Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 18]

Luxe, luxer, het luxst
Het uitgeversfenomeen Franco Maria Ricci

Boudewijn Büch
Uitgevers

‘Het bibliofiele boek’ zegt men. Dat betekent: ‘het boekminnende boek’ en kan dus eigenlijk niet. Bedoeld wordt het mooie boek. Het mooie boek kan zich de laatste jaren in Nederland verheugen in een hernieuwde belangstelling. Er zijn enkele tijdschriften die zich (bijna) uitsluitend met bibliofilie bezighouden NRC Handelsblad heeft een rubriek over het mooie boek en meer en meer besteedt de pers aandacht aan mooie boeken in kleine oplagen. Maar zijn het wel altijd mooie boeken? Een kleine oplage is geen garantie voor de schoonheid van het boek.

Het tot ‘bibliofiel’ bestempelen van zeldzame uitgaafjes krijgt de laatste jaren in ons land zelfs enkele ziekelijke trekken. Een liefhebberende literatuurvriend met een loodzetmachine of een fotokopieerapparaat en een vriend die niet onaardig in kan naaien, wordt recent toegezongen als een meesterdrukker of een ‘bibliofiel uitgever’. Het heeft geen zin om in dit bestek namen te noemen van uitgevertjes die ik kleine oplichters wens te noemen: je verkoopt geen pakje fotokopietjes of gammel zetwerk voor honderdvijfentwintig gulden. De nauwelijks een tiental goede niet te na gesproken (Sub Signo Libelli, de Ter Lugt Pers, Ser Prop, de helaas wat stilstaande pers van J. Meijer et cetera), er wordt wat afgeklungeld in dit land!

Maar ook over de grenzen. Het maken van kleine oplagen en het verkopen voor veel geld schijnt een toenemende vorm van Europese vrijetijdsbesteding te zijn. Beleggen in kleine oplaagjes blijkbaar ook. Het gebeurt mij persoonlijk meer en meer dat mensen mij zogenaamde mooie boeken te koop aanbieden of advies vragen omtrent zo iets dergelijks. Bijna nooit steekt er iets bibliofiels tussen; in het beste geval is er sprake van een luxe uitgave maar meestal van een kleine oplage en verder niets. Zo ongeveer een jaar geleden begon er iets te ruisen in boekminnend Holland. De naam Franco Maria Riccci werd in exclusieve kringen vaak gehoord. Naar het scheen zou deze Italiaan de boek- en tijdschriftenwereld op zijn kop zetten en nieuwe dimensies toevoegen aan boekuitdossing. In NRC Handelsblad schreef Maarten Asscher een buitengewoon informatief stukje (13 juni 1983) over Ricci. Onder andere in de Amerikaanse bladen Interview en The New York Review of Books verschenen zeer onlangs paginagrote advertenties waarin Ricci een Engelse editie van zijn maandblad FMR aankondigde. Zoals de lezer begrijpt, staat FMR voor Franco Maria Ricci; enige ijdelheid kan Ricci dus niet ontzegd worden. Laat ik vooropstellen dat Italiaanse FMR, het nulnummer van de Amerikaanse FMR, het maandblad voor cultuur en geschiedenis van de natuurwetenschappen KOS (eerste nummer februari 1984) en Ricci's boekuitgaven en reprints er redelijk mooi en verzorgd uitzien. Vooral de kleuren in Ricci's tijdschriften zijn buitengewoon stabiel. Maarten Asschers artikel droeg indertijd als kop ‘Een opdringerig bibliofiel’. En zo is het. Ricci heeft zich reeds opgedrongen in menige cercle snobinard. Men spreekt daar over hem en zijn uitgevershuis alsof hij de typografie heeft uitgevonden, de lederen band voor het eerst gebruikte en de combine Georg Bondi-Melchior Lechter (om maar een beroemd Duits voorbeeld van boekverzorging te noemen) in de schaduw stelt.

