Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 26]

Philip Roth: ‘Ik wíl geloofd worden en doe mijn best de lezer zover te krijgen’
Een gesprek naar aanleiding van het derde deel van de Zuckerman-trilogie: The Anatomy Lesson

Onlangs verscheen het derde deel van de Zuckerman-trilogie, de romans van Philip Roth over de joodse schrijver van een veelgelezen roman. Het eerste deel was The Ghost Writer, het tweede Zuckerman Unbound. Naar aanleiding van het laatste deel, The Anatomy Lesson, sprak Ian Hamilton met Philip Roth over zijn held en de werkelijkheid. Nienke Begemann las The Anatomy Lesson, haar kritiek staat op pagina 28.

Ian Hamilton

Ian Hamilton: Ik stel me voor dat het u irriteert wanneer critici deze trilogie als zuivere bekentenisliteratuur lezen: Zuckerman als Philip Roth. Maar soms is het moeilijk om het niet zo te lezen. Philip Roth: ‘Het is ook makkelijk om het zo te lezen, heel erg makkelijk, net alsof je de krant leest. Ik erger me alleen maar omdat ik nu eenmaal geen krant heb geschreven. Shaw schreef eens in een brief aan Henry James: “De mensen willen geen kunstwerk van je, ze willen hulp.” En ze willen hun ideeën bevestigd zien, ook hun ideeën over jou.’

Maar zo'n journalistieke aanpak is toch onvermijdelijk, tenzij de lezer alles vergeet wat hij over Philip Roth weet of heeft gelezen.

‘Als mijn boeken zo overtuigend zijn dat de lezers werkelijk denken dat ik ze het leven heet van de naald, zonder vervormingen presenteer, het leven zoals het wordt geleefd, dan is dat nog niet zo'n kruis. Dat is beter dan dat ze me helemaal niet geloven. Het is tegenwoordig mode om boeken te prijzen waarin je niet gelooft. “Dit is een fantastisch boek - ik geloof er helemaal niet in.” Maar ik wil geloofd worden en ik doe mijn best om de lezer zover te krijgen. Als die subtiele lezers in mijn werk alleen een biografie kunnen zien, dan zijn ze eenvoudig ongevoelig voor fictie, ongevoelig voor imitatie en buiksprekerij, ongevoelig voor ironie en de duizend observaties van het menselijk leven waarop een boek stoelt, ongevoelig voor alle technieken waarmee een roman de illusie schept van een werkelijkheid die reëler is dan de werkelijkheid die we kennen. Enfin, genoeg geschoolmeesterd. Of wilt u er nog op doorgaan?’

Waarom niet? U schijnt er plezier in te hebben. In The Anatomy Lesson komt de figuur Milton Appel voor, een vooraanstaande en machtige literaire criticus. Volgens de recensenten bedoelt u Irving Howe. Ik zal u niet om een bevestiging of ontkenning vragen, maar ik denk wel dat het voor de lezer, als zo'n figuur eenmaal geïdentificeerd is, moeilijk wordt om niet door te borduren op het biografische element - de kwestie Roth versus Howe - wat misschien ten koste gaat van het ficitieve conflict tussen Zuckerman en Appel.

‘Ik zou nooit een boek schrijven om een gevecht te winnen. Dan boks ik nog liever vijftien ronden tegen Sonny Liston. Zo'n gevecht duurt een uur en dan kun je naar bed. Maar over een boek doe ik twee jaar, als het meezit. Acht uur per dag, zeven dagen per week, driehonderdvijfenzestig dagen per jaar, anders kan ik het niet. Ik moet alleen in een kamer zitten met slechts een boom achter het raam om mee te praten. Ik schrijf het ene klad na het andere en wacht als een verwaarloosde baby op een druppeltje moedermelk.

Wie dat ervoor over zou hebben om een gevecht te winnen, moet nog bezetener zijn dan ik. En kwader. Milton Appel zit niet in het boek omdat ik ooit eens afgemaakt ben door Irving Howe. Milton Appel zit erin omdat een schrijver voor de helft uit verontwaardiging bestaat. En uit gelijk hebben. Als u eens wist hoe ontzettend gelijk we altijd hebben. Noem eens een schrijver die er niet razend over is dat hij verkeerd geïnterpreteerd of helemaal niet gelezen wordt en niet zeker weet of hij wel gelijk heeft.

