Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 30]

Wolf tegen tante
In de verhalen van Saki is de kinderwereld de echte

De onrustkuur. Alle verhalen door Saki Vertaling: Stella Bromet Uitgever: Bert Bakker, 648 p., f39,50
Saki. A Life of Hector Hugh Munro door A.J. Langguth Uitgever: Hamish Hamilton, 366 p., f24,50
Aad Nuis

Het is kort voor de Eerste Wereldoorlog. In een Engelse treincoupé zitten drie kinderen met hun tante; in de andere hoek zit een zwijgzame vrijgezel. De conversatie is beperkt maar hardnekkig: de opmerkingen van tante beginnen meestal met ‘niet doen’, die van de kinderen met ‘waarom’. Ter afleiding begint de tante een verhaal te vertellen over een klein meisje dat zo braaf was dat iedereen haar aardig vond, zodat ze aan het eind wordt gered van een dolle stier. Het verhaal is geen succes. Het oudste kind informeert of het meisje niet gered zou zijn als ze minder braaf was geweest, de anderen luisteren al niet meer.

Dan komt de vrijgezel tussenbeide. Ook hij begint een verhaal over een meisje dat heel braaf was - afschuwelijk braaf zelfs. Bij het woord afschuwelijk spitsen de kinderen de oren. Ze had, gaat hij verder, drie grote braafheidsmedailles op haar jurk, die rinkelden bij het lopen. Van de vorst mocht ze als beloning helemaal alleen in zijn park wandelen. Het was er heel mooi, met kleurige vissen en vogels en veel zwart-witte varkentjes. Er was ook een woeste wolf die een big kwam verschalken. De wolf achtervolgde het brave meisje; ze verstopte zich, maar het gerinkel van de medailles verried waar ze zat en de wolf vrat haar op met huid en haar. Alle biggetjes werden gered.

De kinderen vinden het verhaal prachtig, maar de tante, die overigens geboeid heeft geluisterd, vindt het voor kinderen ongepast. Het ondermijnt hun keurige opvoeding. De vrijgezel verdedigt zich met de opmerking dat hij de kinderen in ieder geval tien minuten rustig heeft weten te houden, en verlaat haastig de trein.

Dit verhaal van Saki (H.H. Munro, 1870-1916) is een aardig beeld van zijn eigen verhaalkunst. Weliswaar schreef hij niet voor kinderen, maar hij stak wel de draak met brave conventies, en het ondoortrapte venijn van zijn grappen deed een beroep op het stoute kind in zijn keurig volwassen lezers. Dat recept heeft nog niets van zijn aantrekkelijkheid verloren. En omdat Saki bovendien een meester was in het puntig en raak schrijven, hoeft het niet al te zeer te verbazen dat er bijna zeventig jaar na zijn dood nog eens een uitgave verschijnt van al zijn verhalen in Nederlandse vertaling, met de passende titel De onrustkuur, en een aanprijzing van wie anders dan Roald Dahl op de achterkant.

Onbenullige details

Toch moet zo'n berg van rijp en groen, zonder enige inleiding en toelichting, onvermijdelijk tot misverstanden leiden. Die beginnen al bij de korte tekst achterop, waar behalve de woorden van Dahl te lezen staat: ‘Scherpzinnig en trefzeker, met bittere, zwarte humor, boort Saki een mes in de Engelse “upper class” - en stelt hun belachelijke gewoontes (thee op het gazon en speciale kaviaarvork) aan de kaak.’ Hier wordt de indruk gewekt dat het om nog steeds bestaande verschijnselen gaat, in plaats van om de eigenaardigheden van een bezittende klasse (‘upper class’ is er niet het goede woord voor) in een voorgoed voorbije tijd. Saki was verder te intelligent om zich op te winden over onbenullige details als dat gazon en die vork, maar ook een veel te conservatief heerschap om echt messen te willen steken in zijn eigen klasse. In hedendaagse termen uitgedrukt: hij bedreef wel sociale satire, maar daarom nog geen fundamentale maatschappijkritiek. Hij wilde prikkelen en aangenaam bezighouden, niet koning en vaderland ondermijnen.

Het gevolg is dat de argeloze lezer van vandaag nog wel gechoqueerd wordt door Saki, maar vaak om andere redenen dan de schrijver op het oog had. De tijd waarin hij schreef, tussen 1900 en 1914, was het hoogtepunt van Britse macht en rijkdom, en ook van de zelfgenoegzaamheid van de betere kringen. Victoriaanse ingetogenheid en hypocrisie hadden gedeeltelijk plaatsgemaakt voor flamboyant vertoon van superioriteit, of het nu om macht ging, om geld of om geest. Het was een wereldje dat zich graag liet bespotten door eigen hofnarren, van Wilde tot de jonge Waugh - al bewees het geval van Wilde dat bepaalde grenzen van fatsoen nog steeds niet publiekelijk mochten worden overschreden. In die tijd hoorde Saki thuis. Wij zijn geneigd heen te lezen over de speldeprikken die hij uitdeelde tegen Victoriaanse bekrompenheid omdat die steken of onbegrijpelijk, of gemeenplaatsen zijn geworden. Maar als we huiveren over de gevoelloosheid van zijn personages tegenover de lagere klassen, hun wantrouwige neerbuigendheid tegenover buitenlanders en hun weinig boosaardige, maar wel onverbloemde antisemitisme, dan is de kans groot dat Saki in het geheel geen speldeprik bedoelt, maar onbevangen blijk geeft van dezelfde vooroordelen als zijn personages en zijn oorspronkelijke publiek.