Omslag van het nieuwe tijdschrift voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen Kos, nr. 1, februari 1984

Ondertussen maakt Ricci nog steeds reprints, die men vooral dankt aan de geniale Japanse reproduktietechnieken, schitterende tijdschriften maar tóch nog steeds in een veredelde kwaliteit handelsdrukwerk (dat tegenwoordig heel mooi is) en enigszins opgeluxte boeken in de reeks La Biblioteca di Babele die ik niet bibliofiel maar wél zeer luxe zou willen noemen. Ricci werd geboren te Parma. Hij studeerde geologie en begon zich in 1957 als graficus te manifesteren. Begin jaren zeventig was zijn naam als kunstboeken- en plaatwerkenuitgever tot ver over de Italiaanse grenzen gevestigd. Ricci heeft zelf het bericht in de wereld gebracht dat hij tot zijn typografische en boekenliefde kwam door zijn bewondering voor typograaf, lettersnijder en boekverzorger Giambattista Bodoni (1740-1813). De invloed van deze zoon van een Piedmontese drukker op de typografie is tot op heden bijzonder groot. Ricci was op zoek naar Manuale Tipografico del Cavaliere Giambattista Bodoni (door Bodoni's weduwe Paoli Margherita Dall'Aglio in 1818 in twee delen uitgegeven) maar kon het niet vinden. Dus besloot hij het zelf in reprint uit te geven (1965).

Ricci's Bodoni-editie is qua reproduktietechniek inmiddels achterhaald; het zwart zou best wat zwarter hebben gekund. Zijn editie is echter zo belangrijk omdat zij een aantal niet eerder gepubliceerde Bodoni-geschriften en lettervoorbeelden bevatte. Bodoni had er in zijn eerste editie van het Manuale (1788) al geen geheim van gemaakt dat hij een letter, die hij zelf gesneden had, nogal op prijs stelde: een wat vet, nauwelijks elegant te noemen maar wel overtuigend type. Deze letter zou na zijn dood door alle mogelijke letterontwerpers gemodificeerd en aangepast worden. Echte Bodoni's worden niet of nauwelijks meer gebruikt. Waarbij overigens nog moet worden opgemerkt dat Bodoni met zijn ontwerp voortborduurde op de geniale Franse vader en zoon Didot. Ricci's liefde voor Bodoni deed hem de reeks Biblioteca Bodoniana uitgeven en bracht hem tot de gedachte al zijn boeken en tijdschriften in Bodoni's te laten zetten. Niet in (bij voorbeeld) Bodoni's eigen ‘Majuscole 107’ of ‘Didone’ maar in latere aanpassingen. Als ik mij niet erg vergis, is FMR gezet in de ‘Bodoni’ van de firma Monotype uit 1921. Andere veelgebruikte Bodoni-achtigen zijn die van de Bauersche Giesserei (1926) en die van de Lettergieterij Amsterdam.

Veel inkt

Typisch aan alle Bodoni's is het in de letter sterk aanwezige contrast tussen dik en dun. Toch overheerst het zware, het zwarte. Uitgeverij de Wereldbibliotheek heeft veel van haar boeken in de Amsterdamse Bodoni laten zetten. De meeste moderne lezers ervaren deze zetsels als ‘veel inkt en weinig papier’. Wat mij zelf betreft: ik houd niet zo van de Bodoni, ik zie zeer wel in dat Giambattista Bodoni en zijn navolgers prachtige letters sneden, maar ze hebben lucht nodig. In modern drukwerk is daar nooit ruimte voor, ook niet in FMR. Daardoor krijgen de pagina's van het tijdschrift dikwijls een loodzware, vettige bladspiegel. Daar nog aan toegevoegd dat de ‘Fat Face’-typen van de Bodoni zo lang in de reclame gebruikt zijn, vooral in Amerikaanse, vroeg-twintigste-eeuwse publikaties, dat ik de Bodoni-hoe-dan-ook eigenlijk niet meer kan zien. Romans worden daarom ook niet zo vaak meer in Bodoni gezet; men prefereert vandaag vaker de ‘Bembo’. Deze letter is gebaseerd op Aldus Manutius' letter, gesneden door Francesco Griffo (beiden vijftiende eeuw) en door de firma Montype in 1929 gemodificeerd en vercommercialiseerd.

