Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 15]

De geur van kapsalon Gracia
Een sukkel met allure in René Stoutes eerste roman

Een fatsoenlijke betrekking door René Stoute Uitgever: De Arbeiderspers, 202 p., f24,50
Diny Schouten

De jeugd is iets prachtigs. Jammer dat zij aan jonge mensen verspild wordt. Was het Churchill, die dat zei? ‘Jong zijn is een sinister complot,’ staat in Een fatsoenlijke betrekking, en dat komt eigenlijk op hetzelfde neer. Het is wanhopig, een toekomst vóór je te hebben, terwijl er niets te kiezen valt. ‘We worden in het graf geboren,’ is de fatale conclusie van Jacco Krom, nog net geen achttien jaar.

René Stoute beschreef in zijn eerste boek, Op de rug van vuile zwanen (1982) al, waar nihilistische types als Jacco, ‘losgebroken van wat het dan ook was dat hen verstikte: het ouderlijk huis, het bourgeoismilieu of het klamme arbeiderswoninkje in de grijze straat achter de spoorlijn’, eindigen: in de vreugdeloze wereld der junkies. Op reis nergens heen, van opvangcentrum Huize Naaldvreugd via afkickboerderij De Paardebloem op weg naar het einde, een vroege dood door overdosis, ‘stervend als vergiftigde vliegen’. Stoutes nieuwe boek, een roman ditmaal, biedt even weinig hoopvols, maar evenmin als het vorige is het een ‘grauw’ boek. De stijl zingt het los, zal ik maar zeggen. Stoute beroept zich op een fraai citaat (Uit den tuin van Epicurus, vertaling Leopold). ‘Niet de jongeling is gelukkig te prijzen, maar de grijsaard met een schoon leven achter zich. Want de jonge man wordt telkens door het toeval in de stroomingen van velerlei inzichten heen en weer geslingerd, maar de grijsaard is als een haven in de ouderdom binnengeloopen, het geluk, waaraan hij vroeger wanhoopte, wegsluitend in een dankbaarheid, waarin het welbewaard is.’

Teveel antibourgeois gevoelens en te weinig talent: er komt als je op de mulo (het is vermoedelijk begin jaren zestig) reeds weigert ‘tenonder te gaan in het leger grijsmuizen dat de straten, de kantoren, de fabrieken, de rijtjeshuizen bevolkte’, onder die omstandigheden niets van terecht.

Jacco heeft met veertien jaar ‘het gezicht van een jongeling met JEUGD in het vaandel en de TOEKOMST nog voor zich’. Hij zelf weet wel beter. ‘Alles ging moeilijker dan hij gedacht had, en tegelijkertijd ging alles vanzelf.’ ‘In mijn handen zag ik geen touwtjes waarmee ik sturen kon. Zonder plan, zonder visie en zonder grote verwachtingen onderging ik de loop der dingen.’

Hamlapjes

‘Er is iets mis met die jongen,’ verklaart de mulo-directeur tegen zijn vader. Daarmee is, reeds na zes bladzijden, het vonnis geveld. Jacco houdt nog een tijdlang de schijn op, maar is innerlijk overtuigd dat de man gelijk heeft. Aan de hand van zijn vader maakt hij, als jongste bediende, zijn entree in dameskapsalon ‘Gracia’, eigenaar: A. Runderland, kampioen Noord-Holland. Verzet, weet Jacco, is zinloos, al zal er ooit een daad moeten worden gesteld. Hij spreekt niet tegen als zijn vader hem voorhoudt ‘dat hij blij moet zijn, blij dat we werk hebben, nee, dat we mógen werken.’ ‘Ik heb de crisisjaren meegemaakt, jongen. God geve dat dát jou bespaard blijft.’ Wat Jacco niet bespaard blijft, is kapperseczeem: ‘Mijn handen leken rauwe hamlapjes.’

De kapsalon blijkt ‘nog erger’ te zijn dan Jacco vreesde, Antoine Runderland (puntige italiaanse schoenen, broeierige zijden sokken, ‘zijn stem het geaffecteerde toontje van de nouveau riche’) een handelaar in illusies (‘Wat kan ik voor de dame betekenen?’) en een kleine oplichter. Van de voorgespiegelde gedegen opleiding (‘als uw zoon werkelijk bereid is de handen uit de mouwen te steken’) komt door het gebrek aan die vereiste bereidheid weinig terecht. Jacco's oppassende broer, ongetwijfeld uit overmaat aan ijver naar Nieuw-Zeeland geëmigreerd, stuurt een vermanende brief, ‘het soort brief dat een jongen bij voorkeur nooit van een oudere broer wil ontvangen. Het epistel stond vol vermaningen en hij schetste mij in strenge zinnen hoe slecht het op deze manier met mij zou aflopen. Ik moest luisteren naar wat vader zei, goed mijn best doen en niet de straat slijpen. Na lezing verfrommelde ik de brief en later verbrandde ik de prop in de wc-pot. Na dit ritueel bleef ik geruime tijd mokkend op de pot zitten.’