Zo iemand is er niet. Mijn trilogie gaat over de roeping van een Amerikaanse schrijver die ook nog eens een jood is. Als ik alle vetes en de paranoia en de broeiende verontwaardiging weg zou laten, als ik weg zou laten dat zij ongelijk en wij gelijk hebben, zou ik niet de hele onfrisse waarheid vertellen over alles wat er zelfs in de egoïstische hoofden van Nobelprijswinnaars omgaat. Ik ken toevallig een paar Nobelprijswinnaars. Ik beweeg me in heel hoge kringen ja, en neem maar van mij aan dat zij, ondanks Hun Grote Bijdrage aan de Mensheid, niet zo lief en vergevingsgezind zijn als je zou denken. Ook zij zouden het niet zo erg vinden als hun critici op een strontkar door Sixth Avenue werden gereden.’

Pijn

Appel komt er vrij goed af - beter dan Zuckerman in ieder geval. Als de bom tijdens dat telefoongesprek eindelijk barst, geneer je je als lezer voor Zuckerman.

‘Ja, je geeft de ander uiteraard de beste tekst. Anders wordt het een schijngevecht.

De grootmoedigheid zelve.

‘Ja, daar ben ik sterk in. Ik sta erom bekend. Maar het is bovendien structureel noodzakelijk. Je zelf aanvallen is interessant, veel interessanter dan winnen. Laat ze maar tekeer gaan met het schuim op de mond: als je je tegenstanders onderschat, maak je het boek zwakker. Het is mijn werk om de ik-waanzin om te zetten in hijwaanzin. Nog één ding over Appel: Zuckermans

[p. 27]

woede heeft minder met Appel te maken dan met Zuckermans eigen fysieke conditie. Alsof de gewilde gevangenis van de schrijver die helemaal in zich zelf opgaat nog niet genoeg is, zit hij ook nog gedwongen in zijn chronische pijn. Als Zuckerman niet zo'n lichamelijke pijn had gehad, was er geen Appel in het boek gekomen. Zuckerman zou geen harem vol Florence Nightingales hebben gehad. Niet op zijn veertigste arts hebben willen worden en naar Chicago vertrokken zijn met de Percodan uit zijn poriën gutstend. Vergeet die hele Appel maar. Het boek gaat over lichamelijke pijn en de aanslag die de pijn op je geloofsbrieven als mens pleegt. Als Zuckerman in conditie was geweest, zou hij zijn literaire vijanden bij het joodse tijdschrift dat hij Foreskin noemt toch niet hoeven stangen?’

Maar omdat we de oorzaak van de pijn niet kennen, omdat het een mysterieuze pijn is, zien we het misschien al gauw als een symbolische pijn, als iets dat hem wordt aangedaan door de Appels, de lang niet eersteklasvrouwen, het verloop van Zuckermans carrière enzovoort.

‘Symbolische pijn? Zou kunnen. Maar in een echte schouder. Het zijn een echte nek en een echter schouder die pijn doen. Het probleem met pijn is dat het niet symbolisch voelt, behalve voor de critici misschien.’

Wat is uw diagnose?

‘Ik ben schrijver, geen arts. Mijn diagnose is dat die dingen gebeuren. Toen ik met dit boek bezig was, zei ik tegen me zelf: ‘Iemand die weet wat chronische pijn is, moet dit boek kunnen lezen en zeggen: “Zo is het, zo voelt het precies.” Ik wilde het zo realistisch mogelijk en absoluut niet symbolisch. Het feit dat je niet weet waar de pijn vandaan komt maakt het niet symbolisch, het maakt het alleen maar erger. Niet dat het Zuckerman goed zou doen als hij wist dat hij kanker had. Soms is het erger als je het weet, soms als je het niet weet. Mijn boek gaat over niet-weten. Er zitten diagnoses zat in het boek. Alle anderen weten het. Ze hebben hem allemaal door, net als Appel. Al zijn vrouwen weten wat hem mankeert. Zelfs de man die zijn kaalheid behandelt, weet waarom hij zijn haar verliest: “te veel spanningen”. Het boek bárst van de mensen die weten wat Zuckerman mankeert. De mensen die hem troosten mogen de diagnose stellen. Ik houd me er liever buiten.’