Bovenstaande weetjes vermeld ik allemaal als tegenwicht tegen de modieuze boek- en tijdschriftvrienden die anno 1984 blijkbaar Bodoni aan het ontdekken zijn. Ik acht het een zwakte-

[p. 19]

bod om als ‘typografisch vernieuwer’ - en zo zag ik Ricci herhaaldelijk omschreven - uitgerekend met een Bodini aan te komen. Waarmee ik het belang van Giambattista geenszins wil uitvlakken. Ik zou Ricci een hogere hoed hebben opgezet wanneer hij het had aangedurfd de ‘Cancelleresca Bastarde’ te omarmen. Deze letter, ontworpen door Jan van Krimpen en sedert 1937 beschikbaar, kent weliswaar een romantisch risico maar is ondanks dat werkelijk een typografische uitdaging en ‘zeker nog een van de fraaiste cursieven, een minitieuze staal van letterkunst; vele ligaturen geven mogelijkheid tot aparte variaties in het zetwerk’ (M.H. Groenendaal Drukletters, Culemborg/Keulen 1969, zesde druk p. 189.) Kortom: men kan Ricci geen typografische experimenteerdrift toeschrijven, integendeel. De opmaak van zijn maandbladen is in zekere zin bijzonder. De illustraties in vijfkleurendruk hebben geen toelichtende nevenfunctie maar zijn zelfstandig, net zoals de tekst, ingepast. Doch ook dit idee stamt niet van Ricci. Het Amerikaanse tijdschrift Harper's Bazaar, om maar één voorbeeld op te voeren, experimenteerde al vele jaren geleden met de eigen, zelfstandige en niet-toelichtende rol van de illustratie. De verfranste Rus en modetekenaar Erté heeft daartoe een belangrijke bijdrage geleverd. Nu er negentien nummers zijn verschenen van FMR heb ik mij afgevraagd: wat onderscheidt dit tijdschrift van de Avenue? In de eerste plaats: de kleur. De kleurreproduktie van FMR is ongelofelijk mooi; goud is écht goud in dit blad. Vooral in het eerste nummer van KOS zijn de afbeeldingen ronduit adembenemend. Van de teksten in FMR en KOS schrik ik ondertussen niet zo op: ik heb wel eens betere cultuurhistorische studies of medico-historische bijdragen gelezen in de ‘vakbladen’. In de tweede plaats onderscheidt FMR zich van Avenue omdat er geen opgefokte graficus-typograaf op de omslag staat. Dienaangaande vraag ik mij overigens af of een blad in Nederland zou verkopen wanneer het onder leiding van - ik noem enkele grote vaderlandse typografen - JFvR (Jean F. van Royen), JvK & HvK (Jan en Huib van Krimpen) of GK (Ger Kleis) zou staan. Ik denk van niet. Het heilig drukkersgevoel - dat kennen we niet meer in Nederland. Ach! Welk een staat is hij geworden, die van Elsevier, Blaeu en Coster!

Het eerste nummer van FMR, maart 1982

Jorge Luis Borges' Fantastische bibliotheek uitgegeven door FMR

Het lijkt wel of ik Ricci's werkzaamheid tot op de grond af wil breken. Het lijkt inderdaad zo als ik vermeld hoe de omslag van KOS 1 eruit ziet. De ‘N’ van ‘N (umero) I’ is zeldzaam slordig gesneden. De letters van ‘Franco Maria Ricci’ dansen over iets dat als een rechte lijn bedoeld moet zijn. Plaatwerken spiegelen zich niet volkomen, bij voorbeeld op bladzijde 106 en 107. De twee biologische afbeeldingen, die even groot zijn, schuiven ten opzichte van elkaar indien men de pagina in het licht houdt.

