Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 50]

Reizen is een experiment met de tijd
Paul Theroux bereist het meest nabije: Engeland

The Kingdom by the Sea door Paul Theroux Uitgever: Hamish Mailton, 303 p., ca. f55,-
Hans Keller

Zowat iedereen leek dat jaar naar China te gaan, verzucht Paul Theroux in het begin van The Kingdom by the Sea. Of anders, vervolgt hij, schreven ze onvriendelijke dingen over de Arabieren of ze namen als het over Afrika ging nu eens geen blad voor de mond.

Maar híj, zegt Theroux, had toen - het jaar is 1981 - andere dingen aan zijn hoofd. Hij woonde al elf jaar in Londen, maar was eigenlijk nog nooit in Engeland geweest. Nooit in Wales, nooit in East Anglia. Over Bognor Regis hoorde je altijd grappen maken. Ook in Bognor Regis was hij nog nooit geweest. ‘Toch maakte ik er óók grappen over.’

En waar lag Porlock en was Noord-Ierland werkelijk een nachtmerrie en Schotland zo adembenemend als je altijd hoorde? Wat hij van Engeland wist, had hij uit boeken want over geen land is in de loop ter tijden zoveel geschreven als over Groot-Brittanië. Het eiland dat in de literatuur ronddreef, kende hij, maar de realiteit van het echte koninkrijk was hem net zo vreemd als enig ander land dat hij nog nooit had bezocht. Trouwens, moest de gestalte die Engeland in de literatuur had aangenomen niet worden gewantrouwd? Theroux was in Ralph Waldo Emersons English Traits gestuit op de zinsnede: ‘Engeland lijkt naar zijn vorm op een schip’ en met de kaart erbij had hij die karakteristiek eens met de werkelijkheid vergeleken. Boeken van vrome vreemdelingen stonden vol met zulke vriendelijkheden en ook Emerson zat er natuurlijk naast. Theroux zag dat Engeland nog het meest leek op een varken dat iets op zijn rug draagt. ‘Kijk maar,’ schrijft hij, ‘een varken met haast, zijn snuit is het zuidwesten van Wales, zijn voorpoten steken tot in Cornwall en East Anglia is zijn romp. De rest van Engeland vormt het silhouet van een heks, rijdend op de rug van een varken.’

Paul Theroux

En Londen? Londen was volgen Theroux een onafhankelijke republiek waar tegenwoordig boeken verschenen met titels als Britain: What Went Wrong? en Is Britain Dying? - alsof het hier een ander land betrof. Zijn afkeer jegens de hoofdstad, en zijn woonplaats, was in de loop van jaren groter geworden. Hij kende de zegswijze ‘Hij die moe is van Londen is moe van het leven’, maar dat was het niet. Moe was hij van het jagen op een parkeerplaats, moe van de voor hem uit deinende massa's mensen op de trottoirs, van de volgekladderde muren, van de smerige oude en lelijke nieuwe gebouwen die elkaar meer en meer omringden. En ziek werd hij van het Londense verkeer, de Londense verwaandheid en de groezeligheid van alles.

Er is veel humeurigheid, een herkenbaar en daarom aangenaam soort chagrijn in de motieven die Theroux aanvoert om de reis langs de Engelse kust - van Margate naar het zuidwesten, vervolgens aan de westzijde naar boven (onderbroken door de zeereis naar Noord-Ierland en daar een eind landinwaarts), Schotland rondend en daarna aan de oostzijde naar beneden tot het punt waar in de verte Margate weer opdoemt - te ondernemen en te beschrijven. Hij weet dat het een tocht vol tegenvallers zal worden, maar hij weet nog niet precies welke. Hij zal het onderweg grotendeels niet prettig hebben maar waaraan dat precies ligt, is nog onbekend. Hij zal van de ene Engelse droom in de andere terechtkomen - geïdealiseerde voorstellingen van het land en van zijn bewoners - en daarvan het echte interieur moeten beschrijven, waar het bladdert en hoe dat komt. Hij heeft nog geen stap verzet maar dáár is hij zeker van - geen land ter wereld, geen bewoner van welk land ook ter wereld koestert over zich zelf zulke dierbare taferelen als de Brit, als Groot-Brittanië.

