Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 20]

Easy en minder easy reading
Inez van Dullemen, Frans Stüger en Ben Borgart

Levende cargo door Ben Borgart Uitgever: De Bezige Bij, 189 p., f28,50
Het misverstand door Frans Stüger Uitgever: Querido, 128 p., f27,50
Na de orkaan en andere verhalen door Inez van Dullemen Uitgever: Querido, 109 p., f22,50
Peter de Boer

Ben Borgart is de schrijver van een zevental in vlotte praatstijl geschreven romans die de critici, al naar gelang hun luim, afwisselend karakteriseerden als ‘luchthartig’, ‘sappig’ of als ‘geleuter’. Zijn stiel is niet de literatuur, maar de verstrooiing, het amusement. Dit geldt ook weer voor zijn nieuwe boek: Levende cargo. Wie het leest en voor dit genre gevoelig is, kan gedurende een paar uur de dagelijkse beslommeringen vergeten en wegdrijven op de golfslag van de kolderieke onbeduidendheid; daarna wordt alles weer zoals het was, want de roman laat geen enkele diepere indruk na, maar men heeft de middag of avond tenminste wel met easy reading om gekregen.

De hoofdpersoon is Henk (‘onze held’) Mulder. Tijdens een verblijf in Australië komt hij per toeval in het bezit van een zeldzaam aapje, dat op de zwarte markt een slordige anderhalf miljoen zou kunnen opbrengen. Hij smokkelt het beestje Nederland binnen en stort zich in de wereld van de internationale dierenhandel. Een Antwerpse studente brengt hem in contact met een Aziaat, die Mulder en zijn aapje - levende cargo - naar Engeland smokkelt, waar Mulder zich in verbinding stelt met de London Zoo. Voor het zover is doen zich allerlei verwikkelingen voor. Een louche handelaar in exoten, een homoseksuele bioloog, een door UFO's geobsedeerde houder van een dierenpension en andere kleurrijke types beginnen zich met Mulders zaken te bemoeien. Er worden pogingen gedaan het aapje te ontvoeren en het te doden door er een giftige slang op los te laten. Van de weeromstuit koopt onze held een revolver: ‘In enkele weken tijds was Henk Mulder een desperado geworden.’ In Londen loopt het slecht met de kersverse desperado en zijn aapje af, - hóe precies dat verklap ik niet, want het slot van een schelmen- en avonturenroman dient een boekbespreker te ontzien als gold het de eer van een virgo intacta.

Welnu, voor een de lezer paralyserende stijl, een hem de adem benemende compositie, een visie, een beeld, een anekdote die hem, ik durf het nauwelijks te zeggen, even... ontroeren, al is het maar een seconde - kortom: voor literatuur moeten we bij Borgart, ik zei het al, niet zijn. Doe ik de schrijver nu niet te kort? Criticus Aad Nuis, die veel wijzer en bedaarder is dan ik en die ik, wat deze kwaliteiten betreft, met de week verder op mij zie uitlopen, zegt altijd dat je een boek op zijn eigen merites moet beoordelen. Akkoord. Vanuit een positieve grondhouding geredeneerd is Borgart een groot beoefenaar van een klein genre. Levende cargo is als een veredeld jongensboek: er zit vaart in het relaas, er gebeurt van alles en de auteur is een jolige verteller. Die kwaliteiten kunnen echter gemakkelijk in hun tegendeel omslaan. Neem bij voorbeeld de joligheid. Jolig is de wijze waarop de personages zich uiten: ‘Dag schattepattie van me... Hoor eens troel, zeg, voel jij wat voor een wereldreisje?’ Jolig zijn de vele confrontaties tussen het Vlaams en het Nederlands die Borgart als running gags door zijn romansoufflé lardeert: ‘“Pardon, hegge er een officieel mandaat toe?” “Wat verstaat u daaronder?” “Awel, een invitering.” Henk krabde zich eens op zijn kruin.’ En hoe flitsend jolig ook worden de typetjes neergezet: ‘Afwisselend zocht de gedesillusioneerde vrouw haar heil in Christus, de spermabank, sherry, roddelvriendinnen of vreemdgaan. Niets mocht baten.’ Driewerf jolig, zeker, alleen moet men wel enigszins maat weten te houden. Maar Levende cargo bestaat uit een diarree van dit soort kwinkslagen en voor de meeste ervan zou een quizmaster, of de presentator van een bingo-avond, zelfs nog niet warmlopen. Mijn quantum redelijkheid is voor een boek als dit eenvoudig niet toereikend, en het is dan ook met een gevoel van grote opluchting dat ik Borgarts wereldje in woorden de vergeethoek van mijn brein zie omslaan.

