Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 14]

Een kathedraal van schrijversvlijt
Willem Brakman opnieuw in de verbeelding gedoken

De oorveeg door Willem Brakman Uitgever: Querido, 200 p., f32,50
Frans de Rover

In de romantheorie bestaat de term ‘onbetrouwbaar perspectief’: de verteller door wiens ogen de verhaalgebeurtenissen gepresenteerd worden, blijkt de lezer doelbewust op het verkeerde been gezet te hebben. Mijn bespreking van Brakmans novelle De reis van de douanier naar Bentheim kreeg als koptitel mee ‘Op het netvlies van een duivels oog’ (VN 19-11-1983): het in Brakmans laatste boeken zo stereotiep kijken en loeren resulteerde in een gecompliceerde constructie met als hamvraag: ‘wie kijkt in wiens verhaal naar wie?’ In zijn nieuwe roman De oorveeg, waarin het hoofdpersonage (maar het is de vraag wie dat is) wederom van de duivel bezeten is, heeft Brakman dit vertelprincipe nóg geraffineerder en nóg gecompliceerder uitgebouwd.

Het begint allemaal weer ouderwets vertrouwd: ‘Mijn naam is Vliegen, meneer Vliegen, ik woon hier in de stad O. en dien haar naar beste weten en kunnen als hoofd administratie van de Verenigde Uitvaarten op Algemene Basis, waarover ik u te zijner tijd uitvoeriger hoop te berichten.’ Meneer Vliegen houdt woord - ‘veel in uitvaarten regelt zichzelf en als geboren wandelaar weet ik dat er altijd een reden te vinden is om eens even stil te staan en met interesse om zich heen te kijken.’ Maar zulke kijkers zijn geen zwijgers; gaarne mag hij tijdens die wandelingetjes daarom een praatje maken, bij voorkeur met iemand ‘die echt wist te luisteren en niet steeds maar stond te wiebelen van het ene been op het andere, met wegdwalende ogen en dat vervloekte mechanisme “mm, mm, jaja”.’ Een sterotiepe Brakman-man; met tegenzin meldt hij dat hij gedwongen zal zijn een van de hoofdpersonen te introduceren en hij stelt dat moment dan ook zo lang mogelijk uit door eerst nog eens uitvoerig te dwalen door de tempel van de verbeelding - het museum te O. Daar blijkt alras het onbetrouwbaar karakter van meneer-de-verteller Vliegen: mocht hij de lezer aanvankelijk gepaaid hebben hem op zijn woord te geloven door confidenties over zijn liefde voor duiven en een smartelijk verhaal van een zinloos neergeknalde duif in het zicht van de Rotterdamse kade, nu toont Vliegen zijn ware aard. De duiven ritselen in zijn hoofd: boven een doorgang tussen twee museumzalen bemerkt hij een antiek vogelkooitje, ‘een waar kathedraaltje van huisvlijt’ en hopla!... Vliegen verbeeldt er een sprekende duif in met wie hij een onthullende dialoog voert. Vliegen vertelt de geschiedenis van de door Herakles bedrogen Atlas die voor eeuwig de last van de wereld torst: ‘maar veel mooier is de poëet, kreunend onder de last van zijn ontstolen visoen. Daar wordt hij tot de god van de gekraakten en ingedrukten, van auguren, vervoerden, dragers der vonk en zieners die moeten leven te midden van hinderlijke museumbezoekers en ander boos gezelschap. Ik kies voor het laatste, hoe denk je daarover?’ ‘Mij is het allemaal best,’ zeg ik, het antwoord van de duif herhalend, want als bij Brakmans personages het fabuleren begint, breken hemel en hel van taalbeelden los. Het is de hoogste tijd dat het hoofdpersonage Loog aantreedt, dat volgens Vliegen toch al steeds in zijn verhaal aanwezig was, ‘elke keer als ik maar iets over mijzelf te berde wil brengen. Hij sluipt binnen als de grondnevel in een kampeertent, er is niet veel tegen te doen.’

