Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 37]

De wijzen van het vredesbeleid
Opstellen over de vredesbeweging en de Navo

Eigenwijs vredesbeleid Vredesbeweging en Veiligheidsbeleid in Nederland door Hans Akkermans, Sami Faltas, Piet de Vrije e.a. Uitgever: SUA, 144 p., f22,-
G. van Benthem van den Bergh

Is de nieuwe vredesbeweging meer dan een anti-kernwapenbeweging? Er is weinig twijfel aan dat de snelle groei van de vredesbeweging meer te danken heeft aan emotionele verontrusting over de kernbewapening dan aan de intellectuele overtuigingskracht van haar diagnose van de internationale politiek. Het IKV lanceerde in 1977 de leus ‘Help de kernwapens de wereld uit; om te beginnen uit Nederland’ en kon daardoor onmiddelijk inhaken op het onzalige en weer snel ingetrokken plan van president Carter om de zogenaamde ‘neutronenbom’ in West -Europa te plaatsen. Daarna kon heel makkelijk op het Navo-dubbelbesluit van 1979 worden voortgebouwd. Maar de preoccupatie met kernwapens belette de vredesbeweging lange tijd om verder te komen. De grote stilte na iedere vredesdemonstratie laat dit duidelijk zien. Dat kan ook moeilijk anders, want de wereld vrij van kernwapens willen maken is bijna hetzelfde als de wereld van het vuur te willen ontdoen.

Maar tijdens een recente hoorzitting over de defensienota zijn de vertegenwoordigers van de vredesbeweging plotseling een eigen beleid van Nederland binnen de Navo gaan bepleiten. Impliciet - en in sommige uitlatingen van bij voorbeeld Mient Jan Faber ook uitdrukkelijk - wordt de stabiliserende werking van de Navo erkend. Daarmee wordt afstand genomen van de aanspraak dat alleen de vredesbeweging vrede voorstaat en begeeft men zich binnen het continuüm van standpunten dat voor buitenlandse politiek en defensiebeleid relevant is.

Deze meer analytisch en praktisch gerichte tendens in de vredesbeweging vinden we met zoveel woorden verdedigd in de hier besproken bundel van auteurs die ‘allen op een of andere wijze verbonden zijn met de vredesbeweging’. De bundel tooit zich met de wat pedante titel: Eigenwijs vredesbeleid. De auteurs willen namelijk geen getuigenis afleggen, maar streven naar ‘een confrontatie van idealen en realiteit’. Zij zoeken naar praktische aanknopingspunten voor de ideeën van de vredesbeweging en vragen zich af of deze ideeën niet herziening behoeven in het licht ‘van de vaak smalle marges van de politieke realiteit’.

Andere stabiliteit

In de interessantste, en daarom te korte bijdrage van Sami Faltas over ‘Nederland in de Navo’ wordt terecht gesteld dat de afhankelijkheid van Nederland van het Westen niet het gevolg is van het lidmaatschap van de Navo, maar dat de Navo omgekeerd uitdrukking is van de in het Westen heersen machtsrelaties. Hij had één stap verder moeten gaan en zeggen: van de internationale machtsverhoudingen, met name tussen Oost en West, zoals die na 1945 zijn ontstaan. Faltas zegt namelijk wel, dat zolang de militaire blokken in hun huidige vorm blijven bestaan Nederlands veiligheid verbonden zal blijven met die van de ons omringende landen. Daarom concludeert hij terecht dat de enige kans om Nederlands veiligheid te waarborgen in het beheersen van de tegenstellingen tussen de militaire blokken ligt. Hij voegt er wel aan toe dat op langere termijn een beter Europees veiligheidssysteem die blokken zou moeten vervangen. Maar, zo zegt Faltas, het huidige internationale systeem garandeert ondanks de wedloop in massavernietigingswapens ‘een soort van stabiliteit die het ondernemen van militaire avonturen door de betrokken partijen ontmoedigt.’ Wie af wil van dit stelsel ‘zal er een andere stabiliteit voor in de plaats moeten en kunnen stellen.’ Het doorbreken of opheffen van de blokken zonder alternatief - aldus Faltas - is ‘vragen om oorlog.’

Dat liegt er niet om. Op die grondslag kan de discussie tussen doven afgelopen zijn. Met gespannen verwachtingen ging ik de rest van de bundel lezen. Maar die viel helaas tegen. De uitgangspunten van Faltas worden in de rest van de bundel niet uitgewerkt en komen ook niet meer ter sprake. Wel worden ze geregeld impliciet weersproken.

