Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 38]

Een Rus in Nederland
A. Horodisch: ‘Iedere koper van het oude boek is een onvoorspelbaar individu’

Boudewijn Büch

Antiquariaat en kunstboekhandel Erasmus, Spui 2 Amsterdam, viert het vijftigjarig bestaan. De eigenaar en oprichter, Abraham Horodisch, is dan zesentachtig jaren oud en een halve eeuw getrouwd met de grafisch kunstenares Alice Garman (zij ontwierp, bij voorbeeld, de kinderpostzegels 1963). Ter gelegenheid van het jubileum is De Arte et Libris, Festschrift Erasmus 1934-1984 verschenen. Een voluminieuze essaybundel over boeken en boekillustraties waaraan de allergrootsten uit het boekwezen en de wetenschappelijke bibliografie meewerkten.

Horodisch behoort tot het uitstervende ras van wetenschappelijk onderlegde antiquaren. Zijn bibliografie is buitengewoon omvangrijk en loopt van 1926 tot heden. Horodisch' publikaties werden onder andere gerubriceerd in Amor Librorum, een 304 bladzijden dik boek ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag (Zürich/Amsterdam 1958), het tijdschrift Antiquariat (ter gelegenheid van zijn vijfenzeventigste verjaardag, 1973, Heft 1). Onlangs verscheen de laatste aanvulling: Horodisch' meest recente publikatie gaat over het miniatuurboek. Horodisch verzamelt heel kleine boekjes. Als ik bij hem thuis de tekst van bijgaand vraaggesprek ter goedkeuring aan hem voorleg, zit ik oog in oog met een overstelpende boekcollectie: op parkament gedrukte boekjes uit zijn eigen Duitse uitgeverij, grote plaatwerken, zeer oude drukken.

Het opvallend kwieke en vriendelijke echtpaar schenkt thee met rum. Om de Russische gastvrijheid niet met voeten te treden dien ik onophoudelijk toe te tasten van een schaal met koekjes en chocolaatjes. Horodisch leest het vraaggesprek, dat in het antiquariaat heeft plaatsgevonden, zeer kritisch en besluit zijn lectuur terwijl hij zegt dat zijn leven toch eigenlijk volstrekt onbelangrijk was. Nadat hij mij in staat van allergrootste opwinding heeft gebracht - hij toont mij een prachtig exemplaar van T.F. Dibdin Book rarities (...), het absolute hoogtepunt van een bibliofiele collectie, in 1811 verschenen in slechts dertig exemplaren - spreekt Horodisch nog zachter dan normaal: ‘Boeken over boekgeschiedenis, dat is het enige interessante op deze wereld.’

De eigenaar en oprichter van antiquariaat en kunstboekhandel Erasmus, de in 1898 in Rusland geboren Abraham Horodisch, vindt boeken over boekgeschiedenis eigenlijk het enige interessante op de wereld. Hij gaf als jonge man bijna al zijn geld uit aan mooie boeken en dacht op een gegeven moment: waarom ga ik ze niet zelf maken? Een gesprek met de man wiens leven om het boek draait.
Foto: Bert Nienhuis

Hoe wordt men antiquaar en hoe komt een Russische, gepromoveerde econoom in Amsterdam terecht? Het verhaal van een zeer bejaarde boekenvriend die nog dagelijks - samen met zijn compagnon Horst Garnmann - het beheer voert over een wereldberoemd antiquariaat en kunstboekhandel.

‘Tegenwoordig betekent mijn naam in het Russisch zo iets als een “prehistorische burcht”. Bram van der Burcht - zo zou ik in het Hollands heten. Mijn voornaam is uiteraard joods, Abraham; mijn achternaam komt bij joden heel zelden voor. Ik ben joods. Mijn achternaam heb ik echter nooit bij joden gehoord - behalve dan in mijn familie - maar wel eens als nietjoodse achternaam.

Ik ben geboren in Lodz. Nu Polen, in 1898 Rusland. Duits beheers ik het best. Ik was immers acht jaar toen ik Rusland verliet en volgde in Duitsland de lagere en middelbare school en daarna de universiteit. Dat is beslissend. Of ik nog Russisch ken? O ja, ik spreek en schrijf het nog steeds vloeiend. De nieuwe woorden - auto, vliegtuig et cetera - die heb ik erbij geleerd door het lezen. Russische kranten heb ik gelezen tot 1925. In de laatste Pravda's die ik toen las, heb ik gelezen dat er in Rusland hongersnood heerste omdat de Russen al hun graan naar West-Europa moesten sturen om de arme, hongerende mensen daar te helpen.