Aan het eind is Zuckermans mond heel metaforisch dichtgenaaid.

‘Hij brak zijn kaak toen hij na een overdosis pijnstillers en drank op een joodse begraafplaats van een grafsteen viel. Wat is daar voor metaforisch aan? Gebeurt zo vaak.’

Maar hij is helemaal monddood gemaakt. Hij kan niet schrijven vanwege die vreselijke pijn in zijn schouder en niet praten vanwege zijn kaak.

‘Ik zal u wat vertellen. In 1957 stond er in de New Yorker een kort verhaal van mij, getiteld Defender of the Faith. Ik was vierentwintig en vond het prachtig. Maar toen het verhaal uitkwam, waren een heleboel joodse lezers van de New Yorker razend. Een vooraanstaande Newyorkse rabbi was zo woedend dat hij een protestbrief stuurde naar de Anti-Defamation League van de B'nai Brith - dat is trouwen een bijzonder eerbiedwaardige organisatie die de antisemieten al tientallen jaren in de gaten houdt zodat ze het niet te gek kunnen maken. In het verleden is het namelijk wel eens uit de hand gelopen. Enfin, er stond een regel in de brief van die rabbi die ik nooit zal vergeten: “Wie legt die man het zwijgen op?” Niemand heeft het gelukkig geprobeerd. Een vrij land, Amerika, en niemand waardeert dat meer dan de joden. Maar die zin ben ik nooit vergeten. Wie legt die man het zwijgen op? Daar moest ik aan denken toen ik met dit boek bezig was en daarom heb ik Zuckermans kaak gebroken. Voor de rabbi eigenlijk.’

New Jersey

Dus u werd al in het begin van laster beschuldigd? ‘Vanaf het moment dat ik mijn mond opendeed. Door die beschuldiging is mijn carrière anders verlopen dan die van de meeste van mijn Amerikaanse collega's. Ik werd al controversieel gevonden toen ik nog in de wieg lag. Het feit dat die razernij al meteen in het begin over me losbrak, heeft mijn werk waarschijnlijk een bepaalde richting op gestuurd, een accent gegeven dat het anders nooit gehad zou hebben. Het is moeilijk om zulke aanvallen te negeren, vooral als je vierentwintig bent. Ik heb toen twee dingen gedaan: ik ben me zelf gaan verklaren en verdedigen.’

Hoe deed u dat?

‘Ik kreeg uitnodigingen om in synagoges en voor joodse verenigingen te spreken en die nam ik aan. Tijdens de discussie achteraf stonden de mensen tegen me te schreeuwen. Daar heb ik van geleerd. Ik heb een hoop aan mijn tegenstanders te danken. Ze hebben me krijsend de Engelse faculteit uit moeten slepen. Die woedende mensen in de zaal waren echt, ze schreven geen essay over wat ze gelezen hadden, ze werden razend. Een hele verrassing.’

Tegen de tijd dat u Portnoy's Complaint schreef had u al heel wat woedende joodse lezers?

‘Maar ook joodse lezers die me waardeerden, vergeet dat niet. En zelfs een paar niet-joodse lezers. Maar mijn joodse tegenstanders bleven op me schelden. Die waren niet te stuiten, wat ik ook schreef. Dus uiteindelijk dacht ik: “Als jullie het dan zo graag willen, kunnen jullie het krijgen.” En toen kwam Portnoy, uit al zijn openingen spuitend.’

En uw eigen familie? Hoe reageerde die?

