Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 44]

Hogere harmonische principes
De tweede bundel van Benno Barnard

Klein Rozendaal door Benno Barnard Uitgever: De Arbeiderspers 60 p., f24,75
Rob Schouten

Voor mij ligt een harmonieuze dichtbundel met een welluidende titel, Klein Rozendaal van Benno Barnard. Uit harmonieuze poëzie kan men veel minder goed iets omtrent de persoonlijkheid van de maker te weten komen dan uit grillige. Gérard de Nerval bij voorbeeld schreef tamelijk evenwichtige gedichten, terwijl hij in het dagelijks leven met een totaal verknipte ziel rondliep; Nijhoff, een niet opvallend geplaagd mens naar het schijnt, schreef óók harmonieuze poëzie. Van evenwichtige personen die absoluut onevenwichtige poëzie schreven zijn mij eigenlijk geen sprekende voorbeelden bekend. Kennelijk, en dat is ook wel begrijpelijk, is het harmonieuze een gerede mogelijkheid van het capricieuze, maar het capricieuze niet van het harmonieuze.

Nu is deze waarneming van weinig belang zolang we ons alleen met de poëzie en niet met de persoonlijkheid van de dichter bezighouden. Maar zodra die dichter dan weer met een duidelijke ‘ik’ in zijn poëzie op de proppen komt, raken we vanuit zijn kunst toch vanzelf geïnteresseerd in de verhouding tussen dit, wat men noemt ‘lyrisch ik’ en de ik die dat heeft geproduceerd. Dat lyrisch ik dat in geen enkel van Barnards gedichten afwezig is, maakt bij hem een duidelijk gedesintegreerde indruk. ‘Ik schets, maar dan in taal, / zoals ik tot de wereld sta. De ik van een verhaal,’ schrijft hij, en ergens anders, ‘ik wandel los van mijn aanwezigheid.’ Je hebt in deze poëzie voortdurend te maken met een ik die zich zelf als object waarneemt, in een zo sterke mate dat je bij schijnbaar onschuldige mededelingen als ‘Ik leun over de borstwering’ en ‘hier speelde ik, dit was een woud’ vanzelf het gevoel hebt dat er van twee werkelijkheden sprake is, een waarin de ik leunt en speelt, en een waarin hij dat van zich zelf observeert. Dit alles zou wellicht pleiten voor een onharmonieus karakter, te meer omdat er van een vereniging tussen beide ikken eigenlijk nooit sprake is, ze blijven afstand houden van elkaar, opererend in verschillende domeinen. ‘Het is historisch en niet waar’ zegt Barnard onmiddellijk al in het eerste gedicht, en in een ander, ‘Ik wis / licht van mijn ogen af, dat echt en niet echt is’. Die verschillende domeinen tegelijkertijd, waarin de hoofdfiguur van deze gedichten zich bevindt zijn heden en verleden, droom en werkelijkheid, min of meer traditionele ruimtes om waarnemingsgeschillen te beslechten of juist te laten voortbestaan.

Benno Barnard

Heel verfijnd, in steeds nieuwe variaties, speelt Barnard gedichtenlang het contrast tussen nu en vroeger, híér en dáár tegen elkaar uit. In de eerste cyclus, ‘Klein Rozendaal’ gaat het vooralsnog om de verhuizing van een zevenjarig jongetje van de grote stad naar een klein plaatsje in de provincie. De eerste regel luidt ‘Mijn intrek nemend wil ik weg’, wat op het eerste gezicht op het bekende ongeluksgevoel van een kind in een nieuw en vreemd huis lijkt te slaan. Maar het volgende gedicht begint met ‘In dubio of ik het ben’ en dan zitten we midden in de werkelijke problematiek: hóé verhoudt het heden met het ene ik zich tot het verleden met het andere ik? Deze tamelijk expliciete ‘uiteenzettingen’ zijn als het ware de samenvattingen vooraf van wat verder in die gedichten voortdurend aan de hand is. De feitelijke gebeurtenissen in het nieuwe huis worden steeds vanuit een meervoudige optiek gadeslagen. ‘Over mijn schouder, in een boek, zie ik de plaatjes / van mijn jeugd’ staat in het derde gedicht en dan zijn we al in drie dimensies beland: het kind dat in een plaatjesboek kijkt, de ik van nu die door de tijd heen in datzelfde plaatjesboek kijkt en de ik van nu die boven het hele tafereel heeft postgevat en zijn vroegere ik in dat plaatjesboek ziet kijken.