Proefschrift

Eén keer ben ik in mijn geboorteland teruggeweest. In 1958-1959 bezocht ik Leningrad. Nooit meer ben ik teruggekeerd naar Lodz. Ik zou het ook niet willen. Het was eigenlijk toeval dat ik in Lodz geboren werd. Mijn vader dreef daar een filiaal van mijn grootvaders bankierszaak. Later gingen we naar Königsberg en ten slotte naar Berlijn. Tussen 1915 en 1918 studeerde ik Nationalökonomie in Berlijn. Waarom zijn wij uit Rusland weggegaan? Het was in 1906. Een jaar eerder waren er grote pogroms in Rusland. Daar heb ik geen herinneringen aan. Mijn ouders meenden toen dat Rusland geen geschikte staat was om een joods kind in op te voeden. Ach, wat er later in Duitsland zou gebeuren... dat was toch niet te voorzien.

In 1918 promoveerde ik, op een Inauguraldissertation, als een der eersten aan de nieuwe universiteit te Frankfurt. Het werd Frankfurt omdat je daar nu eenmaal in de economische wetenschappen kon promoveren. Mijn proefschrift behoefde niet gedrukt te worden omdat het nog oorlog was. Ik heb er zelfs geen enkel afschrift meer van. Wel kan ik u het onderwerp zeggen (u zult lachen wanneer u het hoort) en toch moet ik u zeggen dat het een ideaal thema was voor een proefschrift. Het heette Die Entwickelungsfaktoren in der Deutschen Industrie der Taschenlampenbatterien, ein Beitrag zum Problem der Kapitalakkumulation. Een jongen van twintig jaar die iets wetenschappelijks moet schrijven, moet niet over Nietzsche of Schopenhauer schrijven. Dat wordt toch onzin. Ik deed voor mijn proefschrift ge-

[p. 39]

woon fieldwork. Ik ging van fabriek naar fabriek en maakte notities, vervaardigde uittreksels uit boeken en heb vervolgens heel zakelijk elementair wetenschappelijk werk verricht. Het was een hele nuchtere studie waarmee ik bewees tot wetenschappelijk werk in staat te zijn. Een feest na de promotieplechtigheid? In de zomer van 1918, tijdens de oorlog!! O nee! We waren blij dat we een stukje brood te eten hadden. Naar het front ben ik niet gestuurd omdat ik nu eenmaal geen Duitser was. Ik had een Russisch paspoort, later ben ik Duitser geworden en heb in 1934 het grote geluk gehad door meneer Hitler met naam en toenaam ontburgerd te worden.

Voor het boek in mijn leven moet u beginnen in mijn tiende jaar. Mijn vader had geen grote maar wel aardige bibliotheek. Vooral Russische klassieken. Dat klinkt eigenlijk vreemd: klassieken, toen ik zes was stierf Tsjechov, Toergenjev was pas vijf jaar dood, Dostojevski zeven jaar. Mijn leeshonger heeft funeste gevolgen gehad; na een paar jaar had ik mijn vaders bibliotheek helemaal gelezen. Toen ben ik Duitse boeken uit de stadsbibliotheek gaan halen. Mijn vader kwam uit een welgesteld geslacht. Hij stond op het standpunt dat ik Spartaans moest worden opgevoed. Van rijkdom heb ik niets gezien en niets gemerkt. Och nee! Met de koets naar school! Ik liep, winter en zomer; het was een halfuur heen en een halfuur terug.

Thuis lezen

Voor mijn veertiende had ik geen geld om eigen boeken te kopen. Ik had tevoren wel een lijst gemaakt met alle Reclam-boekjes die ik zou kopen wanneer ik honderd Mark zou hebben. Maar toen ik écht begon met boeken kopen, toen wilde ik al helemaal geen Reclams meer. Ik vermoed dat de eerste boeken die ik kocht muziekboeken waren; partituren. Ik was een verwoed pianospeler. Niet meer; op een dag bemerkte ik dat ik toch nooit meer dan een gemiddelde pianist zou worden. Ook tijdens mijn studie hield ik niet erg van het gesproken woord, ik moest lezen. College lopen heb ik bijna niet gedaan, ik keek thuis wel in de leerboeken. Verder las ik veel psychologie, sociologie en antropologie. Die lectuur heeft de basis gevormd voor mijn hele latere ontwikkeling. Deze drie jaar studie zijn bepalend geweest, bij voorbeeld de lectuur van Freud... daardoor ben ik de mensen beter gaan begrijpen.

