Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 12]

De inhoud van een geheime lade
Shakespeare's sonnetten in een nieuwe vertaling

Shakespeare's sonnetten Vertaling Jan Jonk Uitgever: Tabula 215 p., f55, - (geb.) f35, - (ing.)
The Book Known as Q A Consideration of Shakespeare's Sonnets door Robert Giroux Uitgever: Vintage-paperback, 334 p., f29,95
Doeschka Meijsing

Een van de spannendste dingen uit de wereldbibliotheek is de Shakespeare-lectuur. Ik bedoel daarmee niet de drama's en sonnetten van het Elisabethaanse genie, want door die open deur wil ik niet graag wandelen. Maar de literatuur over Shakespeare, de hoge stapel boeken van de door de eeuwen heen steeds groter wordende groep mensen die zich met de raadsels rond Shakespeare hebben beziggehouden. Op zoek naar het kleinste biografische gegeven dat wat licht kan brengen in de duisternis van Shakespeares onbekende leven.

Andere geleerde mannen en vrouwen buigen zich hun leven lang over de tekst- en drukgeschiedenis van wat ons van Shakespeare is overgeleverd. Of filologen bestuderen met de loep het kleinste vliegepoepje op de folianten, om er zeker van te zijn dat het poepje geen punt is, wat een heel ander licht op de interpretatie zou werpen. Een van de aardigste boeken in dit genre is What Happens in Hamlet? van de filoloog Dover Wilson. Dover Wilson analyseert stap voor stap de Hamlet en werkt toe naar een onontkoombare interpretatie. Dit is wetenschap die gulzig maakt naar méér.

Je hoeft maar één deel uit het verzameld werk te nemen en een paar commentaren te lezen - en je zou je hele leven verslingerd kunnen raken. Bij voorbeeld Shakespeare's Sonnetten. What happened?

In 1609 verschijnt als een donderslag bij heldere hemel de bundel met 156 sonnetten. Shakespeare is dan vijfenveertig jaar oud. Hij is op dat moment zeven jaar verwijderd van zijn dood en drie jaar verwijderd van zijn afscheid van het toneel en van Londen met The Tempest (1611). Zijn reputatie is op dat moment al stevig gevestigd. Hij is niet meer de arme toneelspeler en schrijver van toneel, die zich nog waar moet maken in de Elisabethaanse rijke concurrentie in die dagen. Nee, hij is al William Shakespeare, hoewel hij wellicht in zijn stoutste dromen niet gedacht had dat hij het tot 1984 zou uithouden. Maar zelfs de gevierdste schrijver had in die dagen niet het copyright. Dat lag bij het gilde van de drukkers. Als een lid van het gilde de beschikking kreeg over een manuscript, dan kon hij, niet de auteur, van het college van bestuur van zo'n gilde het copyright verwerven. In dit geval heette de drukker-met-copyright Thomas Thorpe. Waarschijnlijk moeten we Thomas Thorpe eeuwig dankbaar blijven dat hij tot deze publikatie overging, want de mogelijkheid bestaat dat we zonder zijn inmenging de mooiste liefdesgedichten in de Engelse taal nooit onder ogen gekregen zouden hebben.

Rijk zal Thomas Thorpe van de uitgave van de Quarto-bundel Sonnetten niet geworden zijn. Robert Giroux zegt in zijn boeiende studie The Book Known as Q - A Consideration of Shakespeare's Sonnets dat er uit de jaren rond de verschijning van de Quarto-bundel slechts één bron, een huishoudboekje, melding maakt van de aankoop ervan. Er komt geen tweede druk. Terwijl Shakespeares twee andere verzendbundels Venus and Adonis en The Rape of Lucrece talloze drukken behaalden. ‘Een niet zo wijd en zijd bekend feit is,’ schrijft Giroux, ‘dat Q gedurende honderd jaar in de ondergrondse terechtkwam.’ Pas in 1711 werd de integrale tekst van de Quarto-bundel uit 1609 opgenomen in de verzamelde gedichten van Shakespeare. De Sonnetten, aldus Giroux, ontmoetten niets dan stilte.

Jeugdwerk

Dat is niet helemaal waar. Want ook al zijn de dingen ondergronds, dan kunnen ze nog wel ondergronds spelen. In die dagen zonder copyright voor een auteur (zoals in onze dagen van de kopieermachine op elke school of universiteit) bloeide de tekstpiraterij. Ondergronds gingen de Sonnetten waarschijnlijk van hand tot hand en in 1640 verschijnen acht sonnetten opnieuw. Door knippen en plakken, willekeur van keuze en inbedding in andere gedichten van Shakespeare, schijnt de uitgever van die 1640-bundel duidelijk hebben willen maken dat hij niets af wist van de eerste uitgave van Thomas Thorpe. Pas in 1780 kreeg, door toedoen van Malone, de editie van Thorpe zijn rechtvaardige plaats in de Shakespeare-canon, zegt Dover Wilson (The Sonnets, Cambridge University Press, 1966).

