Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

Maarten en de diepgang
Vervolg van pagina 51

zinnen en woorden. In de loop van de jaren trouwt ze, gaat wonen in de Ortolaanstraat en krijgt kinderen. Dat van die straat is toeval; het vogeltje met die naam is wel aanleiding tot het eerste wat nadere contact in de vorm van gesprekken en wandelingen. Het verlangen huist in Maarten, niet in Alma. 't Hart heeft wel eens meer geschreven over zulke onbereikbare verliefdheden en hij is daar ook goed in, op de rand van sentimentaliteit en dweperij. Hij legt het er soms dik op, je hoort hem zuchten tussen de woorden, zijn zinnen worden een beetje jachtig: ‘Maar zelfs het feit dat alle mannen op het congres haar aantrekkelijk vonden en mij jaloers bekeken, zelfs dat, hoe strelend ook voor mijn kinderachtige ego, verklaarde niet waarom ik, de schemering waarnemend boven de oceaan, zo'n gelukzalig en schrikbarend gevoel van levensvervulling smaakte.’ Deze liefdesverdwazing, die als thema nauwelijks stuk kan, heeft ook in De ortolaan een niet helemaal aan Alma gebonden oorzaak. Alma vertegenwoordigt het onbereikbare, het onvervulde, de suggestie je bestemming op het spoor te zijn. De verliefdheid is dan ook niet wederzijds. Er is slechts sprake van een ‘functionele omhelzing’ omdat Alma bijna van een berg valt. Verder wandelen, eten en praten ze. Maarten is voor Alma voornamelijk ongevaarlijk gezelschap.

Doodzonde

Dat er echt niets tussen hen gebeurt maakt De ortolaan wat vlak, er had toch iéts, al was het maar voor even, kunnen zijn? 't Hart voldoet hier niet aan een verwachting en misschien is dat maar goed, want daardoor krijgt de novelle enige diepgang. Deze onbevredigende verliefdheid maakt namelijk dat Maarten erg veel aan Kierkegaard moet denken, speciaal aan passages in zijn werk die met het zoeken naar een bestemming, een centrale waarheid te maken hebben. Doodzonde is het dat 't Hart Kierkegaards uitspraken steeds inleidt met zinnen als ‘mij vielen weer de woorden van Kierkegaard in’. Citaten en zinnen introduceert hij ook in zijn andere werk op deze manier, en het maakt altijd een erg gekunstelde indruk. Veel meer effect zou Kierkegaard in het leven van Maarten hebben gehad als hij diens levensfilosofie had vertolkt in zijn eigen gedachten en gedrag en dat de naam Kierkegaard helemaal niet gevallen zou zijn. Deze Maarten had zich zelf moeten laten samenvallen met dat waar Kierkegaard voor staat. Nu is het of hij de novelle geschreven heeft aan de hand van Maarten 't Harts essay over hem in Het eeuwige moment.

Kierkegaard verleent door die citaten een wat storende diepgang aan De ortolaan, echt menens wordt het in het vierde hoofdstuk, dat zich afspeelt tijdens een congres aan de Adorno-universiteit. Daar zien Maarten en Alma elkaar na jaren weer terug. Op dat congres spreekt ook Richard Dawkins, de schrijver van The Selfish Gene (een boek dat ook een belangrijke functie heeft in Rudy Kousbroeks Brandende Kwestie ‘De toekomst van de moraal’). Dawkins verkondigt in zijn lezing opvattingen die Maarten als bioloog onontkoombaar voorkomen, maar die hij als persoon niet kan verdragen: de mensen zijn slechts een werktuig of een middel in de handen van de genen, ‘Wij waren de blikken auto's, de genen waren de chauffeurs.’ Dit vindt hij onverteerbaar, omdat het hem, en mensen in het algemeen, maakt tot toevallige bijprodukten van zelfzuchtige genen, alsof hij (ze) zelf niets is (zijn). Wat ‘embêteert’ je dan zo aan Dawkins, vraagt Alma, Maarten antwoordt: ‘Je verlangt blijkbaar toch steeds naar iets inspirerends, naar iets dat hoop geeft, dat alles betekenis verleent, of in ieder geval minder banaal maakt, maar dit... dit maakt alles pas goed zinloos en uitzichtloos.’ Zes jaar studie in de biologie en twaalf jaar onderzoek hebben hem de waarheden van Dawkins gebracht en wat is hij ermee opgeschoten? Maarten is verwant met Dokter Glas, de hoofdpersoon van de door 't Hart bewonderde roman van Söderberg, die op zijn beurt innerlijk tegen het darwinisme protesteerde.

Maarten 't Hart kan nog zo hard beweren dat het leven ‘geen diepgang’ heeft, hij geeft in ieder geval De ortolaan diepte door Maartens solistische verliefdheid een extra dimensie te geven. Hij moet dus binnenkort weer terug naar Londen, Liverpool en Hull om de studentes daar te gaan zeggen dat hij zich vergist heeft. Wie weet ontmoet hij dan weer een Alma, zodat het Boekenweekgeschenk volgend jaar weer door Maarten 't Hart geschreven kan worden, het thema kan immers niet stuk en is risicoloos.

■