Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 49]

Pritchetts ambitieuze bescheidenheid
Nog meer verhalen, nog meer juwelen

More Collected Stories door V.S. Pritchett Uitgever: Chatto & Windus/The Hogarth Press, 276 p., f51,60
Anthony Paul

Het doet me plezier de verhalen van de grote Engelse schrijver V.S. Pritchett nog eens te kunnen aanbevelen, maar nu ik dat schrijf, wordt mijn plezier enigszins vergald door het zwaar drukkende besef dat Pritchetts werk zo moeilijk te recenseren is. Ik kan Pritchetts goede kanten wel opsommen, daar is niets aan, maar hoe kan ik iemand die zijn werk nooit heeft gelezen laten proeven hoe zijn verhalen zijn? Pritchetts werk beschrijven is bijna even moeilijk als een beschrijving van de wereld geven.

Toen ik in november '82 de eerder verschenen Collected Stories recenseerde, schreef ik dat Pritchett (die in 1900 werd geboren) alleen geen grotere internationale bekendheid geniet omdat hij heeft gekozen voor het genre dat hem het beste ligt, het korte verhaal, en omdat hij zich nooit belerend heeft opgesteld, geen gewichtige uitspraken doet en zich niet voordoet als een soort goeroe, of iemand wiens mening van belang is en dat maar al te graag laat weten. Hij drukt zijn ego niet op zijn werk. ‘Bescheiden’ is een woord dat vaak gebruikt wordt in verband met de kunst van het korte verhalen schrijven, en in het geval van Pritchett dringt het zich extra op omdat hij de mensheid in haar vele vormen vanuit een neutraal hoekje met humor observeert en zich verre houdt van gemoraliseer en generalisaties, en van het dramatische zelfbeklag van bij voorbeeld Greene, of de ego-projectie van Kipling. Zijn stijl is even herkenbaar als natuurlijk en onopdringerig; hij is overal en nergens: hij komt nooit om het hoekje kijken om ons te laten zien hoe gevoelig hij wel is, hoe bezeten van nobel pessimisme, enzovoort. Kortom, hij heeft nooit het soort trucjes aangewend waarmee schrijvers zich een imago verschaffen en de Nobelprijs winnen.

Misschien ligt de charme van Pritchetts verhalen in de combinatie van deze oprechte bescheidenheid, de manier waarop de schrijver zich in zijn werk weet op te lossen, en de uiterlijk bescheiden maar in wezen ambitieuze opzet van de verhalen. Pritchett lijkt bescheiden omdat hij over gewone mensen schrijft, maar hij doet het op een manier waardoor je ze onmogelijk als gewone mensen kunt bekijken. Hij houdt niets voor gezien, neemt nooit iets als vanzelfsprekend aan; hij is altijd uiterst specifiek en heeft een scherp oog voor de eigenaardige en verrassende dingen in gewone ervaringen en gewone mensen. Ter illustratie: ‘The doctor is a big man, as soft as an elephant, his jackets and trousers hanging on him like a hide. He walks in a creeping way, stooping as very tall men do, as if he were following a scent, often nibbling a biscuit. In the village it is felt to be unnatural for a man of his size to be living alone.’ Wat deze beschrijving zo levendig maakt is bij voorbeeld de nadruk op de softness van de olifant, zijn loshangende huid; de specifieke biscuit; de sprong naar de sociale dimensie in de laatste zin, die zo simpel lijkt, maar eigenlijk heel vreemd en geestig is. Met dat soort verrassingen komt Pritchett altijd: je weet nooit wat je te wachten staat.

Ingewikkelder

Pritchett schrijft met vaart en maakt veel toespelingen, te druk voor uitleg: sommige verhalen lezen alsof je een deur open doet en een kamer binnenstapt vol pratende mensen die elkaar allemaal kennen en allemaal een eigen leven hebben. De verhalen gaan vaak over onwaarschijnlijke relaties; Pritchett vindt het heerlijk om de meest uiteenlopende figuren samen te brengen. Zo is er een verfijnd binnenhuisarchitect die uiteindelijk trouwt met een struise dame met honden en wangen ‘as fresh as ham’, die de ‘decorator redecorates’; The Worshippers, Our Wife en The Liars gaan over de mysterieuze manieren waarop mensen voor elkaar bestaan, met elkaar botsen, elkaar nodig hebben en van elkaar genieten.

