Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 14]

Het magnum opus van Habermas getemd
‘Theorie van het communicatieve handelen’ samengevat

Habermas' theorie van het communicatieve handelen Een samenvatting door Harry Kunneman Uitgever: Boom, 160 p., f21, -
Bart Tromp

Het ogenblik waarop ik afhaakte kan ik me nog precies herinneren. Een mooie lentedag in Dubrovnik, Jürgen Habermas geeft een seminar in een voormalig Königlich-und-Kaiserliches-schoolgebouw, ontworpen door Robert Musil. Het onderwerp van dit college: de ideale gesprekssituatie. De akoestiek van de gewezen K-und-K-ruimte maakte het betoog van Habermas, toch al niet gemakkelijk te volgen vanwege zijn spraakgebrek - hij heeft een hazelip - nagenoeg onverstaanbaar. In de pauze bekeek ik mijn onsamenhangende aantekeningen en liep de zon en de wind tegemoet.

Toch zou dit niet gebeurd zijn als ik in die tijd het zicht had weten te behouden op de grote lijn in zijn denken. Dit was niet het geval, en niet alleen in mijn geval. In die tijd (1977) was er eigenlijk niemand, ook - althans niet in het openbaar - Habermas zelf niet, die wist waartoe al dit werk zou moeten leiden. Na afloop van een volle dag Kritische Theorie verzamelden de aficionado's zich onder leiding van Richard Bernstein (Praxis and Action, The Restructuring of Social and Political Theory) in de lounge van het Imperial, oorspronkelijk bestemd als eendagspaleis voor Franz Ferdinand en zijn echtgenote die, zoals bekend, in die hete zomer niet verder kwamen dan Serajewo. ‘Ik denk niet dat dat grote werk er ooit uitkomt’, zei Bernstein somber, en wij klinkten mee met onze ijsblokjes in de whiskey. Dat was toen een redelijke verwachting. Het werk van Habermas verschoof van wetenschapsfilosofie naar taaltheorie, naar legitimatieproblemen van het kapitalisme; vandaar naar het ontstaan van menselijke samenlevingen en hun evolutie. Het werd een jungle waarin men het spoor bijster raakte, en in een recensie in Vrij Nederland vergeleek ik het met het woud van Dunsinam: het bewoog ook nog, zodat ieder die een plekje in de schaduw dacht te hebben uitgezocht, even later in het volle zonlicht werd gedompeld.

Die vergelijking met het valse bos uit Macbeth was niet oorspronkelijk. Een andere socioloog gebruikte haar twintig jaar eerder met betrekking tot het oeuvre van de Amerikaanse socioloog Talcott Parsons. In de jaren zestig en zeventig werd deze systeembouwer een geliefd doelwit van kritische sociologen, die met een zoveelste dissertatie aantoonden dat de theorieën van Parsons de ‘status quo’ dienden. Zijn magnum opus is The Structure of Social Action (1937) waarin hij een synthese van klassieke denkers als Durkheim, Pareto, Weber, Marx en Marshall tot stand dacht te brengen binnen een handelingstheoretisch perspectief. Dat wil zeggen een perspectief waarin de samenleving wordt gezien als het resultaat van de interactie van handelende individuen.) Zijn latere werk, te beginnen met The Social System (1950) daarentegen, beschreef de maatschappij als systeem dat het handelen van individuen structureert, zoniet bepaalt.

Twee jaar geleden publiceerde Habermas dus toch zijn magnum opus, waarin de talloze Exkursen uit de jaren zestig en zeventig tot een indrukwekkend geheel zijn samengevoegd. In doelstelling, in pretentie herinnert deze Theorie des Kommunikativen Handelns aan wat Parsons voor ogen stond: Habermas is er niet op uit om Marx op te volgen, maar om de Parsons van het laatste kwart van de twintigste eeuw te worden. (Of: de nieuwe Sorokin, want deze uitzonderlijke socioloog, leermeester van Parsons, heeft altijd volgehouden dat Parsons er met zijn ideeën van door is gegaan.) Met Parsons (maar niet met Sorokin) deelt Habermas een moeizame, gecompliceerde betoogtrant, ook al is het ruim 1200 bladzijden tellende boek van Habermas toegankelijker en beter leesbaar dan alles wat hij sinds Theorie und Praxis heeft gepubliceerd.

