Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 28]

‘Iek ben konijn van Olland’
De Gedenkschriften van Lodewijk Napoleon, koning en hypochonder

Gedenkschriften door Lodewijk Napoleon, koning van Holland Gekozen, vertaald en met getuigenissen van tijdgenoten vermeerderd door Wim Zaal Uitgever: De Arbeiderspers, 218 p., f38,50
Bastiaan Bommeljé

De monarchale staatsvorm heeft in Nederland onmiskenbaar een enigszins tragikomische, zo niet sukkelige aanvang gehad. De eerste koning van Holland, Louis Bonaparte ofte wel Lodewijk Napoleon, was in ieder geval een tamelijk pathetische figuur. Deze kreupele, pokdalige, tobberige en wispelturige syfilis-lijder kreeg in 1806 volstrekt tegen zijn zin Holland als koninkrijk in de maag gesplitst door zijn oudere broer, de Franse keizer Napoleon.

Eenmaal op de troon wilde Lodewijk echter niet regeren als een willoze vazal. Bijzonder ijverig, maar minstens even onhandig en onberekenbaar probeerde hij de belangen van Holland te dienen. Zijn zelfstandige optreden irriteerde keizer Napoleon ten slotte zodanig dat die hem na vier jaar koningschap dwong tot abdicatie en Nederland alsnog eenvoudigweg inlijfde bij Frankrijk.

In de vaderlandse geschiedschrijving heeft koning Lodewijk Napoleon in het algemeen weinig enthousiasme weten op te wekken. Zo er al enige aandacht aan hem besteed werd, moest hij het vaak ontgelden als een zielige satraap of ridicule Seys-Inquart. Maar juist de laatste jaren zijn enkele biografieën verschenen waarin dat ongunstige beeld wordt weersproken en soms zelfs vervangen door regelrechte verheerlijking. Dit stroompje publikaties over Lodewijk Napoleon is nu verrijkt met een door Wim Zaal bezorgde bloemlezing uit 's konings Gedenkschriften. Lodewijk heeft deze Documents historiques et réflections sur le gouvernement de la Hollande tijdens zijn ballingschap geschreven als een apologie van zijn bewind. De oorspronkelijke tekst is dan ook nogal onleesbaar door een bovenmatige zelfverheerlijking en vele vermoeiende beschouwingen over wetsontwerpen en begrotingen. Zaal presenteert nu een selectie van de meest interessante passages, aangevuld met notities van tijdgenoten omtrent Lodewijks wederwaardigheden. Hoewel de koning in een poging tot afstandelijkheid consequent over zichzelf in de derde persoon schreef, bieden de Gedenkschriften als historisch document toch een vrij scherp beeld van de twee grote drama's in zijn leven.

Lodewijk Napoleon, vroeg negentiende-eeuwse gravure (detail)

Keizer Napoleon zadelde zijn jongere broer namelijk niet alleen op met het koninkrijk Holland, maar ook met zijn eigen stiefdochter, de frivole Hortense de Beauharnais. Beide verbintenissen waren gedoemd tot een meelijwekkend fiasco.

Na zijn machtsgreep in 1799 deelde Napoleon naar hartelust veroverde vorstendommen uit aan zijn familieleden. Holland was echter voor hem van bijzonder belang vanwege zijn streven Engeland te isoleren. Al in 1801 had hij ingegrepen in het spel om de macht der Hollandse Patriotten en getracht de staatsinrichting te wijzigen in autoritairdictatoriale zin. Ten slotte zinde ook het optreden der raadspensionarissen als Rutger Jan Schimmelpenninck hem niet en creëerde hij het koninkrijk Holland. Waarschijnlijk weerhield alleen de angst voor een grootscheepse kapitaalvlucht hem ervan ons land direct in te lijven.

De houding van de Hollanders tegenover hun nieuwe vorst was aanvankelijk vrij lauw en afwachtend, hoewel opvallend onderdanig. Zonder twijfel was men enigszins murw door de vele machtswisselingen en plebiscieten tijdens de Patriottentijd, en vooral door de grote economische crisis waaronder het land gebukt ging. Overigens was in de door partijtegenstellingen en federalistische structuur nog in hoge mate gefragmenteerde Nederlandse samenleving iets als een ‘nationale verzetsbeweging’ tegen een buitenlandse vorst natuurlijk ondenkbaar. Eenmaal op de troon stoorde de achtentwintigjarige Lodewijk zich nauwelijks aan de oude politieke conflicten en benoemde met de grilligheid die hem eigen was zowel Patriotten als Orangisten. Nu waren de Orangisten na de dood in ballingschap van Willem V gaarne bereid de nieuwe machthebber te steunen. Daarnaast hadden in het algemeen katholieken en joden hun hoop op Lodewijk gevestigd, daar zij verwachtten dat een sterk centraal gezag een einde zou maken aan de discriminatie waaronder zij in meerdere of mindere mate leden.