In de volgende cycli, ‘De sneeuw van vroeger’, ‘Spoken’ en ‘In kinderkleren’ wordt het thema van de elkaar naderende tijden verder uitgesponnen. In ‘De Sneeuw van vroeger’, naar motieven van Dolf Zwerver moet men vooral de associatie van diens achternaam flink meetellen, meer dan zijn kunst wil het mij voorkomen. De doolhofachtige heggen en muren op zijn schilderijen zijn voor Benno Barnard aanleiding om de obstakels in zijn eigen heden-verleden annex droomwerkelijkheid-bewustzijn uiteen te zetten. Ze symboliseren ‘De puzzel van herinneringen. / En ik, van bovenaf, die het niet zeggen kan.’

Tegenlicht

Het is heel fascinerend om te zien, hoe Barnard in enkele woorden steeds een dubbele beweging uitvoert, het verleden in en er tegelijk weer uit:

Ik zit, niet eens verbaasd dat dat zo is, tegen
een boom in onze tuin. Zijn afdruk past als van
confectie in mijn rug. Ik leun, ik droom dat mijn
geschiedenis veranderd is, dan komt ze terug.

Door spleetjes tegenlicht zie ik wat ik pas
later mis. Ons huis. Het is normaal dat het er
is. Ze komt, in mijn scenario, de hoek om lopen,
belt. De deur gaat open en vervolgens dicht.

De beginregel is subliem met dat ‘niet eens verbaasd’, omdat dat nu juist de verbazing over de niet-verbazing uitdrukt en daarmee ook het latere moment dat het vroegere nét niet helemaal is. Maar ook het vervolg mag er wezen. Zoals dat ‘tegenlicht’, waarin, in het geprojecteerde verleden, de contouren van het huis vervagen, en dat tegelijk het verblindende tegenlicht is dat optreedt als men in het verleden wil kijken, dat ten slotte wazig blijft. De slotregel is op weer een andere manier dubbel geladen.

Het onbetwistbare hoogtepunt van de bundel is de cyclus ‘Zij en ik’, in de tweede helft van Klein Rozendaal. Met de titel, in een ander geval beduidend op het randje van kitsch, heeft men bij voorbaat vrede, omdat men op grond van eerdere gedichten allang vermoedt dat het wel niet om een al te candlelighteske liaison zal gaan. De telkens voelbaar gemaakte afstand waarmee de ik-figuur in voorgaande gedichten de schimmen van zijn jeugd in-

[p. 45]

specteerde, is ook merkbaar in de gedichten uit ‘Zij en ik’, die nu voor het eerst in een, niet door andere tijden en dimensies lastiggevallen heden spelen. Met bewondering, die tegelijk verwondering is, slaat de ‘ik’ zijn geliefde gade (ik bedoel natuurlijk niet dat hij haar slaat!). Hij zelf wordt een achtergrondfiguur in het irenische tableau van een meisje dat in acht achtregelige gedichten zich opmaakt, kleedt, haar droom vertelt, thuiskomt, in bed ligt, een boek leest, weg is en een plaat opzet. Tegen de delicatesse van haar aanwezigheid valt de ik bij kans weg: ‘Ze lacht tegen de / spiegel, waarin ik heel ver zichtbaar ben.’ Dat dit bewonderen van schoonheid van ieder narcisme gespeend is, blijkt uit de weergave van een moment dat de ik zich zelf voor de spiegel opstelt: ‘Een ander doucht en poetst mijn tanden. De / spiegel ziet zichzelf beslaan.’ Groter nederigheid kan een lyrisch ik niet betrachten dan zich moedwillig aan het eigen gezicht te laten onttrekken.

