Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 26]

De ideale vrouw, de ideale mode
Een speurtocht naar de wortels van de schoonheidsindustrie

American Beauty door Lois W. Banner Uitgever: Alfred A. Knopf 369 p., f64,35 Importeur: Van Ditmar
Lodewijk Brunt

In feministische kringen is de laatste jaren een nieuw schoonheidsideaal voor vrouwen ontstaan. Je zou het kunnen typeren als de ‘natural look’. Vrouwen dienen er onopgesmukt uit te zien. Cosmetica wordt met argwaan bekeken, net als ingewikkelde kapsels en ‘vrouwelijke’ kleding: dat zijn kunstmatige ingrepen die tegemoet komen aan de smaak van mannen. Zelfbewuste vrouwen behoren zich zelf en elkaar volgens hun eigen criteria te beoordelen. Zo raadde de Amerikaanse publiciste Anne Kent Rush haar lezeressen enige tijd geleden aan de volgende formule uit te spreken: ‘ik ga meer van mijn borsten houden nu ik het niet erg meer vind dat ze klein zijn. Ik zie nu dat ik ze altijd heb beoordeeld op wat mannen ervan zouden vinden. Ze geven mij heerlijke seksuele gevoelens.’

En in Voor onszelf bracht Anja Meulenbelt naar voren dat vrouwen een beeld van ‘mooi zijn’ krijgen opgedrongen. Op een naaktstrand met andere vrouwen kwam ze tot andere gedachten: ‘Ik merkte dat ik een vrouw die ik in de stad, in haar kleren, te dik zou hebben gevonden nu mooi vond. Ze zat lekker in haar vel, ze had zo'n plezier als ze danste, het was aanstekelijk. Ik merkte ook dat ik ging houden van het karakter van lijven, het perkamentachtige vel van een oudere vrouw, de ronding van een buik van een vrouw die meer kinderen had gehad. Bloot zijn met andere vrouwen helpt.’ Het feministische schoonheidsideaal is nogal ‘vergeestelijkt’, uiterlijke zaken zijn minder belangrijk dan kwaliteiten als ‘zelfverzekerdheid’, ‘uitstraling’ en ‘kracht’. Het ideaal heeft ook een democratisch karakter, want als het om dergelijke abstracte eigenschappen gaat is iedere vrouw op haar manier mooi.

1. Ginger Rogers in de film Lady in the Dark (1944).
Ze draagt een jurk van f35.000, -, gegarneerd met honderden zilveren plaatjes en afgezet met mink

De geschiedenis lijkt zich te herhalen. De Amerikaanse feministische historicus Lois Banner laat in haar eind 1983 verschenen boek American Beauty zien, dat feministen van honderd jaar geleden ook al het ideaal van de ‘natuurlijke vrouw’ propageerden. En net als nu lag daarbij de nadruk meer op het innerlijk dan op het uiterlijk. Vrouwen werden als moreel superieure wezens beschouwd: iedere vrouw kon ‘mooi’ zijn, als ze maar op een verantwoordelijke en gewetensvolle manier door het leven ging. De oude Grieken werden van stal gehaald als het voorbeeld van een eenvoudig, gezond en verstandig bestaan dat moest worden nagevolgd. De negentiende-eeuwse Amerikaanse romanliteratuur - een gebied waarop vrouwen een overheersende positie innamen als lezeressen en als auteurs - was doortrokken van kritiek op de mode. Modieuze kleding en modieus gedrag zouden niet alleen deugden als oprechtheid, ijver en bescheidenheid ondermijnen, maar ook het gezinsleven en zelfs de nationale integriteit van de Verenigde Staten in gevaar brengen. Volgelingen van de mode, ‘mooie’ vrouwen in het algemeen, werden afgeschilderd als lui, leugenachtig, corrupt, verwend en narcistisch. De echte heldinnen zagen er misschien wat flets en grauw uit, maar hadden een standvastig karakter, en daar ging het om. ‘Toen ik haar voor het eerst zag vond ik haar niet knap en ik denk nog steeds dat ze niet mooi is,’ aldus de mannelijke hoofdpersoon in een populaire roman, ‘maar de gedachten die uit haar ogen stralen en de vriendelijke woorden die over haar lippen komen, als schitterende juwelen uit een sprookje, geven haar gelaat de essentie van schoonheid.’