Saki

Om zicht te krijgen op de verhouding van Saki tot zijn personages is het nuttig iets te weten over zijn levensloop en karakter. Dat is niet eenvoudig, want anders dan Wilde of Waugh was Hector Hugh Munro een onopvallende meneer, van wie tot voor kort weinig meer bekend was dan wat zijn liefhebbende en overmatig discrete zuster (ze vernietigde een groot deel van zijn persoonlijke papieren), had losgelaten in een korte levensschets. Pas in 1981 verscheen een biografie, Saki geheten, van de hand van de Amerikaan A.J. Langguth. Een briljant boek is het niet, maar de achterhaalbare feiten zijn er in elk geval in bij elkaar gebracht.

Hector Munro stamde uit een geslacht van officieren. Als jongste van drie kinderen werd hij in Birma geboren. Toen de vierde op komst was en zijn moeder, opziend tegen een nieuwe bevalling onder primitieve omstandigheden, naar Engeland ging, werd ze op een rustig landweggetje door een losgebroken koe overhoop gelopen zodat ze in het kraambed stierf. Dat verhaal in de trein had dus een dubbele bodem. De kinderen werden door twee ongetrouwde, excentrieke en despotische tantes opgevoed in een compleet isolement. Zulke tantes blijven in heel zijn werk rondspoken. Zijn zuster werd later ook een tante, en zelf groeide hij op als een broze vrijgezel die hoogstwaarschijnlijk praktiserend homoseksueel was, al was hij zo discreet dat ook zijn biograaf het zonder harde bewijzen aanneemt. Dat kan natuurlijk met zo'n opvoeding te maken hebben, al moet erbij worden gezegd dat zijn broer later een hartelijk en ongecompliceerd gevangenisdirecteur en gezinshoofd werd.

Kleine aap

Toen Hector zeventien was, kwam zijn vader met vervroegd pensioen uit Birma terug, en brak een tijd van reizen door Europa aan. Later ging hij zelf als politie-officier naar Birma, maar zijn gestel bleek niet sterk genoeg. Hij trok naar Londen om te schrijven: een geschiedenis van het Russische Rijk, in de stijl van Gibbon. Het boek, waar hij jaren aan werkte, werd lauw ontvangen. Meer succes had hij met satirische stukjes in de krant, waar zijn imitatietalent meer tot zijn recht kwam. Hij bespotte de politiek van de zittende regering in de stijl van Omar Khayyam, van Alice in Wonderland, van Kipling en ten slotte van Oscar Wilde. Zijn pseudoniem is waarschijnlijk ontleend aan de Rubaiyat, waarin een bijfiguur van die naam voorkomt. Er is trouwens ook een theorie - van Tom Sharpe, meen ik - dat het een eerbewijs was aan Gibbon. Een saki is namelijk ook een aap, maar een kleinere. Van dit journalistieke randwerk klom hij op tot buitenlands correspondent, eerst in de Balkan, la-

[p. 31]

ter in Rusland, ten slotte in Frankrijk. Ook in dat werk toonde hij zich een welmenende conservatief, met meer oog voor de problemen van de gevestigde machten dan voor die van het opstandige volk, maar afkerig van excessen. Als hij, als ooggetuige van het bloedbad bij het Winterpaleis in Petersburg in 1905, waarneemt dat ook ‘goedgeklede personen’ zich tegen de politie keren, raakt hij zelfs even aan het wankelen, maar een tijdje later propageert hij toch weer de vertrouwde stevige aanpak door de autoriteiten.

Pas als hij bijna veertig is en hij door een erfenis van zijn vader de kans krijgt, geeft hij de journalistiek op en vestigt hij zich als schrijver in Londen. In vijf jaar tijd schrijft hij twee romans en een groot aantal korte verhalen, waaronder een flinke handvol die hem zijn blijvende naam hebben bezorgd. Hij heeft er geen onmiddellijk succes mee - veel minder in elk geval dan met de Alice-imitaties waarmee hij was begonnen. De tweede roman, When William Came, behelst een waarschuwing tegen het Duitse gevaar. Als de oorlog uitbreekt, weet hij als vierenveertigjarige als gewoon soldaat aan het front te komen. Daar sneuvelt hij niet als officier, maar wel als een gentleman, geheel in de familietraditie.

