank O'Connor enzovoorts. De particuliere literaire smaak van Keel is niet hyperverfijnd of exclusief te noemen. Hoe hij Fellini inpast in zijn enigszins neo-katholieke denkwereld wordt ook niet helemaal duidelijk.

DeTeBe

Het fonds van Diogenes Verlag omvat zeer veel Balzac-titels, een rijkdom aan Andersch, Aristofanes en Homerus, Einsteins Briefe, tientallen Simenons, Jules Verne, Stendhal, een vracht klassieke Russen en... Het is een bijzonder eigenaardige fondsvorming die Keel erop nahoudt. Excentriek, zou ik bijna zeggen. Maar we weten het: Daniel Keel geeft uit wat hij mooi vindt - sedert een decennium genadeloos consequent - en hij zal dus wel failliet gaan. Dit laatste nu is volstrekt onjuist. Het gaat heel goed met Diogenes. Hij is zonder twijfel Zwitserlands succesrijkste uitgever en Europees gezien kan hij zelfs een topnummer worden genoemd. De uitgeverij loopt tegen de tweeduizend uitgegeven titels aan, het fonds wordt recent jaarlijks met honderdvijftig titels uitgebreid, in totaal moet zij tot nu toe zo'n vijfentwintig miljoen boeken verkocht hebben.

Het geheim van deze uitgever (want hij heeft écht een geheim!) valt niet gemakkelijk te ontsluieren. Jörg Drews schreef in 1981: ‘Auf Niveau setzen und Gewinn machen’. Men kan uiteraard gaan redetwisten over wat kwaliteit is. Naar mijn smaak geeft Diogenes enkele onbenullaria uit: Louis Amstrongs Mein Leben, een onbeduidend kwebbelwerk dat ik onlangs bij toeval las, rooms gezeur als dat van Theresa van Avila's Innere Burg en een uitsluitend nog als historische rariteit pruimbaar werk van Ernest Renan, Das Leben Jesu. Origineel is het ondertussen allemaal wel. Dat geldt eens te meer voor de kunstboeken die bij Diogenes verschijnen. Het boek over Paul Klee, dat in 1960 verscheen, geldt internationaal als een standaardwerk. Er zijn mij weinig uitgevers op deze wereld bekend die zo'n persoonlijk stempel op een uitgeverij drukken. Ja, uiteraard wel vele, exclusieve biobliofiele minibedrijfjes, maar zeer weinig bedrijven waar het om tientallen miljoenen guldens gaat. En daar gaat het over bij Diogenes Verlag AG, Sprecherstrasse 8, CH-8032 Zürich.

Het laatste nummer van Tintenfass, het huisorgaan van Diogenes
De Diogenes-catalogus 1984

Een van de sterkste punten van Diogenes is zijn Buchreien. Dat zijn de reeksen ‘detebe’ (Diogenes Taschenbücher), Diogenes Sonderbände, Sammlung ‘Klassische Abenteuer’, Club der Bibliomanen (waarbij men zich niet al te veel moet voorstellen), Diogenes Kinder Klassiker en Bibliothek für Lebenskünstler (een verzameling boeken die ik bij uitstek melig en afgetrapt vind). Het allersterkste punt van Diogenes is onmiskenbaar zijn lage prijsstelling. De Krisenbibliothek werd reeds genoemd. Een elfdelige Orwell voor iets meer dan honderd gulden, tien beroemde detectives voor een kleine vijftig gulden, het zeer leesbare en goedkope tijdschrift Tintenfass waarin vaak rake zaken, bij voorbeeld brieven van Raymond Chandler aan Alfred Hitchcock (augustus 1983). Wat is toch het raadsel dat het veertigtal medewerkers van Keel in Zürich zo'n opvallend fonds doet samenstellen? Want er zijn immers meer uitgevers op de wereld die goede reeksen hebben, goedkope boeken uitbrengen en kwaliteit leveren. Ter gelegenheid van het dertigjarig jubileum van de uitgeverij verschenen er talrijke artikelen over Diogenes. In de Berner Zeitung van 13 november 1982 stond een bijdrage van Urs Schnell.

