Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 35]

De contrasten van Eva Gerlach
‘Een kopstaand beeld’: een tweede evenwichtige bundel

Een kopstaand beeld door Eva Gerlach Uitgever: De Arbeiderspers, 48 p., f26,75
Rob Schouten

In 1979 debuteerde Eva Gerlach (pseudoniem van welhaast geen sterveling weet wie) met de bundel Verder geen leed. Deze kreeg een opmerkelijk goede pers en maar liefst twee prijzen, de Van der Hoogtprijs en de exclusieve J.B. Charlesprijs. Een prachtige bundel was het inderdaad, door het hoog soortelijk gewicht van de afzonderlijke gedichten die de persoonlijke anekdotiek van hun aanleiding met een klassieke vorm (vrijwel steeds twee kwatrijnen) en een zeer gewikt en gewogen taalgebruik tot bovenpersoonlijke dimensies opstuwde.

Wat vooral opviel wat dat deze dichteres de gedichten ook subtiel wist aaneen te schakelen tot reeksen. Géén cycli waarin het ene gedicht een mededeling voor zijn rekening neemt waar het volgende op doorborduurt, maar samenstellingen van elkaar thematisch rakende verzen. Zo gaan bij voorbeeld de vijf gedichten uit de afdeling ‘Tiger Moth’ over respectievelijk vliegeren, ballonnen, zweefduiken, een modelbouwvliegtuigje en kleine vliegjes, te zamen één idee ‘vliegen’ vormend. Je kunt ze heel goed afzonderlijk lezen maar bij elkaar krijgen ze extra betekenis.

Hoewel Eva Gerlach sedert 1979 regelmatig in tijdschriften bleef publiceren, viel de waarde van het eerste succes niet direct aan een tweede bundel te controleren. Die verscheen pas onlangs, na meer dan vier jaar, Een kopstaand beeld. Inmiddels staat er opeens ook een derde bundel op het programma bij de Arbeiderspers. Deze plotselinge versnelling heeft niets te maken met onregelmatige inspiratie maar alles met een doordachte bundelingspolitiek. Om die te illustreren: begin 1983 publiceerde Eva Gerlach tegelijkertijd in Maatstaf vier en in de Revisor drie gedichten. Die uit de Revisor staan in Een kopstaand beeld, de andere niet. Verklaring? De Revisor-gedichten passen in de thematiek van de bundel, de Maatstaf-verzen veel minder. Ze stelt dus geen bundel samen als ze gewoon genoeg gedichten heeft, als zoveel dichters, maar pas als ze er genoeg heeft die bij elkaar passen. Beleid noem je zo iets.

Een kopstaand beeld heeft vijf genummerde afdelingen die, als ik het goed zie, in verschillende motieven hoofdzakelijk één thema behandelen: het contrast tussen het statische (met connotaties als stijfheid, dood, halsstarrigheid, realisme) en beweging (natuurlijkheid, leven, hulpeloosheid, droombeelden).

Naar hun onderwerpen gerekend verschillen die afdelingen duchtig van elkaar. De eerste gaat over beeldende kunst, de tweede vooral over dieren, vlees en voedsel, de derde over pijnlijden, de vierde over de vader, de vijfde over droom versus werkelijkheid. In één gedicht, ‘Onderzoek’, wordt de verhouding tussen het statische en de beweging, die eigenlijk voor alle gedichten geldt, vrijwel expliciet vastgesteld. Een patiënt mag tijdens het openen van een bloedvat ‘Niet ademen. Hij ademt niet. Contrast / ontstaat in hem, hij toont zijn binnenkant.’ Achter het schijnbaar bewegingloze pulseert het leven. Hoewel er geen enkel echt poëticaal gedicht in Een kopstaand beeld staat, kunnen we deze gedachte heel goed toepassen op Eva Gerlache poëzie zelf: achter de beheerste, soms bijna koele toon gaat een heel scala van bewegingen en aandoeningen schuil. Wie er de vaten van opent wordt geconfronteerd met veel binnenkant. Iets soortgelijks in ‘Vlucht’, over eenden ‘roerloos vergaderd in elkaars kielzog’, die 's nachts schaterend tussen Melkwegen jagen. Dit vers is bijna niet denkbaar zonder het gedicht der dichters ‘L' Albatros’ van Baudelaire: de vogel, plomp op het land, leeft zich uit in de lucht.

Kunst

In de afzonderlijke reeksen zorgt Eva Gerlach ervoor dat het thema steeds nét weer iets anders uitpakt. In de eerste, over beeldende kunst in verschillende vertolkingen (een schilderij, een litho, een tekening, een voorbeeldboek, een bord, een beeldje, een schets), staan in het gedicht ‘Kerkgang der Burgerweesmeisjes’ de zeventiende-eeuwse muisgrijze halsjes stijf op het schilderij te wachten tot God hen tot leven wekt. In een volgend gedicht, ‘Modellen’, eindigen de met hen verwante ‘euclidisch tamme vogels’ in ‘Cuyps bliksem’ en ‘Constables wolken’. In de litho valt de heer achterover van de lijst het kunstwerk in, op een tekening kan een fietser niet afslaan. In het laatste gedicht uit de reeks, ‘Les’, wordt de voorgaande vergeefse poging om uit de kunst los te breken omgedraaid: ‘De paarden wilden niet in het schetsboek./Hun linkergroeiden uit hun rechterbenen,/hun voeten raakten los, verknoopt of zoek’: het leven wil niet in de kunst, de dynamiek niet nauwkeurig gearceerd.

