Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 22]

Liefde en boete
De nieuwsgierigheid en het begrip van Isaac Bashevis Singer

The Penitent door Isaac Bashevis Singer Uitgever: Jonathan Cape, 170 p., f43,15
Oude liefde door Isaac Bashevis Singer Vertaling: Joop van Helmond Uitgever: De Arbeiderspers, 292 p., f39,50
De duizendkunstenaar van Lublin door Isaac Bashevis Singer Vertaling: Joop van Helmond Uitgever: De Arbeiderspers, 299 p; f28,75
Aad Nuis

De roman van Isaac Bashevis Singer, die in het Nederlands De duizendkunstenaar van Lublin heet - in het Amerikaans is dat The Magican of Lublin, in het Jiddisch waarin het boek oorspronkelijk geschreven werd Der Kunzenmacher fun Lublin - behelst de geschiedenis van een zondaar die zich bekeert.

Jasja Mazur, acrobaat, illusionist, hypnotiseur en meester in het openen van sloten, trekt in zijn huifkar door Polen in de jaren rond 1870 en viert triomfen tot in de hoofdstad. Thuis in Lublin heeft hij huis en hof en een toegewijde, vrome vrouw, maar hij is daar zelden. Hij heeft de studie van de Talmoed al jong opzij gezet voor het reizende circus. Hij gelooft wel in God, maar op zijn eigen vrije artiestenmanier. Overal heeft hij minnaressen, en hij bestuurt zijn ingewikkelde liefdeleven met dezelfde behendigheid waarmee hij toeren uithaalt op het slappe koord. Maar hoewel hij optrekt met dieven en ander uitschot, is hij een eerlijke jongen gebleven, en ook de meisjes hebben geen klagen over hem, behalve dan dat ze hem moeten delen.

Alles gaat goed met Jasja, alles lukt hem - tot hij een grens overschrijdt en de demonen zich tegen hem keren. Een katholieke weduwe uit de betere standen, op wie hij verliefd is, wil met hem trouwen en met hem naar het westen trekken, mits hij christen wordt en voor het geld zorgt. Daartoe gaat de grote slotenbreker voor het eerst op het dievenpad. Hij blundert als een beginneling. Sleutels doen niet wat hij wil. Hij verstuikt zijn voet bij een onbenullige sprong. Zijn vriendinnen, eerst zo verknocht, keren zich van hem af. Eén pleegt er zelfmoord. Berooid, hinkend en kreunend van schuldbesef vlucht hij terug naar Lublin, waar hij zich, tot verdriet van zijn vrouw die eindelijk eens iets aan hem dacht te hebben, laat inmetselen op een klein raampje na. Al gauw komen van heinde en verre de mensen de vrome kluizenaar bezoeken, en Jasja de Boeteling eindigt nog beroemder dan Jasja de Kunstenmaker ooit was.

Isaac Bashevis Singer

The Magician of Lublin - de Amerikaanse versie - is van 1960, toen Singer zesenvijftig was. Nu, op zijn tachtigste, is er een nieuwe, korte roman over een boeteling van hem verschenen, die dan ook The Penitent heet. Helemaal nieuw is het boek niet. Al in 1973 verscheen de Jiddische versie in afleveringen, en een paar jaar later in boekvorm. Dat was dus nog voor de Nobelprijs, die Singer in 1978 ten deel viel. Maar voor een wereldberoemd auteur die in een verdwijnende taal schrijft, krijgt de oorspronkelijke editie steeds meer het karakter van een try-out, met de Amerikaanse editie als de echte première. Het schijnt trouwens dat Singer, die in al zijn boeken de vertalers en editors nadrukkelijk bedankt, in die Amerikaanse versie zelf nog van alles bijslijpt en verandert. Hij woont ten slotte al sinds zijn dertigste in New York, het grootste deel van zijn leven, dus dat kan hij best.

De klap

De nieuwe boeteling, Joseph Schapiro, is honderd jaar jonger dan zijn voorganger. Hij ontmoet, zo lezen we, de auteur in 1969 bij de Klaagmuur; zijn levensverhaal vult de rest van het boek. Joseph, afkomstig uit een geslacht van rabbijnen, heeft de oorlog overleefd in Polen en Rusland. Als door een wonder vindt hij daarna zijn meisje Celia terug, trouwt met haar en weet naar Amerika te komen. Daar wordt hij rijk in de handel op een oninteressante en snel vertelde manier. Celia krijgt geen kinderen, evenmin als de vrouw van de artiest Jasja in het eerdere boek. Aan de godsdienst doet hij niet meer. Hoewel hij er - anders dan Jasja - eigenlijk niet zoveel zin in heeft, wordt Joseph door zijn omgeving tot overspel gedreven. Zij maîtresse en haar dochter plukken hem waar ze kunnen, en ook overigens wordt hij er niet gelukkiger van. Hij droomt soms dat hij, als gevolg van zij zedeloze levenswandel, in een nazi-uniform rondloopt.