Of ik de boekenkoper door die lectuur beter ben gaan begrijpen? Ik moet oppassen om niet te gaan generaliseren, iedere koper van het oude boek is een onvoorspelbaar individu. Economie en boeken kopen, daar ligt een groter verband tussen. In de jaren dertig, toen ik het antiquariaat hier nog beneden had, merkte ik aan het aantal klanten of het op het beurs goed of slecht ging. Had ik veel klanten, dan ging het goed op de beurs. De laatste jaren signaleer ik iets vreemds: boeken van onder de honderd gulden uit mijn catalogi verkoop ik veel slechter. De mensen die vroeger nog nét een boek bij mij konden aanschaffen, die hebben nu het geld er niet meer voor. De dokter met honderdvijftigduizend gulden per jaar, die blijft wel kopen. Op de middelbare school in Berlijn liep ik langs een boekhandel die boeken met prenten van Alfred Kubin (1877-1959) verkocht. Dat was de eerste keer dat ik geconfronteerd werd met een illustrator qua illustrator, hij maakte op mij een grote indruk. Door hem ben ik gaan letten op de vorm van het boek. De presentatie van het boek - het versierde boek - kreeg een belangrijke betekenis in mijn leven. Ik heb de dingen altijd grondig gedaan, na gewezen te zijn op de vorm en de typografie van het boek ben ik vier weken in de Staatsbibliothek gaan zitten en heb daar Aldus (Aldo Manuzio, 1450-1515) Hypnerotomachia Poliphili (eerste druk 1499) bestudeerd. Toen ik mijn studie voltooid had, kreeg ik een onbelangrijk baantje bij het Staatsvoedselinkoopbureau. Ik moest toch geld verdienen? Mijn vaders bedrijf in Rusland was inmiddels kapot gegaan. Hij zette een nieuw bedrijf in Berlijn op waar hij genoeg verdiende om behoorlijk te leven en uiteindelijk zéér behoorlijk te leven. Ondertussen kocht ik van dat geld van dat baantje al bibliofiele boeken. Ik woonde bij mijn ouders dus had ik geen eet- of pensionskosten. Mijn vader betaalde mijn nieuwe kostuums - toen was de Spartaanse opvoeding over.

De drukkerij

Ik gaf dus bijna al mijn geld uit aan mooie boeken. Op een gegeven moment dacht ik: waarom ga ik ze zelf niet maken? In 1920 begon ik mijn Euphorion Verlag. De meeste Euphorion-uitgaven zijn uiterst zeldzaam geworden, ik kom ze niet of nauwelijks meer tegen in (Duitse) catalogi. De grootste oplage die ik toen drukte was duizend, de kleinste honderdvijftig of daaromtrent. Eind 1924 heb ik Euphorion verlaten, er heerste een grote crisis. Mijn compagnon, een zeer vermogend man, zag geen enkele noodzaak om boeken voor een breder publiek uit te geven. Ik kon het niet meer zo exclusief houden en mijn compagnon interesseerde het niets; die bezat geld genoeg van zich zelf. Toen heb ik met een nieuwe compagnon, Marx - weet u dat ‘Marx’ eigenlijk zoiets als ‘opzichter’ betekent? - de firma Horodisch & Marx opgericht. Die zaak ging matig maar het ging. De drukkerij die ik erbij ben begonnen liep veel beter. Ik werd vrij spoedig een van de heel weinige bibliofiele drukkers van Berlijn. In 1932 - om u iets over dit bedrijf te vertellen - was er een Goethe-jaar. In Leipzig organiseerde men een tentoonstelling. Aan vijftig drukkers werd gevraagd een blad te drukken; ook mijn drukkerij werd gevraagd. Ik heb helaas geen exemplaar meer; het was een dubbelblad met een gezicht van Goethe - alles in hoofdletters. Zeer zeldzaam.