2. Mrs. John Philip Sousa met haar dochters. Een foto uit The Language of Cloths van Alison Lurie als voorbeeld van Edwardian fashion

Mentaliteit

Banners studie is een imposante speurtocht naar de wortels van de Amerikaanse schoonheidsindustrie zoals we die nu kennen. Het accent ligt op de negentiende eeuw, toen steeds meer vrouwen werden vrijgesteld van de noodzaak om te produceren en zich konden wijden aan de verfraaiing van zich zelf en hun directe omgeving. Dit was geen kwestie van de overgang van huisnijverheid naar de fabrieksarbeid alléén, volgens Banner, maar ook van een verandering in mentaliteit. Vanaf de eerste decennia van de vorige eeuw was er onder vrouwen een toenemende onvrede met hun nauw begrensde positie als huisvrouwen. ‘Ze wilden naar de laatste mode gekleed gaan, hun huizen inrichten met het nieuwste meubilair, koken volgens de nieuwste recepten, zich van anderen onderscheiden door huizen met vele afzonderlijke kamers, vol met meubels en snuisterijen. In gemeenschap na gemeenschap werd het streven om de

[p. 27]

mode te volgen en om te leven als echte dames een dwingende eis. Hiermee deed een belangrijk element van het moderne leven voor vrouwen zijn intrede,’ aldus Banner. Het ancien regime, gekenmerkt door eenvoud en soberheid in het uiterlijk van vrouwen, liep in de jaren dertig van de vorige eeuw ten einde. Vanaf die tijd begon het volgen van de mode te gelden als een teken van vooruitstrevendheid, ook voor recente immigranten, vrouwen van het platteland en uit de arbeidersklasse.

Wulpse vrouw

Hoewel deze overgang geleidelijk zal hebben plaatsgevonden, was het voor sommige tijdgenoten een schok. Zo put Banner uit de herinneringen van Marian Gouverneur, de dochter van rijke ouders uit New York, die in 1835 op haar twaalfde jaar een vakantie doorbracht in Newport, Rhode Island. ‘Wat haar nog het levendigst voor ogen stond was niet het landschap, de zon of het vermaak. Ze was het meest onder de indruk geraakt van de kleding en het gedrag van mevrouw James L. Petigru uit South Carolina, een van de andere gasten uit het hotel waar ze verbleef. Anders dan de vrouwen die ze tot dan toe had meegemaakt in haar leven, herinnerde zich Gouverneur, droeg Mevrouw Petigru de laatste mode, deed rouge op haar wangen, liep verleidelijk rond, bleef tot laat in de avond op om te dansen en sliep een gat in de dag. Gouverneur was gefascineerd door deze eerste lady of fashion die ze ooit had ontmoet. Ze had over zo iemand wel eens in romans gelezen, maar nooit eerder was ze in contact geweest met een vrouw wier leven gewijd scheen aan het volgen van de mode.’

Banner interesseert zich voor meer dan kleding alleen, ‘schoonheid’ is een ruimer begrip, dat betrekking heeft op het lichaam als geheel of bepaalde lichaamsdelen in het bijzonder en op manieren van gedrag. Het moet een hele klus zijn geweest om daarover gegevens bij elkaar te zoeken, getuige de bijna zestig pagina's voetnoten in American Beauty, zo'n twintig procent van de totale omvang van het boek. Een probleem is, dat mensen zich zelden of nooit scherp bewust zijn van de schoonheidsidealen die ze onderschrijven, integendeel, het is voor hen iets wat volkomen vanzelf spreekt. Bovendien is er op een bepaald moment nooit sprake van één duidelijk af te bakenen ideaal, maar bestaan er verschillende naast elkaar en lopen er allerlei elementen in elkaar over. De onderdelen van een ideaal, ten slotte, sluiten niet altijd precies op elkaar aan: soms schrijft de mode kleding voor die nauwelijks past bij de gewenste proporties van het lichaam. Ondanks deze moeilijkheden verdeelt Banner het tijdvak tussen 1800 en 1920 in een viertal perioden met ieder een min of meer overheersend schoonheidsideaal. Tot de Amerikaanse burgeroorlog heeft de scherp getekende ‘steel-engraving lady’ de overhand, het type dat tegemoet komt aan Victoriaanse opvattingen over vrouwen en vrouwelijkheid. Volgens dit ideaal zien vrouwen er teer en breekbaar uit, zijn ze sober gekleed, en gedragen ze zich kinderlijk en afhankelijk, bijna ziekelijk. Een dodelijk bleke gelaatskleur staat hoog aangeschreven, contact met de zon en de buitenlucht dient zoveel mogelijk te worden vermeden. Na de burgeroorlog krijgt het ideaal van de ‘wulpse vrouw’ de overhand: een mollige verschijning met brede heupen en grote borsten, een effect dat door stevig ingesnoerde corsetten bewerkstelligd wordt. Omstreeks de eeuwwisseling komt voor het eerst een authentiek Amerikaans ideaal naar voren, belichaamd in de portretten van tekenaar Charles Dana Gibson: de Gibson-girl, het model van een ‘nieuwe’, geëmancipeerde vrouw, die aan sport doet en haar bewegingsvrijheid accent geeft door het dragen van comfortabele, informele kleding. Ze wordt in de tijd van de Eerste Wereldoorlog opgevolgd door een bijna jongensachtig type met kort haar en een figuur zonder welvingen van borsten, buik of billen. Deze stijl wordt uitgedragen door de flapper en staat onder invloed van een nieuw soort vrouwelijke heldinnen, filmsterren en fotomodellen.