Dan komt de klap. Op een kwade nacht komt hij erachter dat zijn vriendin er nog een andere vriend op na houdt. Hij stormt naar huis en ziet nog net hoe zijn vrouw haar minnaar door de achterdeur naar buiten loodst. Zonder nog een woord met haar te wisselen pakt hij zijn koffers en verdwijnt. Weliswaar brengt de Geest van het Kwaad hem in de verleiding terug te keren naar de vleespotten van Celia, maar hij weerstaat die, wordt vegetariër en vertrekt hals over kop naar Israël. Ook daar loert het kwaad. In het vliegtuig wordt hij haast gegrepen door de aantrekkelijke doch verdorven joodse dame in de stoel naast de zijne, en ook Israël zelf blijkt even heidens als Polen of Amerika. Niet alleen de politieke en persoonlijke zeden wekken zijn weerzin, ook sprekende kleinigheden als het feit dat het Taalcomité ook voor frutsels in de etalages van dameslingeriezaken - waar hij blijkbaar zijn ogen nog niet goed uit kan houden - al namen heeft bedacht in wat voor Joseph nog altijd de Heilige Taal is.

Ten slotte vindt Joseph rust in de orthodox-joodse wijk van Jeruzalem, Mea Sjeariem. Hij wordt er een eenvoudig Talmoedgeleerde; oefening blijkt op den duur geloof te baren. Celia stemt in met een scheiding, hij trouwt een vrome joodse dochter die hem ook nog drie kinderen baart. Eind goed al goed.

Er is, dat blijkt al uit deze korte samenvatting, veel waarin de beide romans op elkaar lijken - zoals alle bekeringsgeschiedenissen trouwens. Maar de verschillen zijn opvallender, en niet alleen wat tijd, plaats en de details van het verhaal betreft. Over De duizendkunstenaar van Lublin ligt de glans van het sprookje. Het schittert van kleine grapjes en kleurige bijzonderheden. De suggestie van bovennatuurlijke inmenging tast de psychologische geloofwaardigheid niet aan, verdiept die eerder. Het heilige vermaan wordt monkelend verstrekt, en tot het laatst staat het boek erotisch onder stroom. Jasja is een fascinerend personage, niet alleen als zondaar, maar zelfs als boetvaardige. De vrouwelijke bijfiguren ko-

[p. 23]

men stuk voor stuk tot leven.

The Penitent is daarbij vergeleken een simpel traktaatje. Joseph Schapiro begint als een saaie, zelfzuchtige zondaar en eindigt als een even harteloze, egocentrische moralist. Zoals hij zijn verhaal vertelt, lijkt hij weinig doortrokken van diep schuldbesef voor zijn oninteressante zonden. Zijn nieuwe leven is niet zozeer een oefening in boetvaardigheid, maar een steunpunt om des te strenger de staf te kunnen breken over een schimmige, maar in elk geval boze buitenwereld. Als Celia, die met die minnaar van haar zijn voorbeeld had gevolgd, in echtscheiding bewilligt maar haar rechtmatig aandeel van het vermogen wil hebben, lamenteert hij bij voorbeeld onmiddellijk dat zo de wetten van de heidenen, ook de moderne joodse heidenen nu eenmaal zijn: ‘Ze bevoordelen de schuldigen.’ De banvloeken die zo iemand naar de moderne samenleving en de cultuur slingert - alles wat afwijkt van zijn benauwde normen leidt rechtstreeks naar het nazisme - klinken onvermijdelijk nogal hol.

Voor een deel ligt het verschil tussen beide boeken in het oog van de beschouwer. Er is een wijd verspreide neiging in onze vrijzinnige cultuur, orthodoxie te romantiseren mits die ver van ons bed ligt en niet bijt. De wereld van Jasja Mazur, zo vol zachtmoedige chassidische poëzie en zo tragisch ondergegaan, leent zich daar uitstekend toe. De donderpreken van Joseph Schapiro daarentegen, die direct tegen onze werkelijkheid gericht zijn, herinneren onmiddellijk aan de kwade kanten van elke steile orthodoxie: vijandigheid naar buiten, een alles verschralende onverdraagzaamheid naar binnen.

Wie zich na The Penitent nog eens in De duizendkunstenaar verdiept, ziet ook daarin zure trekjes die hem eerder niet waren opgevallen. Al zijn vrouwen zijn de ontrouwe Jasja trouw. Als één vriendin, een hoerig type van wie de lezer niet anders had verwacht, aan het eind van zijn martelgang met een ander in bed wordt aangetroffen, schokt dat hem even diep als de zelfmoord die een andere vriendin zojuist heeft begaan. ‘Hij had de dood en de ontucht in de ogen gekeken en hij had gezien dat ze één en dezelfde waren.’ Van enig begrip voor of meegevoel met de overspelige is ook hier geen sprake.

