Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 34]

Vele illusies armer
Bernard Sijtsma in de DDR

Berlijn is geen Duitsland door Bernard Sijtsma Uitgever: Loeb, 199 p., f25,-
Frans de Rover

Marx en Lenin hebben bij het uitzetten van de weg die onafwendbaar leidt tot de glorieuze bevrijding der werkende massa's met diverse obstakels en omleggingen rekening gehouden, maar in hun planmatige organisatie van het menselijk geluk zagen zij minstens één hobbel over het hoofd: ook sommige werkers willen na gedane arbeid de dorst van hun moede lichaam wel eens laven aan dat van een geslachtsgenoot.

Het marxisme-leninisme (of wat daar in de praktijk voor doorgaat) onderscheidt zich in dat opzicht niet van andere totalitaire ideologieën: waar in een staat individuele vrijheid en eigen initiatief een gevaar voor de bestaande machtsstructuur heten en dientengevolge stelselmatig beknot en gekneveld (of beneveld door alcohol) moeten worden, dienen mannen en vrouwen er zeker in bed, in hun meest persoonlijke momenten, geen rare fantasieën op na te houden. Direct na zijn aankomst in Oost-Berlijn ziet de hoofdpersoon in Bernard Sijtsma's eerste roman Berlijn is geen Duitsland de arbeiders op Alexander Platz die ‘wisten waarom en waarvoor ze werkten (...) Bouwvakkers met helgele helmen op het hoofd deden hun werk. “Met verbeten ernst,” stelde ik vast, ze floten, zongen of lachten niet, “want het gaat om de socialistische opbouw. Niet meer en niet minder”.’ Gezonde, serieuze mensen dienen het recht-op-en-neer van het opbouwend heiwerk tot achter het bedgordijn te reproduceren zonder zang- of fluitspel. En wat het regime onwelgevallig is, wordt bestaansrecht ontnomen, zoals een beroemde DDR-actrice, moeder van een homoseksueel, opmerkt: ‘Maxim Gorki heeft ooit eens homosexualiteit een kapitalistische uitwas genoemd. Zo eenvoudig is dat dus. De Duitse Democratische Republiek heeft voor eeuwig een eind gemaakt aan het kapitalisme, dus ook dáár aan. Basta.’ Zonder veel wroeging zal deze vrouw haar zoon dan ook opofferen aan het systeem - een van de meest aangrijpende momenten van de roman. Ook in eerder gepubliceerde verhalen (de herziene versie van een aantal daarvan in As en regen, 1981) vormde de spanning tussen ontluikende of verborgen homo-erotische gevoelens en de rechtlijnigheid (zeg maar: de bijna ranzig-burgerlijke bekrompenheid) van het communistisch milieu een steeds terugkerend thema. In mijn bespreking van de verhalenbundel (VN, 25-4-1981) verweet ik Sijtsma dat hij te vaak bij een opzet van lijnen zonder afloop ophield en daardoor in het stadium van taferelen bleef steken; ik betuigde mijn instemming met zijn voornemen een roman te gaan schrijven. Op het gevaar af vervelend te worden, moet mij nu echter van het hart: de roman had wel wat beknopter gekund. De belevenissen van de twintigjarige arbeidersjongen Johan Bosgra, in 1961 door de DDR uitgenodigd aan de Humboldt-Universiteit een studie geschiedenis te volgen, zijn nu zo zeer uitgesponnen, argumenten pro en contra de DDR worden in veelvuldige gesprekken met verschillende personages zo vaak in bijna dezelfde bewoordingen herhaald, dat bij lezing een zekere vermoeidheid optreedt die afbreuk doet aan de spanning. Bovendien onderbreekt Sijtsma de chrononologische loop van het verhaal viermaal met terugblikken vanuit 1981, wanneer hij met zijn vriend Peter in Oost-Berlijn de plaatsen van weleer bezoekt en constateert dat het daar allemaal nog even erg is. Maar die vertelconstructie biedt nauwelijks een extra perspectief op de kruisweg van 1961 - toen was het, en dat wordt maar al te pijnlijk duidelijk, ook al verschrikkelijk erg.

Brave scholier

Bernard Sijtsma, foto Chris van Houts

Wanneer Johan op 25 april 1961 in ‘Berlin: Hauptstadt der DDR’ uit de trein stapt, is hij ervan overtuigd aangekomen te zijn in het beloofde land. Hij wisselt zijn elegante westerse kleding in voor een wat sjofeler outfit en ziet wat hij ziet: vreugdeloosheid, onverschilligheid, armoede, nationalisme, Moskouse steenmassa's; maar hij interpreteert het zoals hij het zich in het Westen had voorgesteld - een nog wat in duisternis gehuld arbeidersparadijs in opbouw, dreigend verlicht door het perverse West-Berlijn, ‘een kankergezwel in het lichaam van de DDR’. In de tien dagen van zijn verblijf, hopend en wachtend op de definitieve toelating tot de begeerde universiteit, maakt hij tegen wil en dank kennis met een systeem dat door en door corrupt, hypocriet en cynisch is. Al zijn idealen worden op de meest grimmige wijze ontluisterd. Vanaf het eerste moment voert Johan een hopeloze strijd - hij kan zijn lesjes als een brave scholier op ieder (on)gewenst moment uit het hoofd opzeggen, maar steeds pijnlijker wordt hem duidelijk dat hij de verkeerde teksten op de verkeerde plaatsen uitspreekt. En ten slotte: dat de geleerde lesjes überhaupt verkeerde teksten zijn. Een psychische ommekeer heeft plaats tijdens zijn bezoek aan een party ten huize van de echtgenoot van een hoge partijbons, de actrice Paula Kinzel, moeder van Johans negentienjarige buurjongen in het Studentenheim, Ernst Labahn. Johan wordt voorgesteld aan een gezelschap schrijvers, acteurs, kunstenaars, filmers, die allen één ding gemeen hebben: zij spelen een perfecte dubbelrol tegenover ‘het’ systeem. Een knappe acteur vraagt hem of men zich in het Westen gelukkiger voelt dan in het Oosten. Bij Johan flitst het lampje ‘vrijheid’ aan en hij papegaait zijn antwoord uit het boekje: ‘Bij jullie is de werkloosheid uitgebannen. Die zogenaamde vrijheid bij ons is de vrijheid te mogen kiezen tussen de lopende band in de fabriek of het vernederende briefje van de sociale dienst.’ Maar verder sprekend over het mensonterend kapitalisme en de rol van het egoïsme verliezen zijn woorden hun overtuigingskracht en de acteur onderbreekt hem met: ‘Wat heeft dat nu allemaal met mijn vraag over gelukkig voelen te maken?’ Johan is verslagen, Johan wás feitelijk al verslagen, want zijn aanwezigheid op de party is het direct gevolg van zijn vriendschap met de in de gelijkgeschakelde maatschappij provocerende Ernst Labahn, een vriendschap van het type dat in de DDR per decreet niet meer kan bestaan.

De verhaallijn Johan Bosgra - Ernst Labahn draagt voor mij de roman. Ik begrijp dat de ontmoetingen tussen Johan en de overige personages (hem begeleidende - en bespionerende! - ‘vriendelijke’

Vervolg op pagina 36