Deze kwam tot de volgende conclusies en opmerkingen: 1. Diogenes is de grootste zuiverliteraire uitgever van West-Europa (een enigszins vreemde opwaardering: vele uitgevers hebben in West-Europa een groter literair fonds, maar doen er andere dingen bij.) 2. Keel is weliswaar expansief maar gaat nooit zover dat hij het overzicht van zijn eigen uitgeverij verliest. 3. Keel is ‘kunstenaar’ (lezer, literatuurkenner) en uitgever tegelijk. Hij bepaalt nagenoeg strikt persoonlijk de fondsvorming. 4. Hij houdt niet om 17.00 uur op, hij is dag en nacht uitgever. Het derde punt is waarschijnlijk het interessantst: Keel stelt nu reeds tweeëndertig jaar een particuliere bibliotheek samen die - en dat is het uitzonderlijke - door hem honderdduizendvoudig verkrijgbaar wordt gesteld. Daniel Keel laat zich door niets of niemand afhouden van dit ideaal. Zijn opvattingen over cultuurpolitiek en staatseconomie zijn conservatief te noemen. Hij heeft niemand of niets nodig; alleen zijn eigen smaak. En handelsgeest, zou men veronderstellen. Daniel Keel is een handige boekverkoper maar hij werkt liever informeler dan via boekenbeurzen. In 1979 baarde hij veel opzien door heel de wereld te laten weten (hij is gek op publiciteit) dat hij niets meer in de Frankfurter Buchmesse zag. 10 oktober 1979 liet hij schriftelijk weten: ‘De Messe is onpersoonlijk, fantasieloos, kent geen idee. Elke autobeurs heeft tegenwoordig meer charme dan de Buchmesse. In Frankfurt is er geen verkoopbeurs meer, het is tevens geen publieksbeurs meer. Als ontmoetingsplaats stelt Frankfurt niets meer voor. Een uitgever die denkt en rekent, ziet op de Buchmesse gekkigheid en trekt derhalve de consequenties daaruit.’ Diogenes Verlag exit. Hij verscheen niet meer in Frankfurt. Wat is er het laatste halfjaar bij Diogenes verschenen? Tegen bespottelijk lage prijzen gooide hij, zoals veel andere uitgevers, Orwell op de markt. Hij bracht het nieuwe stuk van Dürrenmatt uit, verzen van de jonge Duitse dichter Wolf Wondratschek (einde 1983 had deze poëet reeds 125.000 bundels verkocht), een vertaling van Ian McEwan, vijftien delen B. Traven (98 mark!), twee draaiboeken van Fellini, en eindeloos veel afleveringen in de pocketreeksen. En daar houdt het niet mee op en zal het zeker niet mee ophouden.

Persoonlijke smaak

‘Der Züricher Sonderling’ (Status, 10 maart 1981) die niet gelooft in marketing (sic!), die eerst alle Duitse vertalingen van Madame Bovary leest en bekijkt en vervolgens besluit zélf de achtste, mooiste en best uitgevoerde vertaling te maken, de man die in staat is van Alfred Andersch Sansibar oder der letzte Grund bijna een half miljoen exemplaren af te zetten, onthult zijn geheim niet helemaal. Zelf zei hij er ooit over: ‘Mijn geheim is het feit dat de boeken die ik uitgeef zijn gekozen door mijn persoonlijke smaak.’

Maar wat deed Uitgeverij Thomas Rap dan? Wat doet Uitgeverij De Harmonie? Waarom zijn die niet eens een vage afspiegeling geworden van Daniel Keels uitgevershuis? Heeft Keel toch nog iets meer dan smaak? In ieder geval is het fonds van Diogenes Verlag voor de Nederlandse, Duits-lezende letterkundeliefhebber interessanter dan hij meestal weet. Goed zoeken in de betere Nederlandse boekhandel of anders een reisje naar Duitsland of Zwitserland. Ten slotte, gevraagd wie zijn lievelingspersoon uit de geschiedenis is, antwoordde Keel eens: ‘Jezus’. Over deze laatste persoon zijn, zoals men weet, de meeste boeken verkocht. Wellicht moet men de oorzaak van Keels succes toch hogerop zoeken.

■