Frans Stüger

Frans Stüger

Aan het slot van Simon Vestdijks roman Ivoren wachters staat dat Schotel de Bie, leraar Nederlands, voor de rest van zijn leven ‘door buien van de diepste neerslachtigheid geteisterd’ werd. De hoofdpersoon in Frans Stügers nieuwe roman Het misverstand, Simon de Nie, is ook leraar Nederlands en híj eindigt als een eeuwig dronken clochard. Het gaat leraren Nederlands, en de beroepsgroep in het algemeen, in romans zelden voor de wind. Wat dit aangaat is de literatuur een getrouwe kopie van de werkelijkheid. Lezers van Vrij Nederland hebben eind vorig jaar in een aan het onderwerp ‘overspannen leraren’ gewijde aflevering van het kleurkatern een aantal bloedstollende verhalen - uit het leven gegrepen! - kunnen lezen die iedere verbeelding tarten. Op een rustige, psychologisch verfijnde manier heeft Frans Stüger het wee van de leraren in zijn roman tot het zijne gemaakt en in een meer algemene, niet per se aan het leraarschap gebonden context geplaatst. In de zomervakantie trekt Simon de Nie, eenenveertig jaar oud, zich in zijn eentje terug in een Fries plattelandshotelletje om tot rust te komen. De school en zijn huwelijk benauwen hem. Hij is niet in staat gebleken om enig wezenlijk contact met zijn leerlingen te krijgen en in zijn huwelijk is het grote vuur van de hartstocht al lang gedoofd. Haaks op dit sombere hier en nu staan zijn herinneringen aan Dinie, een meisje met wie hij dertig jaar geleden verkering heeft gehad: déze liefde en dit contact bestaan in zijn verbeelding nog steeds.

Al op de eerste dag van zijn retraite beseft De Nie dat zijn problemen onoplosbaar zijn: ‘het is voorbij. Alles wat ik nu nog doe is een for-

[p. 21]

maliteit. Het wezenlijke is al lang gebeurd.’ Toch lijkt het er even op dat het verleden in zijn oorspronkelijke luister kan worden hersteld. Tussen Paula, de twaalfjarige stiefdochter van de hotelier, en De Nie ontstaat een hechte band. Voor hem is zij de belichaming van een geliefd herinneringsbeeld, voor haar is hij een volwassene die haar begrijpt en haar misschien uit het gehate Friese dorp kan meetronen naar zijn woonplaats Amsterdam. Natuurlijk is het een misverstand te menen dat de werkelijkheid een blijvende verhouding tussen een man en een meisje gedoogt. Voor beiden loopt het verhaal dan ook fataal af. De schim van J.C. Bloem waart door onze eigentijdse letteren wanneer de wanhopige leraar nogmaals stelt: ‘alles gaat voorbij. (...). Er blijft niets over. Alle herinneringen doen pijn.’