Jürgen Habermas, tekening Levine

Als men daarbij in aanmerking neemt dat de beheersing van de Duitse taal in Nederland sterk is teruggelopen sedert op de middelbare scholen nog maar twee moderne talen geleerd hoeven te worden, dan is de samenvatting die Harry Kunneman van Theorie des Kommunikativen Handelns heeft gemaakt een uitstekend middel om tot dit boek een ingang te vinden. Daarna moet men overigens toch weer Duits leren, want deze Nederlandse samenvatting is, zoals de auteur in de inleiding stelt, allereerst geschreven als steun of stimulans voor degenen die Habermas zelf lezen, of willen gaan lezen. Naar die maatstaf is de samenvatting wonderwel geslaaagd. Kunneman volgt de indeling van het boek op de voet en legt waar nodig uit wat eigenlijk de draagwijdte en slagrichting is van het betoog van Habermas. De samenvatting - een onderschat intellectueel ambacht - is uitstekend: de 1200 bladzijden van het oorspronkelijke boek tot knap 150 teruggebracht. De vertaling zelf is eveneens geslaagd te noemen, maar toch in mindere mate. Dat Kunne-

[p. 15]

man moeilijke - ook in het Duits moeilijke - termen met neologismen als ‘talig’ (voor ‘sprachlich’) opvangt, is hem eerder als vondst dan als verwijt aan te rekenen. Het is echter jammer dat hij ook het slachtoffer is geworden van het Duits waarmee Habermas hem bezwangert.

Zo komen we nogal wat lelijke germanismen tegen, als bij voorbeeld ‘uitdifferentiëren,’ en ‘vrijheidsverlies’. Ook de titel is niet mooi: Habermas' theorie van het communicatieve handelen, in plaats van De theorie van het communicatieve handelen van Jürgen Habermas. Dit onnodig lelijke Nederlands staat echter een goed begrip van de tekst niet in de weg.

Het boek ontleent zijn betekenis natuurlijk aan het werk waaraan het refereert, en een recensie ervan heeft dan ook geen zin als de lezer niet duidelijk wordt gemaakt waarin het belangwekkende en de grootsheid van deze theorie van Habermas nu wel gelegen is. Ik kan dat het beste doen aan de hand van de vijf punten die Kunneman in zijn inleiding naar voren haalt.

De Theorie van het communicatieve handelen is in de eerste plaats op te vatten als een geschiedenis van het moderne sociologisch denken, Habermas ‘verstaat zich’, zegt Kunneman (weer een ander germanisme) met nu klassieke denkers als - in de eerste plaats - Max Weber, Emile Durkheim, George Herbert Mead, Georg Lukács, Karl Marx, Talcott Parsons en zijn eigen intellectuele vaders, Max Horkheimer en Theodor Adorno. In dit opzicht herinnert zijn boek aan de Structure of Social Action van Parsons, maar ook omdat het net als dat werk tegelijk een interpretatie is van die geschiedenis én een poging tot een integratie van uiteenlopende theorieën te komen.

De werkelijke grootheid en originaliteit van een denker op dit gebied wordt in mijn ogen juist gedemonstreerd door zo'n poging om zich in een voorafgaande traditie te plaatsen. Het zijn meestal charlatans die beweren met iets geheel nieuws te komen, een bewering die alleen ogenschijnlijk wordt ondersteund door hun negeren van andere denkers. Het gezichtspunt waaronder Habermas de geschiedenis van het sociologisch denken analyseert is in de kern hetzelfde als dat waaronder Max Weber zijn grote vergelijkend-historische studies schreef: hoe het proces van rationalisering dat zich in het Westen heeft voorgedaan te verklaren. Voor Habermas houdt deze vraagstelling in dat het sociologisch apparaat waarmee ze beantwoord kan worden, gebaseerd moet zijn op een theorie van rationaliteit.

