Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

Bernard Sijtsma
Vervolg van pagina 34

blauwhemden van de Freie Deutsche Jugend, functionarissen, hun aller familieleden) door de couleur locale reliëf moeten geven aan de discrepantie tussen communistische kretologie en maatschappelijke werkelijkheid - maar dat het daar niet deugt bemerkt ieder weldenkend en rondkijkend mens, daar is die voortdurende herhaling van ‘feiten’ niet voor nodig. Werkelijk interessant, want menselijk-tragisch, is echter de psychische confrontatie met een repressief systeem: ‘Als het hier ook maar iets rechtvaardiger toeging dan in mijn eigen land, dan was die terreur, misschien heel misschien, tenminste nog ergens goed voor. Maar het is hier nog veel erger. Als je de moed hebt ánders te zijn, maken ze je kapot. Op wat voor wijze dan ook.’ Meer geconcentreerd op deze verhaallijn had ik de roman geschreven willen zien omdat juist in de gedeelten over Johan en Ernst, de wijze waarop zij in hun anders-zijn kapot worden gemaakt, Sijtsma toont dat hij een intrige naar een climax toe kan bouwen. De passages over de erotiek tussen de beide jongens zijn door de ingehouden emotionaliteit, zonder aan de intensiteit afbreuk te doen, qua schrijfstijl de beste van de roman.

Dubbelhartig

Overtuigender dan de zichtbare werkelijkheid van de communistische maatschappijvorm opent Ernst Johan de ogen voor een van de meest wezenlijke facetten van menselijke vrijheid: het recht op de beleving van eigen seksuele voorkeur. Wat aanvankelijk voor Johan een gedachte is die hij schaamtevol en angstig verdringt: ‘Ik wist dat ik uiteindelijk maar één ding wilde: een jongen, een jongeman beminnen en door hem bemind worden,’ maakt het optreden van Ernst voor hem aanvaardbaar. Maar de prijs is hoog: Ernst zal voor zijn moed om tegenover het rigide systeem zijn eigen identiteit te stellen, betalen met een enkele reis Moskou. Het ‘enfant terrible’ zal buigen, ‘op wat voor wijze dan ook’: zijn moeder heeft zijn deportatie afgedwongen door hem te chanteren omdat ze haar eigen positie en vooral die van haar echtgenoot niet in gevaar wilde zien komen. In dubbelhartige termen vertelt ze het Johan: ‘Hij heeft zich dus voor jou opgeofferd’, om hem dan bij zijn woedende reactie de brief te overhandigen van het Ministerie met de definitieve afwijzing van een plaats aan de universiteit. Vele illusies armer is er voor Johan maar één weg verder en dat is niet de marxistisch-leninistische: via de nichtenkroegen van het eens verafschuwde West-Berlijn naar een leven waarin minstens de seksualiteit vrijheid betekent. Al eerder, na een pijnlijke ervaring met in alle opzichten onbetrouwbare ‘functionarissen’ realiseerde Johan zich: ‘Het leerde mij dat ik niemand kon vertrouwen in dit verdomde Berlijn’. De ongenuanceerde uitval van een rancuneuze (homoseksuele) fellow-traveller? Bernard Sijtsma mág van mij: binnen de context van deze roman is die reactie alleszins authentiek en acceptabel omdat de verteller zélf een kwetsbare en vooral betrouwbare indruk maakt.

■