Media vita wordt alles somber. Stüger heeft het thema midlife-crisis knap uitgewerkt. Heel onnadrukkelijk en toch overal voelbaar is er die schrijnende tegenstelling tussen de man die trouw blijft aan zijn jeugdliefde en de leraar die met de (school-)jeugd nauwelijks nog uit de voeten kan. De sterkste fragmenten zijn die waarin Dinie en Paula een toonaangevende rol spelen. Sterk vanwege de prachtige overvloeiers tussen heden en verleden, en sterk vanwege de stilistisch gelukkige wijze waarop de onschuldige vrijages met beide meisjes worden beschreven: ingetogen (de oude heer Van Oorschot zou zeggen: kuis), en toch door en door sensueel en erotisch. Wel is het jammer dat buiten deze fragmenten diezelfde ingetogenheid Stügers proza opeens wat kaal, wat dunnetjes maakt. De zelfgesprekken en dialogen hadden wel hartstochtelijker en ironischer gemogen; in dit opzicht heeft bij voorbeeld Martin Walser in Ein fliehendes Pferd, een roman die eveneens over een door de midlife-crisis gekwelde leraar handelt, beslist meer te bieden.

Over een paar technische eigenaardigheden moet ik nog iets kwijt. Er wordt in deze roman veelvuldig geswitcht tussen hij- en ik-fragmenten. Daar is niets op tegen. Het is een probaat middel om het innerlijk van een personage beter voor het voetlicht te krijgen. Maar Stüger overdrijft wanneer hij de langere zelfgesprekken van De Nie volkomen onnodig onderbreekt met zinnen als ‘Hij vulde zijn glas bij’ of ‘Hij fronste zijn voorhoofd’. Vaak vormen zulke zinnetjes een alinea op zich zelf; daarna gaat de monoloog gewoon verder. De zin van dergelijke interrupties ontgaat me. Ook blijft het onduidelijk waarom de zelfgesprekken van De Nie soms wel en dan weer niet tussen aanhalingstekens zijn gezet, te meer daar het voor de andere personages schijnbaar niks uitmaakt of De Nie zijn monologen alleen maar denkt of hardop zegt. Wanneer hij in een vol café tegen zich zelf zit te praten valt niemand dat op. Waarom zou je de zaken op romantechnisch niveau zo compliceren wanneer de inhoud daartoe geen aanleiding geeft en wanneer dat geen consequenties heeft voor die inhoud? Nee, zulke technische hoogstandjes, die toch niet zo hoogstaand zijn als Stüger wellicht meent, doen geposeerd aan. Aan de psychologische diepgang van dit werk doen ze niets af, maar ze staan het etiket ‘volmaakt’ lelijk in de weg.

Inez van Dullemen

Inez van Dullemen

Inez van Dullemen is, afgaande op haar meest recente boek Na de orkaan en andere verhalen, uit heel ander schrijvershout gesneden dan Frans Stüger. Stüger gaat het in eerste en laatste instantie om de psychologische ontleding, terwijl bij Inez van Dullemen vooral de sfeertekening, de plastische scherpte en zeer bepaald ook de sierlijke verwoording vooropstaan. Een passage als de navolgende zal men bij Stüger niet snel aantreffen: ‘Ergens stuitte ik op een aantal poppen (...). Ze lagen in de meest dramatische houdingen: voorover gekwakt, naakt, met de billen obsceen omhoog, of op de rug met verwaaid haar en door modder besmeurde gezichten waarin de glazen ogen naar de lucht staarden. Hun verwording maakte ze krankzinnig levend, heimelijke nymfomane glimlachjes speelden rond hun rozebladlipjes.’ Inez van Dullemen ziét meer dan Stüger en zij schuwt een zekere opsmuk bij de verwoording daarvan niet.

Nu is het ook weer niet zo dat de psychologische component bij Van Dullemen ontbreekt. De personages in haar verhalen worden, zo stelt de tekst op het achterplat terecht, ‘op een kritiek moment van hun leven van binnenuit belicht’. Maar dit van binnenuit belichten wordt in hoge mate door beelden van buitenaf bestuurd. De innerlijke verwarring van de vrouw in ‘Na de orkaan’ heeft een analogon in de door de oorkaan verwoeste kuststreek, die Van Dullemen met een bewonderenswaardig woordschilderingsvermogen voor ons schetst; in ‘De kaketoekoning’ doolt een jongetje, wiens hart gebroken is door het verlies van zijn kaketoe, heel toepasselijk door het brandende, zojuist gebombardeerde hart van Rotterdam. En zo is er meer. In plaats van psychologische ontleding geeft Inez van Dullemen psychologische verbéélding, waarbij zij het vanouds veronderstelde verband tussen de buitenwereld en het ‘landschap van de ziel’ vaardig en met suggestief elan weet aan te brengen.