De vrije wil

Maar ook als we constateren dat de wereld van De duizendkunstenaar bepaald niet vrij is van bekrompenheid en vooroordeel achter de warmte, de wijsheid en de poëzie, dan nog blijft het boek een wonder van inzicht in de gevarieerdheid van menselijke roerselen en drijfveren naast The Penitent. En dus rijst de vraag wat de oude meester met het laatste boek heeft voorgehad. Wat heeft hem bewogen een zo banale en doorzichtige man - uit het leven gegrepen, dat wel - te verheffen tot enige held van zijn roman? Heeft hij in Joseph Schapiro willen laten zien hoezeer overdreven geloofsijver tot geborneerdheid leidt? Of heeft hij hem toch, althans gedeeltelijk, willen gebruiken als spreekbuis voor eigen ideeën?

Gelukkig wordt het boek gevolgd door een aantekening van de schrijver die hierover enige opheldering verschaft. Singer neemt daarin afstand van de toevlucht die Schapiro vindt in zijn naadloze rechtzinnigheid: een definitieve oplossing van het menselijk dilemma is onmogelijk, en zou de vrije wil, ‘de grootste gave van God aan de mensheid’, ongedaan maken. Maar het gekanker van Schapiro op de wereld van vandaag vindt wel bijval bij zijn schepper: ‘De geneesmiddelen die hij aanbeveelt zullen wellicht niet ieders wonden helen, maar de aard van de kwaal zal, hoop ik, worden herkend.’ Singer neemt, met andere woorden, zijn opgeblazen held niet helemaal serieus, maar toch serieuzer dan de meeste lezers geneigd zullen zijn te doen. Blijkbaar ontkomt Singer op zijn oude dag niet helemaal aan de neiging zich te laten inmetselen in een moralistische afkeer van de dwaalwegen dezer wereld. Een Nobelprijswinnaar mag best eens de kansel bestijgen, daar gaat het niet om, maar zijn sterkste kant blijkt het preken gelukkig niet. The Penitent is een zwak boek, en alleen interessant omdat het licht werpt op een enigszins onverwachte kant van een veelzijdig kunstenaar.

Uit Oude liefde, de zojuist verschenen vertaling van een bundel verhalen die min of meer in dezelfde tijd zijn ontstaan, valt op te maken dat de eenzijdige lust tot vermanen, ten koste van vermaak en inzicht, in The Penitent niet veel meer dan een tijdelijke bevlieging is geweest. Ook in deze bundel zijn er wel een paar sporen van te vinden. In Broeder Tor bij voorbeeld komt dezelfde kritiek op heilige namen voor lingerie voor als in de roman, ditmaal uit de mond van een alter ego van de auteur. De afloop van dat verhaal, over een erotisch avontuurtje dat eindigt in een lastig parket voor de held, lijkt strenger bedoeld dan men denken zou zonder de nagalm van Shapiro's donderpreek in de oren.

Staketsel

Maar over het algemeen is Singer in deze verhalen geheel zijn oude artistieke zelf. Als steeds spelen ze deels in het vooroorlogse Polen, deels in Amerika of Israël, maar altijd onder deelgenoten van de joodse cultuur van zijn jeugd. Als steeds ligt hun kracht in de subtiele exploratie van de irrationele beweegredenen van mensen en de abrupte, onverwachte en toch begrijpelijke besluiten waartoe ze kunnen leiden. Als steeds is Eros oppermachtig - de zucht naar roem, wijsheid, macht, rijkdom zinkt in het niet bij de krachten van liefde en lust.

Iemand die zulke verhalen schrijft, kan geen doorgefourneerde vermaner zijn. Hij is er te nieuwsgierig voor - en hij begrijpt te veel. Moraal en de Wet zijn belangrijk in de verhalen van Singer - dat kan moeilijk anders in een cultuur die er zo van doortrokken is. Maar ze lijken me voor hem als kunstenaar eerder een staketsel dat nuttig is om zijn intriges op spanning te houden dan een boodschap die zijn personages van hem uit moeten dragen. Om het ethischer te zeggen: in de verhalen van Singer zit de moraal van binnen en glimlacht, zij staat niet met geheven vinger op het bordes. The Penitent is de uitzondering die de regel bevestigt.

Wie Singer nog niet kent, kan dus dat laatste boek worden afgeraden en Oude liefde aanbevolen. De bundel bevat één verhaal meer dan het in 1979 verschenen Old Love, namelijk het titelverhaal, dat in het Amerikaans al in een eerdere bundel stond. De vertaling - wat zal ik daarover zeggen? Meestal gaat het goed, maar hier en daar werd ik onder het lezen opgeschrikt door onbegrijpelijke slordigheden. Der hemel voor des hemels. Abisjag de Sjoennamiet voor de Sjoenamitische. ‘I live on 106th and Amsterdam’ (Avenue) wordt ‘Ik woon in de 106de straat in Amsterdam’. ‘Op Channoekah werden de kippen vestgemest’ staat er, terwijl ‘they rendered chicken fat’ hier toch echt duidt op het uitsmelten van kippevet. Zorgvuldig vertalen of redigeren is dat niet bepaald. Maar eerlijk gezegd, ik vrees dat een fout of tien van dit soort eerder regel dan uitzondering is geworden bij het vertalen van boeken uit het Engels. Mag je één vertaling er dan hard om vallen?

■

béla bartok