De straat slijpend lukt het Jacco, wat zielsverwanten te ontdekken, halfartistieke jongeren, ‘kikkers’ geheten, maar aan hun revolte is hij nog niet toe. Als het via de dood van John F. Kennedy, de jazz, de eerste Vietnamdemonstratie en Ho Chi Minh eenmaal zover is, ontmaskert zijn oudere vriend Paul helaas hun ideeën over de revolutie en de kunst als voze cliché's, en uitbreken durft Jacco dan toch al niet meer. ‘Mijn leven was verknoeid voor ik er goed en wel een begin mee had kunnen maken.’

Frits van Egters

Heer, zie mij, dat is wat Jacco bidt, maar de verlossing laat op zich wachten, suggereert het eind van het boek; als Runderland Jacco wegens plichtsverzuim op staande voet ontslaat, volgen de uitkering, de verveling, de alcohol en de eerste joint. ‘Mijn hoogdravende theorieën over de Kunst en een Zinvol Leven in dienst van de Schoonheid en de Verfijning liet ik varen en gaandeweg vergat ik de Revolutie en de Muze.’

Een fatsoenlijke betrekking vertelt wat voorafging aan Op de rug van vuile zwanen. In één van de verhalen daaruit valt nu, in een terloops beschreven nachtmerrie, een met bloed besmeurde kappersjas op. Naar men vermoedt dezelfde als die waarin Jacco zo ongelukkig verdronk, en die toch niet groot genoeg was om zijn jongenserectie te verbergen bij het aanschouwen van het uitstulpend achterwerk en de grandioze borsten van mevrouw Runderland.

In het aanroepen van de Heer lijkt Jacco Krom een beetje op Frits van Egters. Veel uit Een fatsoenlijke betrekking doet trouwens aan De avonden denken: de ondertitel, ‘een vertelling’ (De avonden heet ‘een winterverhaal’), de gevoelens van schuld en schaamte tegenover een ‘gelogen en verdronken’ verleden en tegenover een vader, die in dit geval stuitend is in diens onderdanigheid tegenover alles wat op de maatschappelijke ladder heeft weten te stijgen.

Zeer Frits van Egters-achtig zijn zinnen als: ‘“Het is als een oordeel,” fluisterde ik, mijn fiets in het schuurtje zettend. “Een bij voorbaat geveld vonnis.”’; ‘“Is het niet verschrikkelijk,” dacht ik, “kan het nog erger?”’; ‘“Het moest verboden worden,” zei ik tot mij zelf. “Dit tast de goede zeden aan. Mensen met schurft op hun hoofd en koek in hun haar, gadverdamme.”’

Ook het precies willen definiëren moet een familietrekje zijn. ‘Laten we voorzichtig zijn met alles op één hoop te gooien. Haarkunst is een kunst maar anders dan de Ware Kunst. Het is te vluchtig, te materialistisch en te onwaarachtig om meer dan ijdelheid te kunnen uitdrukken.’ Een kleine tobber, ontroerend in zijn sukkelachtigheid. Ook de auteur lijkt medelijden met hem te hebben.

Bewonderenswaardig is Stoutes feilloze gevoel voor perspectief. Hij schrijft vanuit een vaag soort ‘later’, dat zich in slechts een enkele zin verraadt, zoals: ‘Haar kastanjebruine haar was geknipt in een stijl die in die tijd als modern gold,’ en in de nostalgische toon van de beschrijvingen van slobbertruien, lang haar, suède schoenen, verschoten jeans, visnetten en cola-tics.

Minder goed gelukt is de tijdspanne die het boek geacht wordt te verlopen. Jacco wordt in vijfentwintig korte hoofdstukjes drie jaar ouder, maar het lukt René Stoute niet die tijd werkelijk te laten verstrijken. Misschien omdat hij zijn ijzersterke openingsscène, Jacco's intree in kapsalon Gracia, zich niet wilde laten ontnemen? Het blijft een buitengewoon fraai begin voor een roman. Uit die wee geurende Salon de Haute Coiffure weet Stoute toch al alles te halen wat er aan gruwelijks in zit: verbijsterende details die hij met vaardig venijn onthult, er en passant in slagend om zelfs de Runderlands in al hun zielige kleinheid met erbarmen te portretteren. Hun kappersbediende herkent in hún doodsangst zich zelf. De antwoorden op de vragen die hij stelt naar de zin van het bestaan, doen er dan allang niet meer toe. Voor de lezer is het minder verschrikkelijk. Die kan getroost zijn: het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven. ■