Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 8]

Een Alexandrijn over een Alexandrijn
Konstantin Kavafis: de Griekse liefde van Hans Warren

In het jaar van de dood van de Alexandrijnse dichter K.P. Kavafis, 1933, verschenen hier al gedichten van hem in vertaling. Nederland was daarmee een van de eerste landen die kennis konden nemen van de in het Nieuw Grieks schrijvende dichter. Door de jaren heen zijn er van de hand van die eerste vertaler, professor G.H. Blanken, meer gedichten vertaald, uitmondend in de enkele jaren geleden verschenen tweedelige editie van het Verzameld Werk (Athenaeum/Polak & Van Gennep).
Hans Warren en Mario Molegraaf vatten het karwei opnieuw op en vertaalden nog eens de 154 gedichten (Bert Bakker). Op pagina 10 bespreekt W. Hottentot de nieuwe vertaling. Hieronder vertelt Hans Warren van zijn binding met het werk van Kavafis. Een verslag van een affiniteit.

Hans Warren

Alles is toeval - of toeval bestaat niet en alles geschiedt volgens onontkoombare wetten. Prof. dr. H.B.G. Casimir citeerde onlangs de jonggestorven fysicus Hugo Martin Tetrode (1895-1931), die in 1922 in het Zeitschrift für Physik tot deze gewaagde en paradoxale uitspraak kwam: ‘Wanneer ik nu bij voorbeeld gisteravond door mijn verrekijker een bepaalde ster heb bekeken die, laat ons zeggen, 100 lichtjaren verwijderd is, dan wist niet alleen ik, dat het licht dat deze mijn oog liet bereiken voor precies 100 jaar door hem werd uitgezonden, maar ook de ster, althans enige van zijn atomen, wisten in zekere zin al 100 jaar geleden, dat ik, die toen nog helemaal niet bestond, gisteravond om zo en zo laat naar hem zou kijken en ze wisten ook iets over de afmetingen van mijn verrekijker, de plaats waar hij is opgesteld, de brekingsindices van de lenzen, over mijn oog enzovoort. Dat klinkt natuurlijk heel paradoxaal, omdat het strijdt tegen onze huidige denkgewoonten. De hedendaagse ontwikkeling van de natuurwetenschappen heeft nu eenmaal tot de leer van de werking in onmiddellijke nabijheid en van eenzijdig gerichte, gedeeltelijk aan het toeval onderworpen causaliteit geleid. Men weet echter dat deze opvatting niet oorspronkelijk in de menselijke geest aanwezig was, en in vroegere tijden niet werd aangehangen: zoals bekend vermoedde men geheel andere samenhangen in het wereldgebeuren, zij het ook op tamelijk naïeve wijze.’

Wanneer een natuurkundige op wetenschappelijke gronden in een vaktijdschrift tot dergelijke hypothesen durft komen zonder angst dat zijn vakgenoten met de vinger op het voorhoofd zullen tikken, waag ik het te beweren dat een dichter op bepaalde momenten weet dat zijn signalen later opgevangen zullen worden, niet enkel passief, maar ook activerend, om door te seinen, en dat de ontvanger van het teken klaar zit en merkt dat hij een boodschap krijgt.

Als het geen toeval was dat Hugo Tetrode het licht van die ster opving, dan was het geen toeval dat ik omstreeks 1947 voor het eerst de naam Kavafis las in het Journal van André Gide: ‘...ik las gisteren het verbazingwekkende artikel van Marguerite Yourcenar over de verbazingwekkende dichter Kavafis - en de gedichten van de laatste, door haar en Constantin Dimaras vertaald...’ (Journal 1939-1942). Wat mijn belangstelling wekte. Dan is het geen toeval dat deze lectuur ertoe leidde dat ik in februari 1984 met een spontaan gebaar de juist per Van Gend & Loos gebrachte doos met auteursexemplaren van de Nederlandse vertaling van Kavafis' gedichten naar diens portret ophief en zei: ‘Ik hoop, meneer Kavafis, dat u over het geheel tevreden bent.’ Zelfs dat ‘meneer’ kwam op natuurlijke wijze, en pas toen ik die zin hardop uitgesproken had, besefte ik dat ook zo'n handeling gemakkelijk een vinger naar een voorhoofd zou kunnen brengen.