Griekse neus

Banner doet haar best om aan te tonen, dat deze schoonheidsidealen vaak nauw verbonden zijn met andere maatschappelijke ontwikkelingen: veranderingen in de mode op het gebied van kleding, haardracht of opmaak waren soms het directe gevolg van vernieuwingen in de techniek, zoals bij voorbeeld de introductie van de fiets. Andere idealen daarentegen, de ‘Griekse’ neus of het pruimemondje, bleken vele decennia lang onaantastbaar. Opmerkelijk is dat de medische wetenschap door de tijden heen een onuitputtelijke bron van rechtvaardigingen heeft gevormd. Of de mode ‘wulpse’ vormen voorschreef dan wel uiterste slankheid, lichamelijke oefeningen dan wel volkomen apathie, steeds bleken er volop medische inzichten voorhanden om wat dan ook te ondersteunen. Vandaag de dag is dat trouwens nog onverminderd het geval.

Hoe goed Banner haar huiswerk ook heeft gedaan, ze slaagt er zelden of nooit in om aan te geven hoe het zou kunnen komen dat de ene periode afgewisseld wordt door de volgende. Tussen het ideaal van de ‘steel-engraving lady’ en dat van de wulpse vrouw bestaat in zekere zin een wereld van verschil, hoe kan die overgang worden verklaard? Maar misschien is dat te veel gevraagd, tenslotte zegt de schrijfster in haar voorwoord uitdrukkelijk dat ze een historische studie heeft willen verrichten, geen sociologische. Jammer is dat wel, te meer omdat ze in andere opzichten wel degelijk sociologische pretenties heeft. Zo zet ze zich met kracht af tegen de opvattingen die sinds Thorstein Veblen gemeengoed zijn geworden onder sociologen, namelijk dat nieuwe opvattingen over wat ‘in’ is op het gebied van de mode afkomstig zijn van de maatschappelijke elite en van boven naar beneden worden verbreid. In de sociologie wordt in dit verband van ‘dalende’ of ‘zinkende’ cultuurgoederen gesproken. Uit het materiaal dat Banner heeft verzameld zou iets anders blijken. Ten eerste dat er grote delen van de aristocratie zijn, waar niemand zich met mode inlaat, en ten tweede dat nieuwe modes dikwijls door andere maatschappelijke groepen worden geïntroduceerd. Ze gebruikt de term ‘sensuele subcultuur’ om dergelijke innovators aan te duiden: soms gaat het om de wereld van het theater, actrices, ballerina's, zangeressen of chorus girls, soms om artistieke verzamelingen van schrijvers, journalisten, schilders en ontwerpers, soms om jonge, ongetrouwde fabrieksarbeiders en arbeidsters, dan weer om een combinatie van zulke cliques. In de hoogste kringen kijken mensen meestal eerst een tijdje de kat uit de boom voordat ze zich op iets nieuws storten, slechts bij uitzondering worden hier initiatieven ontplooid. Omstreeks de eeuwwisseling behoorden vrouwen als Ava Astor en Consuelo Vanderbilt tot zulke uitzonderingen, meer recent was dat Jackie Kennedy met haar ‘hofhouding’, waar politieke radicaliteit werd gecombineerd met superconsumptie van alles wat chic was.

Natuurlijkheid

Hoe grillig de ontwikkeling van schoonheidsidealen ook geweest mag zijn, je krijgt uit Banners betoog af en toe de indruk dat ze op langere termijn toch een rode draad ziet: vrouwen zouden zich steeds meer hebben bevrijd uit het keurslijf van de mode en zich steeds ‘natuurlijker’ hebben kunnen gedragen. We mogen de blijvende invloed van het feminisme in de geschiedenis van de mode niet vergeten, merkt ze op het eind van haar boek op. De vrouwenbeweging heeft de afgelopen tijd een grote macht verworven, en daardoor zullen feministische idealen van ‘natuurlijkheid’ en ‘gezondheid’ sterk blijven, zelfs als er in de jaren tachtig conservatieve ‘tegenidealen’ zullen opkomen. Want, zo meent ze, de feministische idealen zijn gebaseerd op deugdelijke medische inzichten.

Ik ben bang, dat hier de wens wel eens de moeder van de gedachte kon zijn. Ik vermoed dat Banner de invloed van het feminisme op de mode overschat, hoewel dat moeilijk te bewijzen is. Dat feministische idealen op medische gronden gerechtvaardigd kunnen worden, zegt niets, want uit Banners eigen gegevens blijkt dat ieder ideaal op die manier ondersteund kan worden. Het is vervolgens de vraag of voorschriften over het uiterlijk klemmender en ‘onderdrukkender’ zijn dan door feministen gepropageerde voorschriften over het juiste morele gedrag en de passende politieke stellingname. En ten slotte: hoe ver de commerciële idealen van de schoonheidsindustrie en de natuurlijke idealen van het feminisme ook van elkaar af mogen staan, één ding staat in beide werelden als een paal boven water: vrouwen tellen pas mee als ze ‘mooi’ zijn.

■