V.S. Pritchett

Het merendeel van de vierentwintig verhalen in deze bundel gaat over de Engelsen, en speelt in de merkwaardigste hoekjes van Engeland. De figuren komen uit allerlei lagen van de bevolking - een gepensioneerde mijningenieur, een glazenwasser, een filmproducer - het zijn trouwens toch allemaal individuen, nooit typetjes of voorbeelden van het een of ander. Ze worden beheerst en gedreven door hun eigen zinnen, door een echtgenote of ouder, door de pech dik te zijn of verslaafd aan sigaretten, door een privé-obsessie maar nooit door algemene of maatschappelijke krachten. Pritchett wantrouwt dergelijke kant-en-klare verklaringen en voelt een stille maar sterke afkeer voor iedereen die een podium opklimt om de rest van de mensheid te vertellen hoe het zit. Twee van de verhalen spelen in Spanje en een in Ierland; het zijn weliswaar geslaagde verhalen, maar beperkte: ze missen de oneindige implicaties die Pritchett oproept als hij de gereserveerdheid, het ontwijkend gedrag en de onpeilbare eigenaardigheden van de Engelsen beschrijft. Hij weet zo veel van hun kleren, bij voorbeeld, hun meubilair, hun dingen: een sponzige leren bank ‘slumped like the perfect substitute’ voor de overleden echtgenoot geeft aan dat de weduwe niet wil hertrouwen of niet hoeft; de binnenhuisarchitect Ernest is zelf een luxe object: zijn haar ‘fits his head like an old-fashioned ink pad. His beard is itself one of those small objets d'art that women itch to touch’; in hetzelfde verhaal komen we Mrs Hunstable tegen: ‘a florid and open hearted lady, whose upper part suggested a box at the opera in which she was somehow living and sitting’. Als je niet beter wist zou je denken dat dat Dickens was. De oppervlakte-juweeltjes waaraan Pritchett zo rijk is zijn makkelijk te illustreren, maar het is moeilijk om aan te geven wat het effect van al die juweeltjes samen is, hoe hij in zijn verhalen de verborgen dingen van het leven aftast, waarover de verhalen gaan, kortom. Je kunt ze niet samenvatten omdat alles een verhalende functie heeft. Wie bij voorbeeld zegt dat The Ladder over een meisje gaat dat jaloers is op haar vaders tweede vrouw, of over de manier waarop ze hem terugwint, doet het verhaal geweld aan door het in een dwangbuis te stoppen van woorden die de schrijver nu juist heeft vermeden. Hij weet dat gevoelens ingewikkelder zijn dan de etiketjes die wij erop plakken, en beschrijft ze dus alsof die woorden niet bestaan. En als hij een woord als adore of worship gebruikt, komt het altijd volkomen onverwacht.

Voorproefje

Aangezien het belangrijkste instrument van een recensent, de parafrase, in dit geval dus onbruikbaar is, zal ik op citaten moeten blijven terugvallen. Ik kan u niet laten zien hoe verrukkelijk het allemaal is, ik kan u slechts een voorproefje geven. Dit is het begin van een verhaal: ‘The new week began for Karvo. For him weeks were always new. Cheered by the doorman, receptionists, secretaries, he went impatiently into purdah in the lift: on the silent top floor he came out, all animal, onto the stretches of green carpet which seemed to grow like the lawns of the country-house life he had just left. He raced to his enormous desk, on which lay an elephant's foor mounted on silver presented to him by an African ruler after his latest film, and he pressed a button. The call was answered by the fit of dry coughing that contained Chatterton.’

Voilà. U weet nu al verrassend veel. Heeft u geen zin om verder te lezen en de rest van het verhaal te horen?

■