Kavafis (1863-1933) is iemand van de generatie van mijn grootouders. Toen hij stierf, was ik elf. Zelfs al hád ik hem ontmoet, dan zou ik me waarschijnlijk niets zinvols herinneren. De boodschap die hij naliet kon pas veel later, aanvankelijk via enkele tussenstations zelfs, tot mij doordringen.

‘Kavafis is volgens mij een ultra-moderne dichter, een dichter van toekomstige generaties,’ schreef hij met vooruitziende blik over zich zelf in 1929. En doordenkend in de lijn van Tetrode kan men concluderen dat ook de Griekse dichters en schrijvers uit de Oudheid al wisten dat iemand eens de fakkel door zou geven, terwijl Strato van Sardes en Philostratos op hun beurt...

Je verliest je in duizelingwekkende diepten als fysica poëzie wordt, en zo hoort het ook.

Het dwingt tot plaatsbepalen, tot een credo. Een dichter zoekt het blijkbaar altijd elders, althans wanneer hij tot het mensentype behoort dat het vreemde niet afstoot maar assimileert. Hij zoekt het bewust en instinctief op de juiste plaats en daardoor vindt hij. De weg van Kavafis naar mij of van mij naar Kavafis is betrekkelijk kort en onvermijdelijk geweest. Mijn homoseksualiteit had mij zeer vroeg tot een bewonderaar van alles wat Grieks is gemaakt - al had ik er aanvankelijk geen flauw vermoeden van hoe complex de homoseksualiteit in het oude Griekenland was geweest. Door mijn persoonlijke omstandigheden kon ik pas na de Tweede Wereldoorlog kennis nemen van voortbrengselen van de moderne wereldliteratuur. Mijn voorkeur voor autobiografische geschriften én voor auteurs waarvan ik wist dat ze homoseksueel waren, had me tot een fervent lezer van onder anderen André Gide gemaakt. Ik las zijn dagboek, onderzocht wat hij weer goed vond, en las dus enkele Kavafis-teksten van Yourcenar-Dimaras, en de vonk was overgesprongen, het verband was gelegd, de eerste boodschap ontvangen. Ik voelde de ‘golflengte’ aan.

Van dat moment af ben ik begonnen me in Kavafis en zijn wereld te verdiepen en is hij ook invloed uit gaan oefenen op mijn eigen werk. Aanvankelijk niet in stimulerende zin: ik vond zijn gedichten zo volmaakt dat ze me de moed ontnamen als ik zelf iets op wilde schrijven. Aan de andere kant bemoedigde zijn voorbeeld mij toch

[p. 9]

ook weer: ik zag hoe een volslagen outsiderschap geen belemmering hoefde te zijn om te slagen en je tijd vooruit te zijn. Ik voelde intuïtief direct aan dat ik veel gemeen had met hem, dat hier ‘een Alexandrijn geschreven had voor een Alexandrijn’.

Pas later en geleidelijk, is me duidelijk geworden hoeveel, en ook waar de verschillen liggen. Ik doe in dit opzicht nog steeds ontdekkingen. Nu ik ouder geworden ben, zie ik bepaalde lijnen scherper. De bijzonder late ontwikkeling bij voorbeeld. Kavafis was in 1911, toen hij zijn echte geluid vond, achtenveertig; ik publiceerde op mijn achtenveertigste, na ruim tien jaar zwijgen, de bundel die vaak als het keerpunt in mijn ontwikkeling wordt beschouwd, Tussen hybris en vergaan. De homoseksualiteit en het outsiderschap. De sterke moederbinding. Het feit dat zowel Kavafis als ik altijd aan gedichten blijven vijlen en verbeteren, ze nooit als ‘voltooid’ beschouwen. Eenzelfde soort ironie. Dezelfde onderwerpen soms. Voorbeelden: ik had in mijn Dagboek jongensportretten in proza getekend die wel op voorstudies van Kavafis-gedichten leken, tot in de woordkeus toe. Ik was gefascineerd geweest door figuren als Apollonios van Tyana, had er gedichten over geschreven (waarvan slechts een, later, ‘Avondlijk Ilion’, gebundeld werd). Ook het sterke herbeleven van herinneringen hadden we gemeen, het gevoel van vergankelijkheid en daarmee verweven een zekere tijdeloosheid. Bij Kavafis vond ik:

Wanneer ze tot leven komen

Tracht ze te bewaren dichter,
hoe weinigen zich ook grijpen laten.
De droombeelden van je liefde.
Breng ze, halfverborgen, in je regels.
Tracht ze vast te houden, dichter,
wanneer ze in je geest tot leven komen,
des nachts, of in de glans van de middag.