Minder parfum

Des te aanweziger is de dichter hier dan weer wel met zijn taalgebruik. Het esthetisch ideaal dat hij in zijn partner belichaamd ziet, wordt tegelijk uitgedrukt in de elegante maar nergens ondiepzinnige taal van de poëzie voor haar:

Haar kleren weet zij te gebruiken als huid
die, tussen hals en enkels, haarzelf
accentueert. Aandoen wat staat en dat
vermommen. Van elke jurk is zij het resultaat.

Ze diept details op uit de kast, studeert
op panties. Deze past. Probeer, zeg ik, een
combinatie die ik nog niet ken. Ze lacht tegen de
spiegel, waarin ik heel ver zichtbaar ben.

Dat dit gesublimeerd voyeurisme in principe niet verschilt van het kijken naar het eigen alter ego uit verleden en droom in andere gedichten blijkt ook uit de formulering die hij er voor kiest; ‘ik lees jou’ zegt hij tegen de vrouwelijke schoonheid; vergelijk dat met de manier waarop hij naar zich zelf kijkt als ‘de ik van een verhaal’.

Na zijn debuutbundel Een engel van Rossetti is het buitenpersoonlijke, ietwat decadent geparfumeerde estheticisme sterk afgenomen in Klein Rozendaal. Barnard streeft nog steeds naar fraaie, sierlijke uitdrukkingen om zijn in wezen romantische thema vorm te geven, maar hij heeft ook gekozen voor poëzie die niet bij een verblindende buitenkant halthoudt. Persoonlijk mis ik wel enigszins de zwartere gedichten, die hij in zijn vorige bundel bewees te kunnen schrijven maar aan de andere kant is deze bundel zo hecht gecomponeerd dat een boosaardige doorbreking daarvan wel eens een lelijke dissonant had kunnen opleveren.

Grilligheid

Barnards poëzie is van een constant en hoog niveau. Harmonieus is zij ook, al spelen juist discrepanties er een grote rol in. Eigenlijk zijn deze achtregelige verzen steeds een soort halve sonnetten, zonder wending en sextet. Kennelijk heeft de dichter er geen behoefte aan om met de contrasten in tijd en werkelijkheid te worstelen teneinde ze te verzoenen; hij laat ze voor wat ze zijn; hoogstens stemmen ze hem tot verbazing. Een verscheurde persoonlijkheid laat zich dan ook ten slotte niet achter deze poëzie vermoeden. Wie uit grilligheid voor een harmonieuze vorm kiest heeft altijd wel iets te compenseren, het gedicht zélf wordt zijn alter ego, waarin hij innerlijke tegenstellingen probeert te overbruggen. Het harmonieuze karakter daarentegen heeft er vrede mee dat de wereld en hij zelf uiteindelijk niet harmonieus in elkaar zit. Dat hij zich in zijn poëzie kan verveelvoudigen, wegcijferen en desintegreren bewijst hem juist dat hij ondeelbaar is, ‘echt en niet echt’, ‘historisch en niet waar’. Het vasthouden aan één vorm, het dichten in grotere verbanden, het kennelijk werken aan een ‘oeuvre’, alles duidt erop dat Barnard zijn poëzie niet aan mogelijke grillen wenst uit te leveren.

Barnards nergens weke romantiek, zijn beheersing van de taal, het subtiel gebruik van binnenrijmen ten slotte, ik kan het eigenlijk alleen maar beamen. Alleen metrisch ben ik het niet met hem eens. Merkwaardig moedwillig eindigt hij voortdurend regels met een onbeklemtoonde lettergreep die ik liever aan het begin van de volgende regel had gezien, te meer omdat dat bij hem voor de inhoud toch niks uitmaakt. Maar hier schijnt weer een nog hoger harmonisch principe werkzaam, dat van de voor het oog gelijke regellengte. En dat met name het oog van deze dichter voor de poëzie zorgt, lijkt mij onmiskenbaar.

■