Opvallend in Een kopstaand beeld is dat de persoonlijke conflictstof tot het gedicht, die in Verder geen leed weliswaar gesublimeerd maar toch duidelijk herkenbaar aanwezig was, naar de achtergrond lijkt verwezen. Drie van de vijf afdelingen snijden de autobiografie ternauwernood aan, alleen de vierde gaat écht over persoonsgebonden waarnemingen: de aftakeling van de vader. Het verslag daarvan, in zeven gedichten waarvan het eerste een soort parabel is, beschrijft niettemin opnieuw de geschiedenis van een contrast; het koude, stijfkoppige verzet van de vader in de eerste gedichten slaat om in hulpeloze ouderdom die in het gedicht ‘Opdracht’ alsvolgt wordt beschreven:

Hij is weer bang en krijgt zijn mond niet dicht,
maar laat het er niet uitzien als een kramp:
wanneer de bus ons langs de weteringen
voert, moet het lijken of hij zit te zingen.

Naar de letter is het misschien wat vergezocht, maar naar de geest verdraagt ook dit gedicht een poëticale uitleg: het schijnbaar spontane gezang blijkt bij nader inzien een verkrampt spasme te zijn. Eva Gerlach kiest in haar gedichten liever voor het omgekeerde, waarbij aangetekend moet worden dat haar vorm verre van spastisch is, maar wel statig en weloverwogen.

Toch heeft ze zich na Verder geen leed binnen een streng vers een iets grotere vrijheid toegestaan: niet alleen abba en abab vol-rijmen en kwatrijnen meer, maar ook ongebruikelijker schema's van assonerend rijm als abccdabd en strofeverdelingen van 1-2-3-2, 1-3-3-1 en dergelijke. Soms merk je dat oudere poëzie niet geheel aan haar voorbij is gegaan. Naast invloed van Nijhoff moet vooral die van Achterberg genoemd worden, die mij in de eerste regels van het vers ‘Register’ eerlijk gezegd net iets té present is: ‘De doden hangen in het stadsarchief / met honderd samen op een negatief // Vergroot liggen zijn met mij in proces.’ Maar steeds blijven zulke reminiscenties een uiterlijke kwestie, van taalgebruik.

Volk

Als geheel is Een kopstaand beeld een zeldzaam evenwichtige, zorgvuldige en prachtige bundel van een dichteres die haar eigen toon gevonden heeft zonder in herhalingen te vallen. Ook de reeksen afzonderlijk zijn fraai en subtiel gecomponeerd. De mooiste vind ik de derde, waarin verschillende vormen van lijden en menselijke defecten aan de orde komen. De titels hebben steeds een dubbele lezing, die in het gedicht verwezenlijkt wordt: ‘Periferie’ gaat over jeuk, een ongemak aan de periferie van het lichaam dus, maar ook als lijden een perifere aangelegenheid. ‘Kliniek’ gaat uiteraard over een kliniek maar het is ook op een klinische toon geschreven (‘Alfabetisch in hangmappen geordend / wordt pijn papier’) om de klinische aanpak weer te geven. ‘Onderzoek’ boven het derde gedicht betekent niet alleen nasporing maar ook dat er ‘onder’ de oppervlakte, de huid wordt ‘gezocht’. ‘Chronisch’ gaat niet slechts over een chronische ziekte maar vooral ook over het knagen van de tijd. ‘Domicilie’ ten slotte gaat over twee ruimtes, die van het huis en die van de oogkamers van de blinde die erin woont - het klinkt misschien getruct maar dat is het niet, steeds roept de ene betekenis de andere haast onmerkbaar op. Ten slotte staan er veel mooie, afzonderlijke gedichten in Een kopstaand beeld en eigenlijk geen een miskleun. Eva Gerlach is bij machte om zelfs aan een modieus en wat mij betreft de laatste tijd in de poëzie wel totaal leeggemolken onderwerp als ‘beeldende kunstleven’ nog iets van zich zelf toe te voegen dat bovendien binnen haar eigen thema functioneert.

▶

[p. 36]

Het mooiste gedicht is ‘Volk’. Het staat in de vijfde reeks, waarin de werkelijkheid steeds vanuit een bijzonder gezichtspunt, de verleden tijd, de droom, samengeknepen ogen en dergelijke wordt bekeken. In ‘Volk’ gaat het aldus:

Vandaag stonden zij in de Leidsestraat
vlak achter mij, weerkaatst door Metz & Co.
Dunner dan ooit in hun breekbare staat
waren zij makkelijk te doorzien, maar zo
stevig lag het asfalt onder hun voeten
dat ik pas bij het omkijken argwaan kreeg.
Zij sloegen snel af, zonder mij te groeten,
de enigen uit wie geen damp opsteeg.

Gewone wandelaars of geesten? Beiden, denk ik. Het glas biedt even de ongewone gelegenheid ze te doorzien maar als je ze nader wilt bekijken ontsnappen ze je. De buitenwereld als ongrijpbaar fantoom, het leven als de dood en omgekeerd. Net poëzie.

■