Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 33]

Laat staan de revolutionair
Een nieuwe verhalenbundel van Nadine Gordimer

Something Out There door Nadine Gordimer Uitgever: Jonathan Cape, 205 p., f46,15
Anthony Paul

Het eerste verhaal in de bundel van Nadine Gordimer begint met een zeer gedetailleerde beschrijving van het interieur van een huis in een Zuidafrikaans stadje. Het is sociologisch-objectief, droog van toon: ‘a livingroom with just space enough to crate a plastic-covered sofa and two chairs... a large varnished print of a horse with wild orange mane and flaring nostrils... A small refrigerator, not connected, is used to store margarine, condensed milk, tinned pilchards; there is no electricity.’ Gordimer vertelt ons waar het naar ruikt: mielie-meel, kerrie, zure pap, uien; ze vertelt hoe de bewoners zich schikken in dit bekrompen, net aan de voorschriften voldoend huisje, nummer 1907, blok C. Het is het huis van een rondtrekkende tuinman, zijn vrouw en hun ‘vijfde levende’ baby.

De mensen en het leven in de wijk worden op dezelfde nauwgezette, afstandelijke wijze gepresenteerd: Gordimer beperkt zich tot fysieke verschijningen en geeft briljante beschrijvingen van zaken, mensen en handelingen, maar doet geen enkele poging om ons in een bepaalde ervaring te laten delen: we zien hoe het leven van deze mensen is, we voelen het niet. Ze wil ons niet met haar figuren laten meeleven, ons niet in hun huid laten kruipen, want ze beschrijft mensen die zich zelf nauwelijks kennen.

Het eerste verhaal, A City of the Dead, A City of the Living, heeft daardoor meer weg van uitstekende journalistiek dan van literatuur en je leest door omdat de informatie zo boeiend is. De droge beschrijving is gelardeerd met gedachten van de vrouw: er is een vreemde in het huis, een man die op de vlucht is - hij heeft een politiebureau opgeblazen en draagt een wapen. Voor de vrouw is hij een onverklaarbare verschijning: zijn lichte huidskleur en gouden oorhanger brengen haar in verwarring en ze wordt bang - om de baby, het huis - dus verraadt ze de man. Haar laatste gedachte is: I don't know why I did it. Dat is de wanhoopsgedachte waaromheen het verhaal zich ontspint en waardoor het toch nog literatuur wordt.

Nadine Gordimer

Het is een verhaal over de geestelijke gevoelloosheid, de sprakeloosheid en mentale armoede die een politiestaat zijn burgers oplegt. Onder politieterreur raakt de meerderheid van de slachtoffers geestelijk even bankroet als de onderdrukkers en de beschermde, gegoede klassen in de buitenwijken, die zo graag onschuldig zouden willen zijn. Maar in Zuid-Afrika - in het land dat, met gezag, door Zuidafrikaanse schrijvers wordt beschreven, bedoel ik - bestaat politieke onschuld niet: en menselijke genegenheid, liefde, wordt aan de bron vergiftigd. Alleen de revolutionair heeft zich zelf ontsmet, maar de prijs die hij daarvoor betaalt is uiteraard vreselijk hoog. Blanke revolutionairen zijn een geval apart, wat al blijkt uit het feit dat ze zo'n grote nieuwswaarde hebben: in het titelverhaal lezen we dat ‘een blanke revolutionair (voor de media) twintig zwarte waard is’. Het zijn mensen die zich zelf omwille van een humaan idee tot onmenselijke isolatie veroordelen; ze hebben meer te verliezen dan hun zwarte broeders en niets te winnen bij een revolutie waarin voor hen geen plaats is. De schrijfster, die de maatschappij die haar heeft voortgebracht volstrekt verwerpt, leeft in een vergelijkbaar duidelijk en pijnlijk isolement.

Verraad

Schrijven in Zuid-Afrika is kennelijk op zich al een politieke daad. In een recensie over haar landgenoot, J.M. Coetzee, had Nadine Gordimer het enkele weken geleden in The New York Review of Books over ‘events and their grubby consequences in which, like everyone else living in South Africa, he is up to his neck’; het is een land waar ‘bombings by underground liberation movements within the country have caused R508 million (1.158 miljoen gulden) damage in five years’ en waar ‘not even the oppressor really believes in what he is doing, any more, let alone the revolutionary.’ De ervaring en desillusie die uit dat gelaten let alone spreken, vormen Gordimers grondthema.

Verschillende verhalen in deze bundel handelen over verraad, vaak seksueel verraad, niet noodzakelijkerwijze politiek, maar altijd doortrokken van de onontkoombare politiek op de achtergrond. Gordimer is een kenner van de vele nuances verraad en compromis, van de uitvluchten van de zich zelf op de borst slaande progressieveling en hen die, zoals de meesten van ons, slechts aardig en nergens bij betrokken willen zijn. Ze volgt de geestelijke kronkelwegen van het progressieve geweten (vooral in het verhaal A Correspondence Course) alsof ze werkelijk hoopt dat ze ergens naar leiden, ergens ver van wanhoop, angst en corruptie. Maar er is geen uitweg. Gordimer weet even goed als de aanhangers van het regime, dat de toekomst die de apartheid voor zich zelf heeft geschapen ook afschuwelijk zal zijn. Revolutie wordt iets verschrikkelijks: men zou het willen voorkomen als het maar enigszins mogelijk was. Sommige verhalen in deze bundel zijn, of lijken, oppervlakkige schetsen, maar de zeggingsdrang, het feit dat het politieke en existentiële voor de Zuidafrikaanse schrijver identiek zijn, geeft ze een symbolisch gewicht. Ondanks al haar schijnbaar realisme is Gordimer allesbehalve anekdotisch.

Een van de interessantste maar minst typerende verhalen is Letter from His Father. Kafka's vader, om precies te zijn. Vanuit het graf antwoordt de gewone man, de menselijke aarde waaruit de onmenselijk grote kunstenaar groeide, zijn zoon verontwaardigd. Hij spreekt voor het gewone leven, de fatsoenlijke, noodzakelijke strijd om het bestaan: waarom had Franz hem alles verweten, geminacht om de kruideniersmentaliteit ‘that earned the bread for you to dream by?’ En waarom had hij al die vreselijke, gênante, afschuwelijke dingen gezegd? ‘I don't want to think about it,’ zegt hij. En dan dat gezeur! ‘I'm sorry. I have to say it again, that old expression of mine that irritated you so much: I wish I had your worries.’ In de uitstekend getroffen toon (ook de Afrikaanse en Afrikaner stemmen klinken levensecht) herkent men onmiddellijk de joodse vader. Hij is trouwens joodser dan Franz; Franz was een antisemiet! Had hij niet genegeerd wat zijn eigen volk werd aangedaan? In zijn dagboeken en aantekeningen wordt met geen woord gesproken over de aanvallen op de joden. You were only imagining Jews. Nog afgezien daarvan was hij geen man: ‘You invented Amerika instead of having the guts to emigrate.’ Het verwijt van de gewone man, van het gewone, fysieke leven, aan de onverdraaglijke kunste-

Vervolg op pagina 36