FMR-club

Ricci heeft tal van uitgeversprojecten. Ik noemde reeds de Biblioteca di Babele, een bibliotheek - onder redactie van Borges - van fantastische vertellingen. Gevat in tamelijk drukke omslagen verhalen van Saki, Poe, Stevenson maar ook van de nogal triviale Papini en Wells. In deze reeks zijn enkele tientallen delen verschenen. Het ‘fantastische’ is een belangrijke claim van Ricci, hij geeft ook een serie kunstboeken uit met fantastisch schilder- en grafisch werk. Verder kwam hij onlangs met de reeks Quadreira dertig bij dertig centimeter, zwart zijde, goudgestempeld; in foedraal) die zich toelegt op architectuur-op-schilderijen. Reprodukties, opnieuw, schitterend, de band betrekkelijk simpel gehouden doch niet de prijs! Het deel Firenze perduta kost in Italië omgerekend meer dan vierhonderd gulden.

En zo dijt Ricci steeds meer uit. Waren zijn catalogi en plaatwerken reeds langer bekend, daar zijn bijgekomen allerhande reeksen, voordelen en een luxe agenda. Je kunt ook nog lid worden van de Club di Bibliofilo, dan krijg je de Gazetta del Bibliofilo en het lidmaatschap dat een korting van twintig procen levert op alle Ricci uitgaven. Ook op de reprints die van binnen nu niet écht van superieure kwaliteit zijn maar van buiten zuchten onder een overdreven rijkdom van leer en goud.

Het gezicht van Ricci wordt toch vooral bepaald door FMR. Een maandblad in eigenlijke zin is het niet. In 1982 verschenen negen nummers, in 1983 tien. Het laatst verschenen nummer is inmiddels zeshonderd lires duurder dan het eerste (5500 lires). In Nederland kost het blad vijfentwintig gulden per aflevering. Samen met een apart bijgeleverde ‘Indici’, die aan het eind van iedere jaargang moet verschijnen en een werkelijk peperdure kunststoffen bewaarbox, moet je wel twee girobetaalkaarten meenemen als je als koper een jaarset wilt kopen. In Amsterdam kan dat bij de verfijnde winkel ARP, Prinsenstraat 15, gedreven door Klaas Vos (geopend van dinsdag tot zaterdag, 1-6 uur). Hij heeft catalogi en tijdschriften van Ricci in voorraad. Boeken durft de dappere kunsttijdschriftenhandelaar nog niet aan. Het dichtstbijzijnde Ricci-fonds in zijn bijna volledige staat vindt de Nederlander in Brussel, Place du Grand Sablon 36. Ook daar is het alles luxe wat de klok slaat.

Ricci heeft een succesformule ontwikkeld. Het ‘Club-idee’. Een soort Vrienden van de Franse Wijn maar dan iets luxer: je krijgt het wijnblad en daardoor korting op wijnboeken en wijn per kist. Je hebt recht op de wijnagenda en de wijnthermometer et cetera. Ik heb het bange vermoeden dat het ergens heen gaat: naar het Ricciparfum (!), de Ricci-stropdas en Riccikunstreizen - tien dagen Rome met doctorandus-begeleiding, f5900,-. Het oorspronkelijke voornemen van Ricci komt mij misschien nog als sympathiek voor, maar het opgelegde pandoer en de toch onmiskenbare coffeetable-smaak aan zijn boeken en tijdschriften geeft mij het gevoel dat Ricci-fans op een briljante wijze een beetje opgelicht worden. Het heilige voornemen van Ricci om in zijn bladen alleen maar mooie en verantwoord ontworpen advertenties op te nemen heeft hij al lang laten varen. Gelukkig staan zij nog niet tussen de tekst, maar dat is misschien een kwestie van tijd en geld. Slechts beletterde Nescafé-annonces, BMW-, Rollex- en Singapore Airlines First Class-advertenties maken het blad tot iets... Ja, tot wat? Tot iets moois maar niet tot iets buitengewoons en - zonder twijfel - nouveau riche. Zijn winkelketen en publikaties veroveren de wereld. Barcelona, Genève, Brussel en Parijs kennen al Ricci-winkels. Amerika zal niet lang meer behoeven te wachten op het stijldictaat van Franco Maria Ricci.

■