Shakespeare, tekening David Levine

Wie deze tekstgeschiedenis tot hier toe gevolgd heeft, kan zich afvragen waarom dat allemaal geweten moet worden, als de Sonnetten zelf als poezie van eerste klasse zonder al die kennis ook genoten kan worden? Omdat Robert Giroux een allerinteressantst waarom-vraagje stelt: waarom was er die mysterieuze stilte rond de eerste uitgave van de sonnetten? Het was weliswaar jeugdwerk van Shakespeare, maar van zo hoge kwaliteit dat de vijfenveertigjarige Shakespeare op het toppunt van zijn roem het toch moeilijk kon verwerpen als ‘jeugdwerk’.

Het eerste antwoord op die vraag dat hout sneed kwam van Frank Mathew in 1922: de enige conclusie moet zijn dat de uitgave van de sonnetten is tegengehouden. Maar waarom dan tegengehouden? Hier laat Giroux W.H. Auden aan het woord: ‘Hoe de sonnetten het publieke licht zagen - ofwel dat Shakespeare kopieën gaf aan een paar vrienden die hem vervolgens verraadden, ofwel dat een vijand ze gestolen heeft - dat zullen we nooit weten. Van één ding ben ik zeker: Shakespeare must have been horrified when they were published.’

Het grote liefde-orgel

Iedereen die in brave en ouderwetse tijden school ging, zal ongetwijfeld tijdens de Engelse les sonnet 18 uit het hoofd hebben moeten leren: ‘Shall I compare thee to a summer's day?’ Het ging erin als koek, want de hersens waren nog jong en bovendien was het een liefdesgedicht, perfect getoonzet, en de liefde heeft in de jaren van adolescentie veel steun van de poëzie nodig. Maar niemand vroeg zich af wie die liefde dan wel gold. Een erg belezen le-

[p. 13]

raar wilde misschien nog wel eens iets loslaten over The Dark Lady, de donkere vrouw aan wie een gedeelte van de sonnetten gewijd zijn. Maar meer ook niet.

De geschiedenis van de sonnetten, gebaseerd op honderden jaren bestudering van de volgorde van de gedichten, vertelt het volgende verhaal: toen Shakespeare achtentwintig jaar oud was, kreeg hij van de Countess van Southampton, weduwe, de opdracht om gedichten te schrijven die bedoeld waren om haar zoon, de Earl van Southampton, over te halen toch eindelijk eens in het huwelijk te treden en voor nageslacht te zorgen. De Earl was een jaar jonger dan de dichter die aan het begin van zijn carrière stond. William Shakespeare was getrouwd en vader van drie kinderen toen hij in 1592 in contact kwam met de Earl en diens hofleven.

De eerste gedichten in de reeks, de zogenaamde ‘Marriage’-sonnetten, lijken uitstekend aan die opdracht te voldoen. Maar vanaf sonnet 10 wordt de toon tederder; er is minder afstand. In sonnet 15 is het al: ‘And all in war with time for love of you/As he takes from you, I engraft you new.’ En in sonnet 18 barst het in alle liefde los: ‘Shall I compare thee to a summer's day?/Thou art more lovely and more temperate.’

Tot aan sonnet 126 bezingt Shakespeare in alle toonaarden zijn geliefde en zijn liefde: de schoonheid van de geliefde, de Tijd die zijn vijand is omdat zij de geliefde ooit zal afpakken, de wanhoop omdat de geliefde een spelletje met hem speelt, wanhoop, woede, schuld, slavernij, verraad, terughouding: (‘My love is strengthened, though more weak in seeming;/I love not less, though less the show appear’) - alle registers van het grote liefde-orgel worden bespeeld. Een dergelijke hartstocht kan nooit de bedoeling van de moeder van de Earl geweest zijn.

Na sonnet 126 schijnt de situatie veranderd. Er is een vrouw in het spel, The Dark Lady. De liefdessonnetten die Shakespeare aan haar wijdde, zijn aardser. Het beeld dat hij in die sonnetten van de donkerharige minnares oproept is dat van een femme fatale aan het hof van de Earl, die met mannen speelt, er vele in haar bed heeft, er even vele weigert. De verwijten die de dichter de minnares maakt zijn grover dan die hij de Earl maakte, de beschuldigingen zijn directer. De Dark Lady is een hartstocht op een minder tragisch en verheven voetstuk dan de hartstocht voor de Earl. De seksuele toespelingen zijn veelvuldiger en duidelijker.