Zonlicht in coupé's

‘Een van die Engelse dromen gaat enkel over een warme zomeravond in de treinwagon van een plattelandslijntje,’ schrijft Theroux in een van zijn vele toelichtingen op een van zijn vele motieven om aan zijn ontnuchterende reis te beginnen. ‘Alleen die zin al,’ vervolgt hij, ‘kan een Engels persoon van boven de veertig zwijgend doen wegzinken in de herinnering aan wat nu een gouden fantasie lijkt over een geïdealiseerd Engeland.’ Wie wel eens een televisieserie uit die gefantaseerde realiteit heeft gezien, weet hoe het er daar toegaat: de stoffige maar comfortabele rijtuigen die langs bossen en struikgewas rammelen, het zonlicht - gezeefd door het gebladerte - in de coupé's, het geluid van vogels en daar doorheen het gepuf van de naderende locomotief en de blaffende hond en de bel bij de onbewaakte onverweg en de geur van pasgemaaid gras, vermengd met die van heet staal en kolendamp en de wetenschap dat nu al een dierbaar iemand staat te wachten op het perron van het eerstvolgende landelijke stationnetje.

Het is maar één van de dromen over Engeland, weet Theroux. De anderen zijn grotendeels in ieders herinnering geplant door de talloze schrijvers en dichters die het Engelse landschap tot hun toneel maakten. ‘De Engelse literatuur,’ verzucht hij, ‘heeft ook nog de eigenschap om het sufste oord te wijden tot een schrijn vol edele overwegingen en de eveneens gefantaseerde herinnering aan daden die daar bij gebrek aan een betere ingeving werden voltrokken.

Maar in de Engelse reisliteratuur - en nergens anders is het genre uitgevonden dan hier - gaat het over Gabon of Paraguay en wordt gegrapt en neerbuigend gedaan naar aanleiding van ondervonden ongemak, over de inboorlingen, het heersende weer en het gebruikte voedsel. In feite hebben de Britten het concept ontworpen van “de grappige vreemdeling”, dank zij hen weet iedereen ter wereld hoe die eruitziet. Zelf hebben ze zich nooit willen beschouwen als mogelijk doelwit van een travelwriter.’ Dat laatste zinnetje - alle tot dusver weergegeven gemompel is ontleend aan de inleiding tot het eigenlijke reisverhaal - lijkt te duiden op een wraakoefening die met de pest in, en daaraan weer ontleend genoegen, met grote zorg zal worden uitgevoerd. En daarop lijkt Theroux' boek inderdaad het meest. De grote zorg waarmee dat gebeurt is die waarmee het impressionistische karakter ervan in stand wordt gehouden. Zij ontneemt aan de wrok de zure toon van het bevestigde vooroordeel en geeft goed weer hoe de reiziger-schrijver

[p. 51]

steeds in verwarring wordt gebracht door de tegenstrijdige gevoelens die zijn ervaringen bij hem oproepen. Hij is geen koppensneller, zoals hij de Engelse travelwriter karakteriseert. Hij is de outsider in, de buitenstaander die zich heeft binnengedrongen en zich na een meer dan tienjarig verblijf in dat land bewust is van zijn verantwoordelijkheid. Zij het een ernstig verscheurde, want hij is tegelijkertijd betrokken en buitengesloten.

Ráár?