Er was die merkwaardige homoseksuele sensibiliteit die niemand beter dan Kavafis onder woorden heeft weten te brengen:

Rafaël, je regels moeten zo geschreven worden
dat ze, je begrijpt het, iets bevatten van ons leven,
dat zowel het rythme als elke zinswending duidelijk
maakt dat een
Alexandrijn schrijft over een Alexandrijn.

(Voor Ammonis)

Dan was er het auto-erotisme dat ik herkende, de omgang met hoerenjongens, het overmatige drankgebruik. Zelfs het bescheiden ambtenarenbaantje en het wat meer welgestelde familieverleden dat plotseling door een keer in de fortuin in armoe omsloeg waren me niet onbekend. Het was allemaal kleinschaliger bij mij, maar is het niet beter omhoog te kijken dan omlaag?

De Kunst

Zeker, er waren belangrijke verschillen. Voor Kavafis was de kunst, en de poëzie bovenal, zo iets verhevens en edels dat zij geen spot, geen ironie zelfs gedoogde. Kavafis was opgegroeid en zich bewust geworden in een tijd van overdreven, verheven schoonheidscultus, l'art pour l'art, symbolisme. Zelfs toen hij zich van zijn eigen tijd afwendde om voornamelijk in het verleden te gaan leven, bleven die idealen voor hem bestaan. Ik daarentegen was opgegroeid in een periode waarin even opzettelijk de lelijkheid en het absurde op de troon waren geplaatst. En hoewel ik van nature een schoonheidsaanbidder was en ook de Kunst vereerde, kon ik daar niet voor uitkomen zonder uitgefloten te worden. Vandaar dat ik de poëzie wel eens met ironie benaderde, en mijn eigen optreden in de maling kon nemen. (Bij voorbeeld in de bundel 't Zelve Anders.)

Nog een aanmerkelijk verschil: Kavafis was opgegroeid in een tijd toen de natuur, waarin hij toch al niet bijzonder geïnteresseerd was (al is zijn anti-natuurcultus geposeerd symbolisme) nog niet ernstig bedreigd werd. Ik, met mijn zeer grote belangstelling voor ongerepte natuur, groeide op in een tijd toen de vernietiging, die thans ongeveer voltooid is, ernstige vormen aan begon te nemen, en toen het bovendien ook nog bon ton was (de ‘pylon-poets’!) om de industriële vooruitgang en vormgeving in poeticis en in de kunst in het algemeen, te verheerlijken. Ik kón daar niet aan meedoen, ik aanbad de natuur en beleed dat in mijn gedichten - die dan ook prompt tientallen jaren opzij geschoven werden. Voorts was er de andere aanpak. Was ik nogal eens uitbundig met adjectieven, omschrijvingen, beschrijvingen, Kavafis was uitermate sober. Soms té sober naar mijn zin. Ik wilde zijn geliefden zien, niet enkel horen dat ze beeldschoon waren en volmaakte ledematen bezaten. Ik wilde het tekenende detail geven dat een persoon lijfelijk voor je op kan roepen. Kavafis geeft het tekenende detail dat iemands ziel blootlegt, zijn innerlijke strijd. Ik was geneigd dit als dieper, universeler te beschouwen. Een gedicht dat een karakter toonde moest hoger staan dan een gedicht dat enkel een prachtige gestalte, het omhulsel, opriep. Zo redeneerde ik. Maar ik beminde liever een mooie straatjongen dan een filosofiestudent (Kavafis óok overigens, meen ik) en zou mijn verdieping op andere terreinen dan de liefde moeten vinden. Ook die les kwam door, en zo kon ik bij voorbeeld veel later ‘De Olympos’ schrijven.