Pruilend proza

Loog wordt voorgesteld als een fabrieksarts die bovendien nog schrijft: ‘fijnzinnig, licht pruilend proza, kleine landjuwelen, ragfijne schetsen, vluchtige notities, scherpe inwendige waarnemingen, glossen, Falklandjes, Schelfhoutjes.’ Vliegen herkent veel in hem en biedt hem aan zijn mentor te worden; hun relatie gedijt voorspoedig ‘tot een boeiend spel van parallellen, spiegelingen, kreeftegangen, antithesen en een zich immer handhavende onverklaarbare rest.’ Ziedaar het structuurprincipe van de roman: uit diverse passages wordt duidelijk dat Loog ontstolen is aan het visioen van de poëet, van meneer Vliegen. Maar ook Vliegen zelf, hoe gaarne hij ook wandelt, rondkijkt en vertelt, blijkt uiteindelijk het produkt van weer een andere poëet. Tegen het einde van de roman wordt Vliegen uit zijn ik-verhaal geschreven, het meest expliciet wanneer Loog op het schavot staat - Vliegen is getuige: ‘Hij stond zo ijverig in een boekje te krabbelen of zijn leven er van afhing.’ Als op een teken van de paus (nú al in Nederland, jawel) het hoofd van Loog rolt en tot stilstand komt in een modderig plasje regenwater, wordt over Vliegen gezegd: ‘Graag had de kroniekschrijver eraan toegevoegd dat daar ook nog een vlucht duiven voorbij trok alsof zijn ziel werd meegenomen naar lichtende diepten, maar dat was niet zo. Dat is nooit zo.’

Willem Brakman
foto Chris van Houts

Zulke dingen zijn alleen maar in de verbeelding en daarvan is de roman het uitbundig verslag, want vóór Loogs kop rolt is er heel wat gebeurd - zo veel dat het niet in een recensie valt samen te vatten. Vliegen loopt daarvoor op zijn tochten te veel psychisch en fysiek uitzonderlijk uitgedoste figuren tegen hun vaak onwelriekend of anderszins getormenteerd lijf, variërend van Bolhaar, Bloesem en Velours tot een uit een heksenmoeder geboren straatprediker, ‘een paapje van zo'n jaar of twintig, smal en wit door vasten en nachtelijke ontucht’. Kern van de geschiedenis vormt echter de oorvijg die Loog toegediend krijgt van zijn chef Kaloenke nadat hij op een toilet in een boekje Kaloenkes geheime lust ontdekt denkt te hebben: ‘Dat was een vrouw in een visnet, met een hoge hoed op, lange zwarte handschoenen en hakken als dolken.’ (Als ‘Lilly’ - wie anders - zal zij bij de onthoofding van Loog aanwezig zijn). Wanneer hij jolig opmerkt: ‘Ik heb je Venus bespied’ is het pats! van de chef.

Vliegen verklaart Kaloenkes reactie met de veronderstelling dat deze verstaan moet hebben: ‘ik heb je penis bespied. Dat kan niet anders, je moet daar begrip voor kunnen opbrengen. Er was ten slotte een sleutelgat.’ Maar Loog kent geen begrip meer; hij ontwikkelt een gigantische wrok (waarbij die van Achilles bijkans verbleekt) en probeert Kaloenke op alle mogelijke en onmogelijke (maar wel heel komische) wijzen het leven onmogelijk te maken. Uiteindelijk wendt hij zich per brief tot de Heilige Vader in Rome met een verzoek om bijstand.

Taalvirtuositeit

De jezuïetjes arriveren en Kaloenkes gangen worden afgeloerd: ‘Op naar de Boze,’ zeiden de heren vrolijk, ‘of naar de Boozje, zoals de Heilige Vader zegt.’ Maar ondanks Loogs verzoek aan de paus ‘niet in het valletje te trappen in deze naar kleverig hoorn en slijm riekende man de een of andere gestalte te zien van mijn eigen ziel’, is dat nu precies wat zal geschieden - wat móét geschieden in een verhaal waarin iedereen iedereen verzint. Een gewelddadig einde aan een roman die op een bijna gewelddadige manier Brakmans taalvirtuositeit demonstreert. Ik vraag me soms af welke helse taferelen zich in het hoofd van die man moeten afspelen om zo'n ‘kathedraal van verbeeldende schrijversvlijt’ te kunnen bouwen. Misschien dat meneer Vliegen iets van dat mysterie onthult in zijn bekentenis: ‘Mijn uitspraak “alleen in mijn herinneringen woon ik” is maar al te bekend, maar het is niet algemeen bekend hoe ik hem bedoel, want ik bedoel het op iedere maar denkbare manier. Het geheim dient de innerlijke verschijningen te worden ontfutseld, want herinneren eist aanspreken, overhalen, ompraten, het verlangt kuipen en kruipen, zielkunde, tovenarij, brede gestes, een augurenblik, veel talent voor zangeressen en een scherp oor voor mompel en fluistering.’

■