De sonnetten maken duidelijk dat Shakespeare omstreeks zijn dertigste twee hartstochtelijke liefdes beleefde, een heteroseksuele en een homoseksuele: ‘Two loves I have, of comfort and despair.’ En dat hij daar een hiërarchie in bracht blijkt als hij in hetzelfde sonnet 144 zegt: ‘The better angel is a man right fair/The worser spirit a woman coloured ill.’ Maar misschien was het ook in het Elisabethaanse tijdperk binnen de code om de vrouw bij wie je het hemels geluk geproefd hebt, daarvoor te laten boeten door je zelf wijs te maken dat zij je verleid heeft.

Hoe kuis Shakespeares liefde voor de Earl was, is niet duidelijk. Als we de chronologie van de sonnetten biografisch beschouwen, dan is sonnet 20, zeg maar vlak na sonnet 18 waar de liefde voor het eerst naar buiten barst, behoorlijk kuis. Shakespeare vergelijkt zijn geliefde daarin met een vrouw. Slechts één ding heeft de natuur aan deze gestalte met de schoonheid van een vrouw toegevoegd aan het lichaam van de geliefde, een ding dat voor de dichter van geen enkel nut is. Zelfs als we in het aangezicht van de poëzie aan niets aards willen denken, dwingen de twee slotregels van het sonnet ons door de woordspeling ‘pricked’ aan niets anders te denken dan aan het manlijk geslacht. ‘But since she (de natuur) pricked thee out for women's pleasure/Mine be thy love, and thy love's use their treasure.’ De betekenis van deze regel wordt duidelijk door bij het hardop lezen de klemtoon te leggen op het woord ‘use’.

De commentaren zeggen dat er rond het 35ste sonnet wel iets meer gebeurd moet zijn dan deze gesublimeerde liefde, maar de werkelijke toedracht van dat ‘iets meer’ blijft onduidelijk.

Je ziel vergooid

Van dit buitengewoon interessante proces van liefde en lijden is, na de heruitgave van de vertaling van Burgersdijk uit 1879 nu een nieuwe vertaling verschenen. Jan Jonk vertaalde alle 156 sonnetten en het moet gezegd dat hij een uitzonderlijke prestatie geleverd heeft. Lees een sonnet van Shakespeare en hoor, met het binnenste of met het buitenste oor, dat doet er niet toe, de ‘music to hear’ ervan. In alle 156 vertalingen van Jan Jonk is die muziek te horen: de cadans van Shakespeares ritme; het aarzelen waar geaarzeld moet worden; de nadruk op één woord in de cadans ten koste van het andere; het nauwkeurig volgen van de versvoet die Shakespeare ook gebruikt - met perfect respect en nauwkeurigheid volgt hij de meester.

Zijn vertalingen klinken werkelijk als vertalingen van Shakespeare. Dubbele grappen van Shakespeare, waar hij een woord in meerdere betekenissen laat optreden, worden door hem opgemerkt en zo mogelijk in het Nederlands weergegeven. Door lange studie heeft Jonk begrepen hoe dubbelzinnig deze poëzie is. Soms moet echter bij de vertaling de muziek van de cadans het winnen van de werkelijkheid. Als Shakespeare in sonnet 121 zich wil rehabiliteren voor de laster die rondgaat dat hij ‘vile’ zou zijn, zegt hij ‘'Tis better to be vile than vile esteemed’. Jan Jonk vertaalt ‘Het is beter slecht te zijn dan slecht te heten.’ Dat Shakespeare een dergelijke cynische uitspraak persoonlijk, en niet in de mond van een figuur uit een van zijn toneelstukken zou leggen, lijkt mij onwaarschijnlijk. ‘Vile’ betekent: laag, verachtelijk, afschuwelijk, waardeloos, gering. Misschien ging in de hofkring zijn adorerende liefde voor de Earl wel door als laag, verachtelijk, enzovoort. Met de connotatie dat het om een homoseksuele verering en liefde ging. ‘Vile’ heeft zoiets als ‘een mietje’. ‘Vile’ kan daarom al niet met het cynische ‘slecht’ worden vertaald omdat Shakespeare in regel 9 van hetzelfde sonnet terugkomt op die beschuldiging met: ‘No. I am what I am.’ Als dat niet van morele kracht getuigt... Een ander voorbeeld is het begin van sonnet 129: ‘Th' expense of spirit in a waste of shame...’ Dit sonnet handelt over het perfide karakter van ‘lust’, over het feit dat iedere man lust wil ervaren en het tot iedere prijs najaagt, totdat hij het gehad heeft en het vervolgens kan verachten en weggooien. Jan Jonk vertaalt: ‘Je ziel vergooid, beschaamd, ontredderd zijn’. Ik vind dat mooi, het geeft de ontreddering aan die soms na een liefdesspel gevoeld kan worden. Maar als het woord ‘spirit’

Vervolg op pagina 18

igor strawinsky