Literatoren

Bij het volk verwierf de nieuwe koning een zekere populariteit, zeker na zijn persoonlijke inzet bij grote rampen als de ontploffing van het kruitschip in Leiden (1807) en de overstromingen in het rivierengebied (1809). Bij de leden van de maatschappelijke elite, voor zover die elkaar al niet verdrongen om zijn slippen te mogen dragen, werd Lodewijk geliefd door kwistig rond te strooien met koninklijke onderscheidingen, zoals de door hem zelf ontworpen Orde der Unie. Tegen de balsemende werking van deze lintjesregens was slechts een enkeling bestand. De miljoenen verslindende monarchale poppenkast, waaronder de inrichting van maar liefst vijf paleizen, werd dan ook zonder veel gemor aanvaard.

Onderwijl probeerde de koning met oprechte inzet Nederlands te leren onder leiding van vooraanstaande literatoren als Jacob van Lennep en Willem Bilderdijk. Desondanks kwam hij nooit veel verder dan zijn fameuze uitspraak ‘Iek ben konijn van Olland’.

Van meer gewicht waren de bestuurlijke maatregelen die onder Lodewijk tot stand kwamen, al waren niet weinigen daarvan al onder Schimmelpenninck voorbereid. Zo kreeg de uniformering van maten, gewichten en munten haar beslag, werd de Wet op het Postwezen vervaardigd en werden de gilden definitief afgeschaft. Bovendien liet de koning lange tijd de capabele radi-

[p. 29]

cale Patriot Izaac Gogel als minister van Financiën voortgaan met de hervorming van het belastingstelsel. Ook werd in 1809 de codificatie afgerond van het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van Strafrecht, waarvan in het bijzonder het laatste een moderaat en oorspronkelijk karakter droeg. Van Lodewijks eigen hand waren de hervormingen op het gebied van wetenschappen en kunst. Door zijn bemoeienis werd een reorganisatie van het bibliotheek- en museum-wezen uitgevoerd, waaraan we de Koninklijke Bibliotheek en het Rijksmuseum danken. Daarnaast legde hij de basis voor de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen en de Academie voor Beeldende kunsten, en voltooide hij de inrichting van het Algemeen Rijksarchief.

Voor het overige werd het bewind van Lodewijk Napoleon bovenal gekenmerkt door een gestaag va-et-vient van ministers, wier benoemingen en ontslagen zich in een rap tempo voltrokken. Keizer Napoleon irriteerde zich inmiddels openlijk aan de pogingen van zijn broer om geliefd te worden in Holland, en meer nog aan diens weigering om de dienstplicht in te stellen ten behoeve van de Franse legermacht, en wellicht het meest aan de mislukking van de isolering van Engeland omdat Lodewijk de lucratieve smokkelhandel weinig in de weg legde.

Toen de Engelsen in 1809 een invasie waagden op Walcheren, greep de keizer de gelegenheid aan de koning van Holland als een kleine jongen aan de kant te schuiven. Toen de Franse troepen in 1810 provocerend Amsterdam binnenmarcheerden, zag Lodewijk Napoleon de onhoudbaarheid van zijn situatie in. Op 1 juli deed hij afstand van zijn troon en nam de wijk naar Bohemen. Het was misschien kenmerkend voor hem dat zelfs deze heimelijke vlucht bijna mislukte toen hij in de tuin van zijn Haarlems Paviljoen uitgleed, in een sloot viel en druipend van kroos en kikkerdril in zijn koets moest worden afgevoerd.

Slechts éénmaal daarna, enkele jaren voor zijn dood in 1864, bezocht Lodewijk vanuit zijn ballingschap Holland, waar een enkeling hem nog toejuichte als ‘Lodewijk de Goede’.

De door Wim Zaal gemaakte selectie van 's konings Gedenkschriften voegt, hoewel op zichzelf tamelijk lezenswaardig, uiteindelijk toch weinig nieuwe inzichten toe omtrent Lodewijk Napoleons persoonlijkheid en bewind. Zaal etaleert in zijn bloemlezing wel een aanzienlijke mate van sympathie voor koning Lodewijk, wiens ‘integriteit’ hij meermalen roemt. Desondanks kan ook hij niet veel veranderen aan het beeld van een weliswaar goedwillende, doch warrige, kleinzielige en onevenwichtige hypochonder, die ingeklemd was tussen een uitzonderlijk slecht huwelijk en een onmogelijke relatie met zijn machtige broer. Ten slotte was het koningschap van Lodewijk Napoleon weinig meer dan een curieus en ietwat pathetisch einde van de republikeinse staatsvorm in Nederland. Het waarlijk interessante verschijnsel van de Bataafs-Franse tijd in Holland is wellicht veeleer de relatieve rust en gelatenheid waarmee vanaf 1795, tot aan de inlijving bij Frankrijk in 1810, de verschillende revoluties en machtswisselingen ondergaan werden.

Koning Lodewijk speelde in die gebeurtenissen zijn rol, maar de middelen ontbraken hem om werkelijk een stempel op de geschiedenis te zetten. Tekenend voor deze ontheemde Corsicaan was dat hij zijn motto ‘Doe wel en zie niet om’ slechts aan zijn onderdanen begrijpelijk kon maken als hij van een papiertje voorlas ‘D'ouelle ainsi ni d'homme’.

■