Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 22]

Alweer een klop op de deur
Nieuwe vertalingen van Patricia Highsmith en James M. Cain

Een klop op de deur door Patricia Highsmith Uitgever: De Arbeiderspers, Crime de la Crime, 372 p., f34,50
De vlinder door James M. Cain Uitgever: Loeb, 119 p., f 16,50
R. Ferdinandusse

Een Amerikaans gezinnetje. Arthur, laatste klas van de middelbare school, komt thuis, zet zijn fiets in de garage. Hij wast zijn gezicht in de badkamer en komt daarna de huiskamer binnen waar zijn vader, Richard Aldeman, zit. ‘Hij was het uitvouwbaar bijvoegsel van de Chalmerston Herald aan het lezen.’ Wat zou dat nou zijn, het uitvouwbaar bijvoegsel? Dus naar de boekwinkel voor de Penguineditie van People Who Knock on the Door, van Patricia Highsmith. ‘He was reading the spread pages of the Chalmerston Herald.’ Hij had zijn krant dus gewoon opengevouwen. Moeder, in de keuken, maakt runderlapjes. Dus even in de Penguin-editie gekeken. Moeder bakt steaks. Het verhaal begint met de jongste zoon, Robbie. Een beweeglijk ventje want af en toe wriggelt hij, en op andere momenten kronkelt hij met het bovenlijf. Omschrijvingen van iets dat Highsmith to squirm noemt.

Patricia Highsmith schrijft geen mooi proza, haar taalgebruik is kleurloos, banaal, efficiënt. De Arbeiderspers, die in hoog tempo haar werk hier uitgeeft, heeft in de voorgaande boeken in vertaler Wiebe Budding' iemand getroffen, die daar gevoel voor heeft. Maar dit laatste boek (het verscheen in november in Amerika en Engeland) is helaas in handen gevallen van een treurwilg (Bartho Kriek) die zich af en toe verslikt in het Amerikaanse idioom en nog meer moeite heeft met het Nederlands. Dat is jammer want het is Patricia Highsmiths bedoeling dat je niet wordt afgeleid, niet door slecht Nederlands, niet door dramatische gebeurtenissen, niet door onverwachte situaties: Arthur, Robbie, vader Richard en moeder Lois leiden een absoluut normaal leven. Robbie wordt vreselijk ziek, dat is wel vervelend, maar vader Richard bidt, harder dan ooit, en Robbie wordt beter. Het enige dat Arthur er eigenlijk van merkt is dat zijn vader hem naar de kerk wil hebben, maar de jongen voelt daar niks voor, hij gaat verder met op zondag geld verdienen als tuinman bij buren, want hij wil geld sparen voor als hij straks aan de Columbia Universiteit gaat studeren. Dan wordt zijn vriendin Maggie zwanger - had hij er eigenlijk wel een verhouding mee? - en haar ouders organiseren een snelle, zakelijke abortus, en er zou niets gebeurd zijn als zijn vader er niet via roddel en achterklap van had gehoord. Pas dan blijkt dat zijn vader religieus actief is, en in zijn vrije tijd mensen bekeert. Arthur verzet zich, hij mag niet naar Columbia, en wordt nog later het huis uitgezet.

James M. Cain, Tekening David Levine

Voor andere schrijvers zou dat genoeg zijn voor een groots opgezette postpuberteitsroman, maar voor Patricia Highsmith zijn het kleine rimpelingen in het dagelijks bestaan. Arthur raakte Maggie bijna kwijt, heeft een avontuurtje (als dat woord nog bestaat) en is er in de verte getuige van dat zijn vader steeds meer in de ban van de sekte raakt. Zijn broertje wordt er gek van, het leidt tot moord, en dat is vervelend en dat is dan dat.

Antenne

Patricia Highsmith publiceerde onlangs Plotting and Writing Suspense Fiction, een zeer leerzaam werkje waarin ze aangeeft hoe een jong auteur misdaadromans kan schrijven, maar dat in feite een mooie handleiding is om na te gaan hoe zij zulke boeken schrijft. Een schrijver, zegt ze daarin, moet een onzichtbare antenne hebben voor atmosfeer, voor doem. De hoofdpersoon in het (prachtige) The Blunderer (hier: Erger dan moord) is bezeten van het nabootsen van een moord, en alles wijst er al op dat dat zal mislukken. In De twee gezichten was haar vage idee: een man ontmoet iemand die als twee druppels water op zijn vader lijkt. Als er dan moord en doodslag van komt, zal de man niet naar de politie gaan, zo zeer hangt hij aan het beeld van zijn vader - wat er ook gebeurt, het zal treurig zijn.

In dit nieuwe boek, Een klop op de deur heet het hier, heeft die onzichtbare antenne vreemd gewerkt. De mensen die op de deur kloppen zijn de huidige, Amerikaanse nieuw rechtsers. Al die sekten, die met veel geld en veel televisie-uitzendingen Amerika rein houden, die hun leden terroriseren met getuigenissen, en die een drijvende kracht waren achter Reagans verkiezing. Het zou dus voor de hand hebben gelegen dat vader Richard Aldeman, dominee Cole en de zalvende vrienden in dit boek de hoofdrol zouden hebben. Zij eisen dat Arthur zijn vriendinnetje verhindert abortus te plegen, zij maken zijn broertje gek, zij verzieken het klimaat rond het gezin. Maar Patricia heeft het anders gewild en vertelt het verhaal vanuit het lijdend voorwerp, de jonge Arthur, die er ook maar machteloos door rondloopt. Eindeloos lang zeult hij voort, want Gods kwalijke molens malen langzaam. Als iemand het Patricia zou vragen, zou ze ongetwijfeld zeggen dat deze Klop op de deur een roman is, net als Edith's Diary, met de duffe, verstikkende kant van het gewone leven als uitgangspunt. Saaiheid is meester in de keuken waar de geur van baked ham gebakken ham wordt.