Er gaat een vervreemdende, surreële beklemming van deze verhalen uit, al gebeurt er niets dat in werkelijkheid strikt genomen niet zou kunnen. Het verhaal ‘De duif’ is hiervan een voortreffelijk voorbeeld. Een beeldhouwer leeft in volkomen afzondering in een alleenstaand, door een muur met glasscherven omgeven en elektronisch beveiligd huis. Hij heeft een duif die in de garage een nest heeft gebouwd. Het eigenaardige beest weigert zich een doffer te zoeken en houdt zich voortdurend op in de nabijheid van de man, hem met hitsig gepik en gekoer wijzend op huwelijkse plichten waarvan hij zich uiteraard onmogelijk kwijten kan. De man is dit beu en besluit de duif te doden. Dus volgt hij haar behoedzaam tot in de garage en drukt op de knop om de deur te sluiten. De duif weet echter nog net te ontsnappen. Wanneer de man opnieuw op de knop drukt blijkt de garagedeur niet meer open te kunnen: de elektromotor waarmee zij wordt bediend is door het er bovenop gebouwde duivennest onklaar geraakt. Zo zit hij dan, naar het schijnt voorgoed, gevangen in zijn eigenhandig gebouwde vesting. Het verhaal doet een beetje denken aan Albert Helmans novelle Mijn aap schreit, die ook de demonische haat-liefde-verhouding tussen mens en dier tot thema heeft. Trouwens, Van Dullemens proza, waarin het visuele element, de bloemrijke stijl en de bizarre verhaalstof zich zo sterk op de voorgrond dringen, heeft helemaal een Helmaneske toets.

Ook ‘Kilometer 210210’ is een tamelijk ongewoon verhaal. Een overspannen jongeman, die in zijn auto langs de snelweg raast, heeft de dwangneurotische neiging om aan de stand van de kilometerteller allerlei merkwaardige betekenissen toe te kennen Bij km-stand 210000 flitst er door hem heen: ‘Je kunt suïcide plegen door een getal in gedachten te nemen. Welk getal zal ik nemen? Deze 210000 plus mijn geboortejaar, of mijn leeftijd.’ Hij kiest tenslotte het ‘noodlotsgetal’ 210210. Wanneer die stand bereikt wordt begaat hij geen zelfmoord, maar krijgt hij wel een aanrijding. ‘Na de orkaan’, het beste verhaal uit de bundel, ontleent zijn surreële kracht bovenal aan de chaotische staat waarin het door een vloedgolf overspoelde en daarna weer drooggevallen landschap verkeert. De vrouwelijke hoofdpersoon zegt het zo: ‘Om mij heen was een Salvador Dali-landschap tot werkelijkheid geworden.’ Via flash-backs krijgen we een indruk van de toestand tijdens het noodweer: ‘Alles was in beweging, kolking, waterhozen, wind die je de adem afsneed als een mes. Krankzinnig geworden meubels, als beesten in paniek op hol geslagen, verbrijzelden alles wat op hun weg kwam, elkaar stukstotend, versplinterend: al die bezittingen die altijd braaf en dienstbaar in eetkeuken of zithoek hadden gestaan, stormden nu op ons los in een vernietigende aanval van razernij. Wij raakten daartussen bekneld, onze lichamen werden opengereten als weke meloenen.’

Zó, als de ontwerper van een opstandige oerwereld, is Inez van Dullemen op haar best. Zij mag met haar kwantitatief bescheiden oeuvre dan een figuur van het tweede plan zijn, met deze bundel zit zij, afgemeten aan wat er de laatste jaren aan verhalend proza verscheen, gewoon vooraan, op de eerste rang.

■

sofia loren