De Pershing II

Faltas zelf neemt wel een tweede, zeer informatief hoofdstuk voor zijn rekening over de rol van de Nederlandse industrie op de wereldmarkt in wapens. Maar dat onderwerp houdt slechts zijdelings verband met het thema van de bundel, tenzij men uitgaat van de dooddoener dat de Navo uitdrukking zou zijn van gevestigde kapitalistische

[p. 38]

belangen. Die hele of halve samenzweringstheorie ligt inderdaad besloten in Duco Hellema's hoofdstuk over het ontstaan van de Navo. De ontwikkeling van de koude oorlog en de oprichting van de Navo wordt daarin niet bezien als proces van zet en tegenzet van het Westen en de Sovjetunie, maar als uitdrukking van een bewust en duidelijk omlijnd plan op langere termijn van heersende groepen in de Verenigde Staten, die hun kapitalistisch machtsbereik wilden consolideren en uitbreiden. Dat is het spiegelbeeld van de opvatting dat de Sovjetunie er een lange-termijnplan tot overheersing van de wereld - en zeker van West Europa - op na houdt. De schuld wordt bij één van de twee partijen gelegd en ‘bewezen’ door passende feiten te selecteren en in overeenstemming met de vooropgezette theorie te interpreteren, een klassiek procédé. Het heeft geen zin om veel woorden aan zoiets vuil te maken: als je probeert bepaalde uitspraken met behulp van andere feiten te weerleggen, blijkt dat nooit iets aan het theoretisch kader af te doen. Voor gelovigen en ideologen staan altijd hulpconstructies klaar.

Getuigenpolitiek

In een hoofdzakelijk aan de ideeën van Henriëtte Roland Holst gewijde bijdrage probeert Piet de Vrije vervolgens te beschrijven wat er aan de huidige vredesbeweging nieuw zou zijn. Volgens hem is dat de synthese van eerder antimilitaristische en pacifistische opvattingen. Als tegenpool van de huidige vredesbeweging ziet hij de aloude leuze ‘als je vrede wil, bereid je dan voor op oorlog’. Maar De Vrije gaat daarmee voorbij aan de nucleaire revolutie. Wapens zijn nu in de relatie tussen Oost en West absoluut geworden: ze kunnen niet gebruikt worden - feitelijk of door dreigen - om politieke en militaire voordelen te behalen. Zoals Bernard Brodie het heeft geformuleerd: ‘Kernwapens hebben alleen nut in niet-gebruik’. Daarom is nu los van pacifisme of antimilitarisme een andere leuze mogelijk en wenselijk: ‘Als je de vrede wilt, bereid je dan voor op de vrede’. Dat verwijst naar een zeer actuele tegenstelling. Aan de ene kant staan de voorstanders van een zogenaamde escalatie-overwicht-strategie, die erop neerkomt dat je in staat moet zijn om een kernoorlog te voeren om de tegenstander af te schrikken van alles dat je zou kunnen benadelen, hoe onwaarschijnlijk ook. De huidige Amerikaanse regering is die opvatting toegedaan, evenals de Sovjetunie - zij het in iets andere vorm. Aan de andere kant zijn er de voorstanders van minimale en stabiele kernbewapening, toereikend om het risico van een kernoorlog in stand te houden en de grote mogendheden daardoor te dwingen zich voorzichtig en terughoudend te gedragen en betere crisisbeheersingsprocedures te ontwikkelen. Merkwaardigerwijs komt die tegenstelling in de hele bundel niet aan de orde, terwijl het juist daarom in de huidige discussie over het Amerikaanse en Europese veiligheidsbeleid gaat. De Vrije blijft daarom in getuigenispolitiek steken.

In zijn ‘De anti-kernwapensstrategie als het doelpunt van de maand’ probeert Hans Akkermans enige ordening aan te brengen in de discussie tussen voor- en tegenstanders van nucleaire afschrikking. Dat is op zich een nuttige poging, die helaas te kort schiet, omdat ook deze auteur onvoldoende afweet van de grote variëteit van standpunten en analyses die er in het denken over kernwapenstrategie bestaan. Pas het slothoofdstuk van Ben Dankbaar over alternatieve ontwapeningsscenario's gaat weer in op beleidsvragen. Het is op zich een helder overzicht van wat de vredesbeweging in de afgelopen jaren naar voren heeft gebracht, maar daar blijft het bij. De weg die Faltas heeft geopend ziet Dankbaar niet. Zo krijgen we voor de zoveelste keer te horen dat de eenzijdige stappen die het IKV indertijd heeft bepleit, ontleend zijn aan een theorie van de Amerikaanse psycholoog Charles Osgood. Dankbaar dist dat weer eens op, zonder enige acht te slaan op de bezwaren die tegen dat GRIT zijn ingebracht onder meer door Koen Koch, Bart Tromp en mij zelf. Waarom schijnen argumenten van tegenstanders altijd genegeerd te moeten worden, zelfs als deze de vrede evenzeer toegedaan zijn als de vredesbeweging? Als de door Faltas bepleite weg van een lange mars door de instellingen wordt ingeslagen, kan dat in ieder geval niet meer.

■

daan zonderland