Highsmiths mooiste thrillers (The Blunderer, Deep Water, Cry of the Owl) worden beheerst door de bezetenheid en de kalme drift van de hoofdpersonen. De wurgende spanning: ‘Highsmith schrijft over mensen als een spin over vliegen.’ Door de al beschreven opbouw van het verhaal, met de afwachtende jongen als hoofdpersoon, ontbreekt die wurgende spanning. Maar, en dat pleit toch voor het vakmanschap van Patricia Highsmith, toch wordt de lezer voortgedreven: ergens, onderhuids, gebeurt iets - en daarom wil hij de laatste bladzij bereiken. Tot slot: het boek is opgedragen aan de moed van het Palestijnse volk en haar leiders in de strijd om een gedeelte van hun thuisland terug te winnen. Dit boek, zo ver-

[p. 23]

volgt de opdracht, heeft niets met hun problemen te maken. Een gebaar van de schrijfster, dat een beetje lijdt onder de zwakte van deze Klop op de deur.

James Cain

Bij uitgeverij Loeb verscheen opnieuw een boek van James M(allahan) Cain in vertaling, dit keer The Butterfly uit 1946, als De vlinder. Het is, vind ik, eigenlijk een droevig boekje geworden, maar ik geef toe dat dat vooral aan mij kan liggen. Want al jaren laat Loeb ons weten dat die Cain-uitgaven eigenlijk een soort project zijn, een eerbetoon aan die ganse menigte van Cain-liefhebbers die ons land rijk is. Vandaar dat de vertalingen van Double Indemnity, Mildred Pierce en Serenade voorzien zijn van uitbundige nawoorden, die de lof van Cain (en ook een beetje van Loeb) zingen. Maar De vlinder zit maar kaal tussen het omslag: geen nawoord, maar helaas ook niet het bekende voorwoord dat Cain voor The Butterfly schreef, en dat, als het Cain-project zo serieus was als indertijd aangekondigd, ook niet had mogen ontbreken.

Cain grossiert in femmes fatales, en in De vlinder ging hij, voor zijn tijd, verder dan ooit: incest. In dat voorwoord beschrijft hij hoe lang het duurde voordat hij het boek eindelijk durfde schrijven. In 1939 kwam hij terug in de mijnsteek Huntington, waar de mijnen waar hij zelf in gewerkt had, verlaten waren. Toen bedacht hij het verhaal, maar gebruikte allerlei elementen in boeken die hij eerder schreef. Pas in 1946 verscheen het korte verhaal van Jess Tyler, die op een dag zo'n typische Cain-vrouw op zijn drempel vindt. Mooi, sensueel, en met het verkeerde bloed in haar aderen. Al voor hij weet dat het zijn dochter is, wordt hij gek van verlangen, en op het moment dat aangetoond lijkt dat ze niet zijn dochter is, trouwt hij haar in het geheim. Maar het volk van het platteland is ook niet gek: zodra men vermoedt dat hij met het meisje slaapt, worden de hooivorken, rieken en jachtgeweren uit de kast gehaald en Jess Tyler moet zich verstoppen in een verlaten mijn. De wilde schoonheid van het meisje draagt de sporen van de dood. Edmond Wilson analyseerde Cains werk perfect: Cain is de vervloekte ziel van Hollywood. Al de zaken die de katholieke censuur heeft uitgesloten: seks, perversiteit, onbestrafte misdaad en bespotting van de heilige moederkerk heeft Cain beschreven met een smaak en een lust die de lezer alleen maar kan delen. Wat een zonde dat zo'n schrijver niet zijn eigen films kan maken. Raymond Chandler, jaloers op de verkoopcijfers van Cain, en van huis uit een al te fatsoenlijk mens, zag het anders. Hij schreef aan een vriend dat Cain hem niks zei: ‘Alles wat hij aanraakt stinkt als een bok.’ Hij vergeleek Cain met een jongetje met een krijtje dat smerige woorden op een schutting schreef. Hij had daarin gelijk en ongelijk. Nu komt De vlinder over als een door de duivel gejaagde versie van een streekroman. Toen was het een door alle taboes heengekraste, magistraal verwoorde reportage van wat er rond de verlaten mijnen aan bittere emotie was achtergebleven. Kwaad bloed en steenkool, hardgekookt opgediend. Het gejaagde proza van Cain is moeilijk te vertalen en W.H.M. van den Hout heeft zijn best gedaan om er iets van te maken. Hoofdstukje negen eindigt als volgt:

‘There won't be any wedding, Mom.’

‘What?’

‘Sorry you took the trip for nothing. Now we're going home.’

In de vertaling wordt die dialoog - en Cain is dialoog:

‘Die hele bruiloft gaat niet door, Mom.’

‘Wááát?’

‘Het is reuze jammer dat jullie die reis voor niks hebben gemaakt. Maar zo is het nou eenmaal. Wij gaan meteen met zijn drieën naar huis.’

Cain heeft zijn hele leven uitgelegd dat zijn stijl, en zijn succes, gebaseerd was op het schrappen van overbodige woorden. Die staan er nu weer in. En het blijft jammer dat dat voorwoord er nu net weer niet bij kon.

■