Een keer hoorde Theroux - en zó beschrijft hij zich zelf als buitenstaander met opnieuw, een chaotisch samengesteld reismotief - een Engelse dame lachend verzuchten: ‘Het zijn raren, die Yanks!’ Theroux voelde zich als Amerikaan, bovendien geboren in New England, ongezien rechtstreeks aangesproken. Wij ráár, dacht hij. ‘Maar zíj plakken behang op hun plafonds. Zíj zetten om de boel warm te houden gepunnikte wollen hoedjes op hun zachtgekookte eieren. In hún supermarkts geven ze je geen zak mee en als jij op hun tenen staat, zeggen zij sorry. Hun regering vraagt honderd dollar in ruil voor de vergunning om naar hun eigen televisie te mogen kijken! Zij geven rijbewijzen af die onafgebroken dertig of veertig jaar geldig zijn - het mijne verloopt in het jaar 2011! Als je sigaretten koopt, krijg je er lucifers bij die je moet betâlen. Ze roken in de bus, ze rijden links, hun spionnen doen het voor de Russen, ze zeggen “nikker” en “joodje” zonder te blozen en ze zeggen nooit tegen iemand: you're welcome. En wíj zijn raar?’

Toch moet Theroux ook zijn eigen dromen over Engeland hebben gekoesterd. Net als bij ieder ander daarover waren ze ontleend aan de literatuur, aan films, aan de verbeelding over Engeland. Die is bij Amerikanen bijna per definitie verscheurd omdat de wortels van hun taal in de Engelse koloniale overheersing steken, veel van hun tradities pas in Engeland hun herkomst verklaren en zij zich langs de gevonden route naar een nieuwe welvaart steeds verder verwijderden van hun spirituele oorsprong. Zo moet het ongeveer toegaan in het besef van Amerikanen die - als Theroux - terugkeren naar hun land van herkomst.

The Kingdom by the Sea is in dit boek niet alleen dat van de Engelse koningin en van Margaret Thatcher - omdat de reis plaatsvindt tijdens de Falklandoorlog komt de laatste in haar vervaarlijk heersende gestalte aanmerkelijk vaker ter sprake dan de eerste - maar vooral dat van de schrijver zelf en daterend uit de tijd dat hij nog in die voorstelling geloofde. ‘Ik voelde me soms als de prins in dat oude verhaal. Omdat hij alles wantrouwt wat hem wordt verteld of wat hij leest, vermomt hij zich in oude kleren en met een zak op zijn rug kiest hij de achteraf-weggetjes en praat daar met iedereen die hij tegenkomt en alles wat hij onderweg ziet, bekijkt hij goed om erachter te komen hoe de zaken in zijn koninkrijk er nu werkelijk voor staan.’

Theroux' waarnemingen vinden plaats op zijn eigen ooghoogte en hij laat zich leiden door de natuurlijke route van de kustlijn die hij nu eens te voet, dan weer per trein of liftend volgt. Voor de bezienswaardigheden koestert hij geen belangstelling, hij komt geen museum tegen en de enkele keer dat hij in de verte een kasteel ziet opdoemen, doet het schouwspel hem denken aan een enorm, afgebrokkeld gebit. De vermomde prins, zoals hij zich zelf beschouwt, praat voornamelijk met mensen wie nog nooit iets gevraagd is. Het zijn vooral bejaarden die hij tegenkomt, gepensioneerden, oudere werklozen, de mannen en vrouwen die zich in treinen en bussen ergens heen laten rijden waar hun aanwezigheid er evenmin toe doet als de plaats waar ze vandaan kwamen. Al vroeg in zijn verhaal wijst Theroux erop dat hij altijd al een talent had om de achternamen van mensen feilloos te raden. De terloopse opmerking maakt het hem mogelijk om vanaf dat moment iedere man of vrouw die hij tegenkomt, ook als hij zelf zich niet in hun gesprekken mengt, een naam te geven en daarmee tot een personage te maken - ook als het iemand is die onverstaanbaar voor zich uit zit te mompelen.