Wat leer je nog meer van een zo perfecte leermeester? Aanvankelijk: zwijgen. Je werk in portefeuille houden, áls je er al toe komt iets op te schrijven. Wanneer ik aanneem dat ik ongeveer tussen 1947 en 1957 Kavafis' oeuvre heb leren kennen, in me heb opgenomen, dan verbaast het me achteraf niet dat na mijn bundel Saïd de stilte viel. In 1966 gaf ik als afscheid een kleine bloemlezing uit mijn werk uit. Bij de paar nieuwe gedichten die ik toevoegde is, tekenend, dit portret van Kavafis:

In de spiegel week een deur open.
Men zag daardoor een zaal, en daarin
wegschrijdend de gestalte van een jongen.
Even waren het glanzend haar,
de schouderbladen in het strakke shirt
en 't zomers dons over de lange benen
vrijelijk zichtbaar. Even. Hij verdween
snel en diep in de spiegel op een bladerrijk terras.
Kavafis, huiverend voor die nu lege zaal
keek recht en zag zichzelf, een oude griek
met beheerste open handen en met ogen
mooi van verlangen en herinnering.

Twaalf jaar, tot 1969, zou dit zwijgen duren. Ik had heel wat in me opgestapeld, - een explosie van poëzie volgde. Kavafis was een verre, altijd begeleidende vriend, en als hommage aan hem schreef ik af en toe een gedicht in zijn trant, als ‘De Serafijnen’, ‘Oorzaak en gevolg’, of ik riep hem op, als in ‘De oude dichter’.

Hij liet me nooit los. Hoewel we in het Nederlands een van de meest complete Kavafis-vertalingen ter wereld bezitten (die van prof. G.H. Blanken) en deze vertaling ook nog tot de meest getrouwe behoort die er bestaan, wilde ik de dichter die mij zó dierbaar was nog eens opnieuw vertalen, en wel dermate ingeleefd en nagevoeld alsof hij zelf zijn teksten in het Nederlands geschreven zou hebben. Ik was begonnen met enkele zogenaamde ‘anekdota’ in 1976, en die vertalingen vonden erg veel weerklank en waardering. In 1978 ontmoette ik Mario Molegraaf die mijn liefde voor Kavafis deelt. Samen hebben we woord voor woord de gedichten uit elkaar gehaald, woord voor woord weer opgebouwd.

Motieven

Ik ben ondertussen tweeënzestig. Ik acht het niet waarschijnlijk dat ik in de wereldliteratuur nóg een keer een gestalte zal ontmoeten met wie ik zó intens kom te verkeren. Alain-Fournier begeleidde me in zijn jongelingsjaren. Sade, Stendhal, Stifter, Gide, ze zijn grote vrienden geweest en gebleven, en zoveel andere schrijvers en vooral ook musici, schilders, behoren tot mijn wereld, ik kan niet zonder hen leven. Maar vanaf de dag dat ik Kavafis ontmoette is hij voor mij, als schrijver althans, de belangrijkste geweest.

Ik zou één voorbeeld willen geven van de merkwaardige wijze waarop, soms opzettelijk, soms toevallig, althans beslist onbewust, motieven uit Kavafis' werk in het mijne vervlochten zijn. Eerst van Kavafis:

De tafel naast mij

Hij zal nauwelijks tweeëntwintig jaar zijn.
En toch ben ik er zeker van dat ik, bijna evenveel
jaren geleden, dit zelfde lichaam heb genoten.

Dit is beslist geen erotische opwelling,
En ik ben pas het nachtcafé binnen gekomen,
ik heb zelfs niet de tijd gehad om veel te drinken,
Ik heb hetzelfde lichaam genoten.

En als ik me niet herinner waar - één vergeten feit betekent niets.

O nu, ja, nu hij aan de tafel naast mij is gaan zitten
herken ik elk gebaar dat hij maakt - en onder zijn kleren
zie ik weer de leden die ik liefhad, naakt.

Iemand wees mij erop dat een dergelijk motief voorkomt in mijn gedicht ‘Bekend terrein’. Zelf had ik hier nimmer een verband gelegd met Kavafis:

Bekend terrein

Omwegen bewandelend
kom ik vaak op paden

Vervolg op pagina 18