Staatspolitie

Ik leefde van de drukkerij. De uitgeverij was voor het uitleven van mijn liefhebberij. En toen kwam meneer Hilter en die zei dat mijn bedrijf niet meer mocht bestaan. Het antisemitisme is er altijd geweest maar ik heb er in Berlijn niets, niets van gemerkt. Werkelijk niets, niets! In 1933 ben ik uit Duitsland weggegaan en ik zal u zeggen waarom. Op 5 maart 1933 werd de geheime staatspolitie (Gestapo) opgericht. Nu ben ik een apolitiek type, altijd geweest, en had dus van die politie niets te vrezen maar ik heb onmiddellijk tegen mijn ouders en vrienden gezegd: in een land waar een geheime politie bestaat, wil ik niet leven. Wat later met de joden gebeurde, dat heeft geen mens voorzien. De Duitsers dachten dat als Hitler aan de macht zou komen, hij wel een beetje zou inbinden.

Van mijn familie van vierenveertig mensen zijn er vier overgebleven na de oorlog. Toen ik niet meer in Duitsland was, is er iets gebeurd dat ik tot op de dag van vandaag niet begrijp. Op een goede dag verscheen de Gestapo en die heeft alle boeken van Horodisch & Marx in beslag genomen. Er zaten geen politieke boeken bij, geen judaïca. Ze zijn nooit meer te voorschijn gekomen. Ik denk dat ik zelf nog de enige op de wereld ben die een volledige set H&M bezit.

Naar Frankrijk of Holland wilde ik, in ieder geval naar het westen; niet meer terug naar Rusland, dat zou van de regen in de drup zijn geweest. Eerst ben ik een paar weken naar Parijs gegaan. Ik spreek vloeiend Frans, heb veel sympathie voor de Fransen doch het beviel me niet. De Hollandse mentaliteit beviel mij bijzonder goed. Sedert dertig jaar bezit ik de Nederlandse nationaliteit en ben hier snel ingeburgerd. Ik heb veel Hollandse vrienden, direct al, gemaakt en heb deze vrienden behouden tot het eind van hun leven. Nu heb ik nog maar één oude Hollandse vriend over.’

Een Rus in Nederland ingeburgerd. Het blijft iets vreemds. Wat heeft u voor herinneringen aan Rusland, aan Lodz?

‘Het is zo onbelangrijk. Ik zie de hoofdstraat voor mij. Er was een dierentuintje. Daar gingen we vaak naar toe. Ik ben een koffiehater, ik ben typisch een theemens, iemand van de samovar. Ik was nog geen zeven jaar en toen zijn we op een zondag naar buiten gegaan, in de omgeving van Lodz. Er was een grote tuin en daar bestelden mijn ouders voor mij een kopje koffie. Ik heb één slok genomen en dat vond ik zo verschrikkelijk dat ik ben gaan huilen.

U vroeg naar Holland. Eerst vestigde ik mij op Spuistraat 314. Een klein winkeltje. Leerde in die tijd een gefortuneerde Duitse jood kennen, Rosenberger, een van de twee erfgenamen van een Duits bankiershuis. Hij zocht iets en werd mijn stille vennoot.

Mijn vader geld vragen? Ik heb mijn vader niets gevraagd; ik ben nooit gewend geweest mijn vader iets te vragen. Mijn compagnon hield het, ondertussen, niet lang uit, een paar jaar slechts. Daarna heb ik een nieuwe compagnon gevonden en die werd mijn stille vennoot, die helaas Hitlers Duitsland niet heeft overleefd. Het geld dat ik na de oorlog van Duitsland als schadeloosstelling kreeg, heb ik gebruikt om de familie van die stille vennoot uit te kopen.

Goede daad

In 1942 ben ik met mijn vrouw - die ik al uit Berlijn kende - naar Zwitserland gevlucht; via België en Frankrijk. Gedeeltelijk lopend en gedeeltelijk met de trein. Mijn enige goede daad is geweest om mijn vader te waarschuwen voor Hitler. Hij is via Frankrijk en Lissabon naar Amerika gevlucht. Nu zal ik u mijn enige goede gedachte uit mijn leven vertellen. In 1938 heb ik Hitlers Mein Kampf van het eerste tot het laatste woord gelezen. En dat is een karwei! Ik had steeds de neiging het boek weg te smijten doch ik dwong mij zelf verder te lezen. Toen werden zijn gedachten mij

vervolg op pagina 42