Gedempte toon

Het procedé is onderdeel van een geraffineerd volgehouden techniek om de belevenis in de weergave ervan een licht archaïsch karakter te geven. Op zoek naar de betekenis van kleine waarnemingen en kleine gebeurtenissen kan hij zo voortdurend gebruik maken van invallen die zijn ervaringen een ruimer perspectief bieden - het wonderlijke is dat hij zich daarbij dank zij een gedempte toon nergens overschreeuwt, al staat zijn reisverhaal letterlijk genomen vol overdrijvingen. Als hij Margate nog maar nauwelijks achter zich heeft gelaten en verzucht hoe gedeprimeerd hij zich nu al voelt bij de gedachte aan al die duizenden identieke bungalows, ‘van hier tot Land's End, een paar honderd mijl verderop’, weet iedereen die de streek toevallig kent hoe schromelijk Theroux hier heeft overdreven. Dat blijkt ook als hij, eenmaal verderop, moet toegeven getroffen te zijn door bij voorbeeld de ongereptheid van de kust van Cornwall, die juist daardoor nieuwe gedachten wekt omtrent het geriatrische karakter van de Engelse zuidkust. Overdrijvingen - in strikte zin: verzinsels - zijn nodig om de werkelijkheid van de droom te onderscheiden. Ze duiden tevens op het tumult binnen de wisselende gemoedsgesteldheid van de schrijver en soms blijkt de werkelijkheid nog schokkender, nog erger dan de overdrijving. Dat gebeurt bij voorbeeld wanneer Theroux in vertrouwd grauwe tinten het gruwelijke amusementsregime in de vakantiekampen van Billy Butlin - die trouwens het hele jaar zijn geopend - heeft geschetst. Hij verbaast zich aan het slot van dat hoofdstuk over de gedisciplineerde vrolijkheid die er heerst en vooral over de hoge bezettingsgraad in deze tijd van crisis en werkloosheid. De employé die hem dat hoort verzuchten, helpt hem ook uit deze droom. De logiesprijs in een Butlin-kamp, die hel van spelletjes, frites en met-z'n-allen-door-de-vloer, komt precies overeen met de geldende werkloosheidsuitkering. Mensen kunnen nu ook buiten hun vakantieperiode genieten van de Butlin-pret. Voortdurend heeft Theroux zulke kleine verrassingen in petto, soms onverhoedse informaties en vaak ook verklarende associaties uit de geschiedenis, de literatuur of een eerdere waarneming die was blijven hangen en nu plotseling op zijn plaats valt. Langs de kust van Dorset wordt Theroux getroffen door de vele oude mensen die in hun auto naar de kust zijn gereden en daar vanachter hun stuur urenlang roerloos over de zee uitkijken. Dan schiet hem een passage te binnen die Elias Canetti aan het symbolische karakter van de zee wijdde, voor de Engelsman een koesterende bescherming maar ook de plaats waar hun catastrofen plaatsvonden. ‘Die mensen,’ schrijft Theroux, ‘keken vanachter hun stuur in de richting van de dood.’ The Kingdom by the Sea is in de verleden tijd geschreven. ‘Engeland was..., de mensen waren..., de zee was..., de ouden stierven en de jongeren leefden voort...’ - alsof de reis zich lang geleden afspeelde in een land dat sindsdien van pure verveling onopgemerkt onder de waterspiegel is verdwenen. Ten overvloede vertelt Theroux in het begin van dit prachtige en allertreurigste reisverhaal waarom hij dat deed. ‘Ik wilde de toekomst zien. Reizen is zo vaak óók een experiment met de tijd. In Derdewereldlanden had ik altijd het gevoel diep in het verleden te zijn teruggezakt, zonder te weten hoe diep. Maar de meeste andere landen hadden specifieke jaren. In Turkije was het altijd 1952 en in Maleisië 1937; in Afganistan was het 1910 en in Bolivia 1949. In de Sovjetunie is het twintig jaar geleden, in Noorwegen tien jaar geleden en in Frankrijk vijf. In Australië is het altijd verleden jaar en in Japan volgende week. Alleen Engeland en Amerika zijn de tegenwoordige tijd. En die bevat de toekomst! Een reis door Engeland met mijn ogen open zou me laten zien wat er in het verschiet ligt. Verval, onstuitbaar verval...’

Paul Theroux is geen optimist, maar hij kan daar wel schitterend over schrijven.

■