Zijn voorstel daartoe is het tweede element dat zijn boek zo baanbrekend maakt. Habermas concludeert namelijk dat de resultaten van debatten over wetenschapstheorie die de afgelopen twintig jaar zijn gevoerd, erop wijzen dat ‘rationaliteit’ niet een kwestie is van wetenschappelijk objectief te toetsen uitspraken, maar een zaak is van redelijke argumentatie. In het eerste hoofdstuk van mijn boek De samenleving als oplichterij heb ik deze gedachte ook ontwikkeld, maar Kunneman heeft mij herhaaldelijk gekapitteld dat ik met de uitwerking van die gedachte ‘nog niet eens een begin’ heb gemaakt. Nu pas begrijp ik wat hij toen bedoelde, want Habermas bouwt deze these op een buitengewoon interessante wijze uit. In het centrum van zijn theorie van rationaliteit staat het begrip ‘communicatief handelen’. Waarheid, juistheid en waarachtigheid vormen de rationele beoordelingsmaatstaven voor het afwegen van de geldigheid van argumenten, als tenminste de uitwisseling van argumenten niet wordt beïnvloed door verstorende factoren.

Leefwereld

De handelingstheorie - die bovendien het voordeel heeft dat ze normatieve elementen, omdat die onderdeel uitmaken van de structuur van het communicatieve handelen, niet als Fremdkörper hoeft te beschouwen - is echter volgens Habermas niet voldoende om de sociale werkelijkheid helemaal te kunnen verklaren. Een aanvulling moet worden geleverd door de systeemtheorie, die de maatschappij opvat als een sociaal systeem, en van daaruit de ontwikkeling en het handelen van individuen verklaart. Het bijzondere van de theorie van Habermas is nu dat hij een synthese tussen het handelingstheoretische en het systeemtheoretische perspectief tot stand tracht te brengen. Deze synthese stelt hem in staat om de moderne samenleving te beschrijven als bestaande uit een leefwereld, de sfeer van de symbolische reproduktie, die handelingstheoretisch verklaard kan worden; en de sfeer van de materiële reproduktie (systeem). Dit doet een beetje denken aan de driedeling die Daniel Bell maakt tussen de domeinen van cultuur, economie en politiek: de eerste vormt bij Habermas de leefwereld; de beide andere vormen bij hem sámen het systeem.

Het vierde opmerkelijke aspect van dit boek is dat Habermas, onder meer met behulp van deze onderscheiding, een theorie van maatschappelijke evolutie probeert te ontwikkelen, waarbij hij vermijdt enig vooruitgangsoptimisme in te bouwen (zoals meestal bij zulke theoriën het geval is). Vooruitgang is een objectieve mogelijkheid, maar geen zekerheid. De maatschappelijke ontwikkeling is de resultante van twee aparte processen van rationalisering: aan de ene kant die van de leefwereld; daardoor wordt het communicatieve handelen steeds meer bevrijd van de dwang van traditie en overlevering. Maar de toename van complexiteit en vergroting van efficiëntie in het systeem van materiële reproduktie, in de domeinen van politiek en economie, hoe rationeel op zich zelf, staat met het eerste op gespannen voet. Er is sprake van een polarisatie tussen de leefwereld - met name van de privé-sfeer en politieke openbaarheid - en de systemen van staat en economie. In de eerste wordt gereproduceerd door communicatief handelen, gericht op overeenstemming door middel van argumentatie. In de tweede gaat het om doelgericht handelen, met als inzet geld en macht.

Daarmee is ten slotte het vijfde punt genoemd dat de theorie van Habermas zo belangrijk maakt: zij geeft ook een diagnose van onze tijd. Habermas kan de grote problemen van ontwikkelde maatschappijen beschrijven als een gevolg van de kolonisering (kolonialisering, volgens Kunneman) van de leefwereld: het met geweld binnendringen van staat en economie om problemen te lijf te gaan met geld en macht die nu juist alleen maar via communicatief handelen zijn op te lossen. Habermas werkt in het laatste hoofdstuk deze these op een even genuanceerde als gecompliceerde manier uit. Dat hij een sociologische en filosofische tour de force heeft verricht, moge uit het bovenstaande naar voren zijn gekomen. Zowel de empirische houdbaarheid van zijn denkbeelden als hun vruchtbaarheid voor politiek handelen moet nog worden aangetoond, een karweitje dat voldoende stof omvat om laten we zeggen, alle Nederlandse sociologen en filosofen tot het jaar 2000 voorwaardelijk te financieren. Ook dit zegt nog niets definitiefs over zijn meesterwerk, waarbij Kunneman deze verhelderende uiteenzetting schreef.

■