Onbegrijpelijk

Van het vroege werk bevat de Nederlandse verzamelbundel niet de Alice- en de Kipling-imitaties, maar wel de bundel Reginald, die sterk de geest van Wilde ademt. De held is een piepjong en onbeschaamd egocentrisch heertje dat zich laatdunkend maar niet erg diepgaand uitlaat over de gewoonten van zijn omgeving en de dingen van de dag. Aardige columns, maar te veel gebonden aan de actualiteit en aan beperkt houdbare woordgrapjes. In de Nederlandse vertaling zijn ze bovendien goeddeels onbegrijpelijk geworden. De vertaalster, Stella Bromet, heeft werk geleverd dat ondanks slordigheden en stijve dialogen niet echt slecht is, maar ook nergens briljant. In dit vroege werk mist ze bovendien hier en daar duidelijk de kennis van de context die nodig is om Reginalds gebabbel te plaatsen.

Trouwens, ook de beste vertaler zou het moeilijk hebben met zo'n verhaaltje over een mevrouw die een aanmerking maakt op haar keukenmeid en daarvan de gevolgen moet dragen.

Alles draait daarbij namelijk om de uitsmijter, die het in Engeland tot staande uitdrukking heeft gebracht: ‘The cook was a good cook, as cooks go; and as cooks go, she went.’ ‘De keukenmeid ging wel, maar hoe gaat dat, ze ging wel,’ zo iets. Stella Bromet maakt ervan: ‘De kokkin was een goede kokkin; en zoals dat met goede kokkinnen gaat, ging ze.’ Afgezien van die rare kokkinnen is dat aardig geprobeerd, maar de vaart is eruit, en dan hou je niets over.

Vreselijke kinderen

Na Reginald komen de goede jaren aan bod. Reginald wordt opgevolgd door andere elegante vlegels als Clovis Sangrail, maar die houden zich meer op de achtergrond en laten het toneel vrij voor een bonte stoet van tantes, gastvrouwen, vreselijke kinderen en jagende majoors buiten dienst, allemaal rotsvast behorend tot de betere kringen. Een groot deel van de verhalen waarin ze optreden is nog steeds niet meer dan licht onderhoudende lectuur, draaiend om een verrassende en min of meer malicieuze pointe. Maar ze zitten niet meer zo aan de actualiteit vast, en ze worden steeds vaker afgewisseld door verhalen van onthutsende diepgang.

Sredni Vashtar bij voorbeeld. Een tienjarige jongen, getiranniseerd door de nicht die hem opvoedt, wordt onverhoeds door haar beroofd van zijn ene lievelingskip. Ze weet niet dat hij nog een ander dier bezit, een grote fret, die hij vereert als een god. Hij bidt om wraak en wordt verhoord. Een soortgelijk verhaal, lichter van toon maar even geladen met volwassenenhaat, is De rommelkamer. Dieren, wolven vaak of katten, die raadselachtige en ontembare dieren, spelen juist in de beste verhalen een belangrijke rol, alleen of als bondgenoten van onverzoenlijke kinderen. In het sterk erotische weerwolfverhaal Gabriel-Ernest blijkt de wolf die brave kindertjes eet identiek te zijn met de mooie en onbeschaamde jongeling uit andere verhalen. De sprekende kat Tobermory verspreidt ontsteltenis onder hypocriete weekendgasten. In De boetedoening wreken drie kinderen de moord op hun kat. Vrouwen zijn te verdelen in het zustertype, waarmee kameraadschap mogelijk is, en het tirannieke type, de enige ware vijand. Volwassen mannen zijn over het algemeen hun onbetekenende aanhangsels, en soms zijn het zelfs schuchtere en onhandige bondgenoten van de voor vrijheid en vitaliteit vechtende kinderen en dieren.

Dat is de echte wereld van Saki, de kinderwereld waarin zijn spel ernst wordt. Het is dan allang geen sociale satire meer in de gewone zin. De vraag of hij de potsierlijkheden van de conservatieve bovenlaag van zijn tijd hekelt of zelf een potsierlijke conservatief is, verliest er zijn betekenis. Er is in zijn verbeelding geen plaats voor bij voorbeeld het onderdrukte volk omdat de plaats daarvan wordt ingenomen door dieren en kinderen die weigeren braaf te zijn. Hun strijd tegen de tantes is voor Saki de vorm die het conflict tussen macht en vrijheid aanneemt. Het is niet moeilijk daarvoor een psychologische verklaring te vinden, of Saki te herleiden tot een curieus, door persoonlijke en sociale omstandigheden bepaald geval. Voor de bepaling van de blijvende betekenis van zijn schrijverschap is dat van geen belang. Daarvoor telt alleen dat juist zijn hoogst persoonlijke obsessies hem boven zich zelf hebben uitgetild in een handvol gedreven en poëtische verhalen van heel algemene strekking.

In de Nederlandse verzamelbundel staan ze, net als in de Engelse trouwens, verspreid tussen het luchtige, vermakelijke en tijdgebonden mengelwerk. Het is ondankbaar daarover te klagen, want ze staan er tenslotte allemaal in, en het heel redelijk geprijsde boek kan zeker worden aanbevolen aan ieder die moeite heeft met het origineel, ook al is de vertaling dan niet ideaal. Maar er blijft wat mij betreft ruimte voor een andere uitgave: van zeg de twintig of dertig beste Sakiverhalen, vertaald door iemand van de Komrij-klasse, en met een goede inleiding.

■