Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 54]

Een dubieuze held
Skvorecký schetst een minder fraai tijdsbeeld

Het verleden van Lenka S. door Josef Skovorecký Vertaling: Sj. de Jong Uitgever: Bert Bakker, 295 p., f37,50
Kees Mercks

‘Dit is geen psychologische of sociale roman maar een detective,’ schrijft Skovorecký (spreek uit: Sjkwóretski, geb. 1924) in zijn introductie die aan de roman zelf voorafgaat. De eerste, nog in Tsjechoslowakije getolereerde editie (1969) vermeldt in de ondertitel bovendien dat het hier om een melodrama gaat. De vraag rijst vervolgens hoe serieus zulke auteursopmerkingen te nemen zijn, te meer wanneer men weet dat Skovorecký zelf studie heeft gemaakt van het detectivegenre (1965) en ook ‘echte’ detectives heeft geschreven (1966 en 1973).^*)

Al ver voor de oorlog was het Karel Capek die het detectiveverhaal zeer eigenzinnig behandelde door de criminele vraagstelling te vervangen door een filosofische, namelijk in hoeverre mag de mens wel in staat geacht worden de geheimen van het leven te doorgronden en de absolute waarheid te onthullen. Het recept van een moord en de ontmaskering van de snoodaard was dus al bij Capek geen voorwaarde voor een detective.

In Skovorecký's roman vindt de moord (als het er al een is, het kan ook een ongeluk zijn) en de bekentenis (als die er al is, die geschiedt alleen via een gebaar) pas tegen het einde van het boek plaats. Niettemin zijn alle kanshebbers van het begin af aanwezig en bij de lezer bekend, zij het dat ze in een ander verhaal verwikkeld zijn.

Dat verhaal sluit eerder aan bij de ontkende genres van psychologische en sociale roman. Het behandelt het doen en laten, het schrijven en schrappen op een redactie van een Tsjechische uitgeverij tegen het einde van de jaren vijftig, toen er al voorzichtig werd getornd aan de stalinistische richtlijnen. Vanuit ons huidige standpunt is dat verhaal ook het meest ‘onthullend’, hoewel menig lezer vijfentwintig jaar na dato niet meer zo vreemd zal opkijken van de destijds gebezigde praktijken die soms letterlijk het karakter hadden van een strijd op leven en dood. Maar het met eigen ogen aanschouwen van die praktijken (ook al gaat het maar om fictie, en wat is fictie in de twintigste-eeuwse roman anders dan literair aangepaste werkelijkheid?) is het meest schokkende en amusante deel van de roman.

Josef Skvorecký, foto J. Korán

Het redactionele bedrijf wordt ons voorgeschoteld via het perspectief van een ik-verteller, Karel Leden, die zich dank zij een hevige verliefdheid in zijn jeugd en de daaruit voortspruitende succesvolle dichtbundel een comfortabele positie heeft verworven in de Schrijversbond en uitgeverij. Deze poëzie gold als zo vrijmoedig dat Leden gezien wordt als een der progressievelingen (in de zin van ‘goeden’) onder de kwaden. Leden neemt zo een brugpositie in tussen de oude garde, met wie hij op vertrouwelijke voet staat, en de jonge garde die meer wil dan nog kan, maar die hij best bereid is een helpende hand toe te steken. Zijn rol van tweekoppige bemiddelaar op een breekpunt in de tijd wordt ook door zijn naam (leden = januari) gesymboliseerd. Tot zover de sociale roman, ook al gaat die voornamelijk over het (pseudo-)intellectuele milieu van schrijvers en redacteuren.

*) Veel informatie over Skovorecký, die sinds 1968 in Toronto woont en daar een eigen uitgeverij van Tsjechische boeken heeft, vindt men in World Literature Today (Autumn 1980) en in MEW, dl. 8 (1983).

Dweepzucht

Typerend voor Skovorecký is dat hij hier wéér koos voor een niet absoluut positieve held. Had hij dit wel gedaan, dan had hij omgekeerd dezelfde fout gemaakt als de socialistisch-realistische schrijvers die hij juist wilde kritiseren. Leden maakt immers gemene zaak met de in onze ogen traditioneel ‘kwaden’ (stalinisten) en is bovendien in zijn persoonlijke liefdesperikelen met juffrouw S. een nogal onuitstaanbaar figuur door zijn melodramatische dweperigheid, nauwelijks verhulde opgewondenheid en depressieve verslagenheid. Deze heethoofdige attitude contrasteert met de ironische, soms zelfs cynische pose die hij eerder placht aan te nemen, maar welke veilige positie hij moest verlaten door zijn toenemende gevoelens voor juffrouw S. Door zo'n dubieuze held in de ik-vorm te presenteren, ontstaat een navrant effect waarbij de lezer niet meer weet met wie hij zich nu wel moet identificeren. Met die stormachtige jongere garde? Maar ook die krijgt een veeg uit de pan. Met juffrouw S.? Zij is echter ook geen heilige: in de ogen van Leden lijdt zij aan een te sterk moreel normbesef, ze wijst hem voortdurend af en zijn middelen om haar te winnen worden steeds onfatsoenlijker. Alleen een ‘hogere’ taak kan haar boven dit normbesef verheffen. Al lijkt ze een wat krengig persoon, fysiek is zij beeldschoon, verleidt hem tot het oubollige liefdesjargon van weleer, maar is ook ‘getekend’, getuige het littekentje op haar onderarm dat een indicatie is van haar mysterieuze verleden. De pogingen van Leden om haar te krijgen zijn tegelijk pogingen om achter haar geheim te komen, om haar ‘waarheid’ te onthullen. Maar juffrouw S. is méér: in haar reflecterende zonnebrilglazen (met daarachter haar donkere bakelieten kijkers) weerspiegelt zich het morele verval van haar minnaar, die daardoor gedwongen wordt tot zelfonderzoek, tot onthulling van zijn eigen gebreken. Tot zover de psychologische roman, zoals die verstrengeld is met de sociale en vervolgens met een verrassende ontknoping uitmondt in de ‘echte’ detective.

Skovorecký heeft met deze roman op oorspronkelijke wijze een fraai tijdsbeeld gegeven van een minder fraaie tijd waarin de positieve helden hoogstens aan de periferie van het sociale bedrijf (of eerder nog daarbuiten) stonden. Bij dit beeld past ook het reeds gesignaleerde clichématige erotische taalgebruik dat door de ik-verteltrant nooit ironisch of zelfs satirisch is bedoeld. De vertaler heeft er dan ook goed aan gedaan niet al die ‘boezems’ en ‘décolletés’ onder tafel te willen werken of anderszins te verhullen of moderniseren. Wel jammer is het dat de uitgever dit boek heeft laten verpakken in een grauw leteromslag waarbij het hoedje van de hoofdletter S is afgewaaid en ridicuul op het topje van de o balanceert...

■