Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 41]

Beeldenstorm in een storm van beelden
De taalscherven van Harry Hoogstraten

Dante's folio en de voltameter door Harry Hoogstraten Uitgever: In de Knipscheer, 48 p., f 19,90
Hans van Pinxteren

De poëzie van Harry Hoogstraten maakt een vrij tumultueuze indruk, bijna als een poging om ieder denkpatroon, elke vormgebondenheid te doorbreken. Gebeurtenissen of ervaringen uit het dagelijks leven lijken zonder voorbedachte rade aan het papier te zijn toevertrouwd, vóór de gedachte formeel kan worden. Voor zover de storm van beelden, deze stroom van taalelementen, zich laat peilen, schijnt hier een werkelijkheid onder woorden gebracht die voortdurend in explosie is: de scherven vliegen eraf. ‘Slechts een puinkaart van onze plaats van ontmoeting’ resteert, zoals er staat in Dante's folio en de voltameter.

In deze nieuwe bundel is het of Hoogstraten de registers opentrekt van een geest die wakker begint te worden, op een niet zo plezierige ochtend in een stad waarin hij gisteren tot de ontdekking is gekomen dat hij geen contact meer heeft met haar. Het verloren centrum van de stad zelf lijkt tot taal geworden, en in deze taal is het of de klap opklinkt na het krijsen van remmen, het botsen van voertuigen, versplinterend glas dat tegen de grond klettert. Een taal waarin de chaos doorbreekt van al die opengelegde straten en pleinen, tegels, omvergereden parkeerpaaltjes, van mensen die elkaar aanroepen, naroepen, uitschelden - gedachten die gewisseld worden en waar je in het voorbijgaan flarden van opvangt. Intussen voltrekt zich een ritueel van haast barbaarse heftigheid, alsof de krant met alle feiten en roddels wordt uitgebraakt. Reiniging die momenten van ongekende poëzie oplevert.

Hoogstraten heeft bekendheid gekregen door zijn performances. Zijn taalexperimenten zelf hebben echter tot nu toe maar weinig aandacht gehad. Toch publiceerde hij sinds 1978 een aantal bundels met een opvallend karakter.

In Onze ramen op het Oosten (1978) verzamelde en vertaalde Hoogstraten verzen die hij oorspronkelijk in het Engels publiceerde en schreef. De poëzie uit deze ‘eersteling’ is, vergeleken met het latere werk, vormvast. Zij vertoont enige overeenkomst met die van de Vijftigers - de zinsbouw van een vroege Schierbeek, een grilligheid van beeld die herinnert aan Lucebert. De gestalte van de gedichten is minstens zo veelzeggend als de directe betekenis van de woorden. De bundel besluit met het volgende, aan de haiku verwante vers:

DE STAP
verzamel

de as

in een witte

kom van emaille

luister goed

of er een gat valt

in de wind

waar je doorheen moet

De tweede bundel draagt de monsterlijke titel: Honderd paar schoenen op De treeplank van de papieren planeet Hensen en Wat winterboek (1980). Het is een verzameling prozateksten en gedichten waarvan de vorm ernstig geteisterd is, als oude, door de tijd gehavende beelden. Stukken van de tekst zijn weggeslagen, de structuur van de zin wordt voortdurend doorbroken, de woorden vallen weg of open. In sommige fragmenten sluit de betekenis van geen enkele zin meer op de volgende aan. Het is moeilijk om in de bundel een thema te vinden, maar wie de tocht door het doolhof volhoudt, langs al de taalgroeisels en -woekeringen, komt ten slotte, aan het eind van het experiment, voor de volgende opening te staan:

wie

niet

weg

is

is

Het aftelrijmpje blijkt in zijn verminking een verrassende variant op te leveren op het bijbelse ik ben die ben. In deze visualisatie van het woord heeft Hoogstraten zijn twee eigenschappen - de dichter én de beeldend kunstenaar die hij is - optimaal verenigd.

Onthechting

In Dante's folio en de voltameter zet Hoogstraten het experiment voort, maar de nadruk ligt niet langer op het aanschouwelijk aspect van het gedicht: het materiële beeld, het vormenspel met de regels waaruit het vers bestaat, is zo goed als verdwenen. De gaten die tussen de woorden vielen, de witten die plotseling met een ruig penseel over het taallandschap waren aangebracht, lijken achteraf opnieuw te zijn ingevuld. Het experiment is louter geconcentreerd op de zins- en woordstructuren, waaruit de taal wordt opgebouwd. Werkend met taalscherven en -klodders weet Hoogstraten in de prozagedichten een gevoel van verlies, van vervreemding tastbaar te maken:

‘Klamp niet de last van wat beton niet dan dragen kan. Je erotisch lichaam bevolkt mijn dromen vol verlangen. Zie je keer op keer woelen en draaien. Dit zelfde bed dat we zeven jaar deelden, iedere plek en vlek. Ik spreid me wijd en raak je nergens meer. Eindeloos proces van onthechting. De noodzaak te veranderen met de dag duidelijker, slechts de wijze waarop ontgaat me. Voorlopig resten me nog het schommelpaard en de kinderstoel.’

Schrijvend hoofd

In dit ‘eindeloos proces van onthechting’ legt de ik, ‘nu ik weinig of dagenlang niets met iemand praat’ zich geleidelijk aan meer op het schrijven zelf toe. Dit schrijven vertoont nu en dan journaalachtige effecten: een opvallende nonchalance in de woordkeus, vaak niet achterhaalbare associaties. Al op de drempel van de eerste cyclus wordt - bijna als een stellingname - de weerzin uitgedrukt om bij nader inzien nog te dokteren aan dit eenmaal geschrevene: ‘Geweldige aarzeling om ergens iets aan te veranderen.’ En in ‘Man en paardekop’, de derde cyclus: ‘De beste zinnen schieten me net voor het slapen gaan te binnen. Schrijvend hoofd, zonder geluid, in de greep van letters.’ Veel van deze taal lijkt zo uit het onderbewustzijn op te borrelen, woorden en beelden uit de halfslaap die, vóór hun eigenlijke betekenis tot ons doordringt, alweer verdwenen zijn.

In sommige passages evenwel heeft simpelweg toepassen van het procédé van het automatisch schrijven naar mijn smaak te weinig opgeleverd. Bewust snoeien en monteren van het ‘ruwe materiaal’ zou dan tot grotere spanning hebben geleid. Ik kan mij op zulke momenten niet meer inleven in de innerlijke noodzaak tot het experiment. Mij bekruipt dan het gevoel of de schrijver zelf is afgedwaald naar een mondaine badplaats en gespreksflarden noteert van wat drukdoenerige badgasten:

Harry Hoogstraten

‘Oh solo sluier mio, bergen wensen je in Noorwegen of zinken en zweten de truien ook zonder jou wel? Zwervend zeep in de directe verbinding verkwanselt knarsen in het houtskool. Toen ik schaamharen in de stropdassen begon te vinden besloot ik van kleermaker te verwisselen.’

Zulke fasen in het experiment vind ik minder geslaagd. Plotseling ‘klinken’ de woordbotsingen niet meer, het geweld dat de taalelementen elkaar aandeden verstomt, de geijkte structuur van de zin wordt op deze plaatsen nauwelijks meer doorbroken. Gelukkig zijn het maar korte momenten. De taal in Dante's folio en de voltameter heeft wel zoveel fysieke aanwezigheid, dat als het ware vanuit de nieren van het werk zelf een oordeel geveld wordt over zulke woordacrobatiek: ‘Lenigheid is des duivels voltameter.’

■