‘Op die aanvallen? Ze waren stomverbaasd. Ze voelden zich gekwetst. Ze hadden van hun poepfijne buren al gehoord dat mijn werk zedelijk beneden alle peil was. Ze gingen naar een lezing over mij in hun eigen synagoge, denkend dat hun zoon een ster opgeprikt zou krijgen, net als op de lagere school. Maar in plaats daarvan kregen ze te horen dat de jongen die al die jaren in mijn slaapkamer had geslapen en bij hun aan tafel had gezeten een antisemitische jood vol zelfhaat was. Mijn moeder moest mijn vader vasthouden anders was hij iedereen aangevlogen. Nee, ze reageerden goed. Ze herkenden genoeg uit hun eigen omgeving om te weten dat de figuren die ik beschreef inderdaad in New Jersey rondliepen.’

Dus uw eigen vader lijkt niet op Zuckermans vader, die zijn zoon op zijn sterfbed vanwege zijn boeken vervloekt?

‘Ik heb nooit gezegd dat mijn vader zo was. U verwart mij met al die slimme Amerikaanse recensenten die ervan overtuigd zijn dat ik de enige schrijver in de geschiedenis van de roman ben die nog nooit iets heeft verzonnen.’

In alle twee de laatste boeken verliest Zuckerman een van zijn ouders. In het tweede boek, Zuckerman Unbound, noemt zijn vader hem vlak voor hij sterft ‘bastaard’. In Anatomy Lesson sterft zijn moeder en blijft Zuckerman achter met een briefje waarop zijn moeder het woord ‘holocaust’ heeft geschreven.

‘Ja. Ze heeft een hersentumor. De neuroloog komt naar haar toe om te zien hoe ver heen ze is en vraagt haar om haar naam op een papiertje te schrijven. Het speelt in 1970 in Miami Beach. Ze is een vrouw die nooit iets anders heeft geschreven dan recepten, breipatronen en bedankjes. Als de dokter haar een pen in de hand geeft en haar vraagt haar naam op te schrijven, schrijft ze “holocaust” in plaats van “Selma”. Perfect gespeeld. De dokter kan het briefje niet weggooien en geeft het na haar dood aan Zuckerman. Zuckerman kan het ook niet weggooien en stopt het in zijn portefeuille.’

Waarom kunnen ze het niet weggooien?

‘Wie zou dat kunnen? Wie heeft het ooit gedaan? Zuckerman is de enige niet die dat woord niet weg kan gooien en het voortdurend bij zich draagt of hij zich daar nu van bewust is of niet. Zonder dat woord zou Nathan Zuckerman niet bestaan. Noch zijn vader de pedicure of zijn broer de tandarts met zijn broederlijke kastijdingen. En Amy Bellette, de jonge vrouw in The Ghost Writer, die volgens hem Anne Frank had kunnen zijn, zou uiteraard ook niet hebben bestaan. Evenmin als Milton Appel met zijn morele verordeningen en literaire regeltjes. En Zuckerman zou niet zo gevangen zitten. Als je dat woord wegneemt - en daarmee het gebeuren - zou geen van de Zuckerman-boeken bestaan.’

Maar daarmee bedoelt u toch niet dat het onderwerp van die boeken eigenlijk de holocaust is?

‘Nee, nee, natuurlijk niet - zeker niet zoals in Styrons roman Sophie's Choice. Ik denk dat een joods-Amerikaanse schrijver niet dezelfde drang heeft en vreemd genoeg de noodzaak niet zo voelt als een christelijke Amerikaan als Styron om de holocaust sec als onderwerp te nemen, om er zo veel morele en filosofische gedachten op los te laten, zo'n aangrijpend, woedend verhaal van te maken. Het heeft een minder zichtbaar en minder spectaculair effect op ons leven. En zo wil ik het ook in mijn werk behandelen. Voor mij, en dat geldt voor de meeste Amerikaanse joden die nadenken, is het er gewoon, verscholen, onder de oppervlakte, het duikt op en verdwijnt weer, maar wordt niet vergeten. Je gebruikt het niet - het gebruikt jou. Zuckerman wordt er in ieder geval door gebruikt. Er zit een zekere thematische opbouw in de drie boeken die, hoop ik, duidelijk zal worden als ze volgend jaar in één band verschijnen. Niet dat iedereen in 1985 door mijn grootste opzet gegrepen zal worden. Ik wil alleen maar zeggen dat het kleine stukje papier in Zuckermans portefeuille misschien toch niet zo onbeduidend is.’

■