Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 15]

‘Je liefde jaagt mij de stuipen op het lijf’
De brieven van Flaubert aan Louise Colet

De kluizenaar en zijn muze. Brieven aan Louise Colet door Gustave Flaubert Samenstelling, vertaling, voorwoord: Edu Borger Uitgever: De Arbeiderspers, Privé Domein, 347 p., f48,50
Diny Schouten

In juni 1846, op het hoogtepunt van haar roem, ontmoette de beeldschone en eerzuchtige dichteres Louise Colet, zesendertig jaar oud, in het atelier van de beeldhouwer James Pradier, te midden van antieke marmeren en gipsen beelden die aan haar schoonheid een verhoogd accent verleenden, een fysiek ongemeen aantrekkelijke jongeman met literaire ambities. Hij wordt haar door de gastheer aanbevolen om hem te helpen in literaire carrière.

De vierentwintigjarige onbekende jongeman heet Gustave Flaubert. Binnen vier dagen zijn Louise, die zich op dat tijdstip al de Godin van de Romantiek heeft horen noemen, en Flaubert minnaars, hoewel Louise haar ‘officiële’ amantbeschermheer, de dichter, filosoof en minister van Opvoeding Victor Cousin, niet opzij zette voor hun verhouding.

Het is het begin van een moeilijke liefde, die bij elkaar vijf jaar standhield, met daarin een onderbreking van drie jaar. Het is de enige ‘vervulde’ liefde geweest die Flaubert gekend heeft, de enige liefde ook die hem dronken maakte van begeerte; gevoelens die hem overigens de stuipen op het lijf joegen. ‘Ik ben niet in de wieg gelegd om te genieten’, staat, onderstreept, in een van de eerste brieven die hij haar schreef. Ook: ‘Ik ben ziek van je’, en: ‘Ik wou dat ik je nooit gekend had’. Dat waren niet de woorden die Louise gewend was te horen, en waarvan ze de betekenis ook niet wenste in te zien. Flaubert protesteert pijnlijk verbaasd tegen haar verwijten dienaangaande: ‘Liefdevoller woorden ken ik niet!’ Zijn angst voor haar onbegrip heeft hij dan al verwoord in een eerdere brief, geschreven binnen 48 uur na hun eerste, extatische, liefdesnacht: ‘Je bent werkelijk de enige vrouw die ik bemind én bezeten heb. Tot nog toe leefde ik de begeerte, die door de een was gewekt, op een ander uit. (...) Jij bent de enige, die ik heb durven bekoren, en misschien de enige die ik bekoord heb. Dank, dank. Maar zul je mij tot het eind toe begrijpen, zul je de last van mijn verveling, mijn hebbelijkheden, mijn grillen, mijn neerslachtige buien en mijn driftaanvallen verdragen? Je vraagt me bij voorbeeld je elke dag te schrijven en als ik het niet doe zul je me verwijten maken.’

Gustave Flaubert, tekening van Dunoyer de Segonzac

Louise Colet, tekening van Winterhalter, ong. 1840

‘Maar wat is roem?’

Drie maanden lang houdt hij het vol, haar die dagelijkse brief te schrijven, vanuit het landgoed in Croisset aan de Seine, bij Rouen, waar hij met zijn moeder en nichtje Caroline een uiterst teruggetrokken bestaan leidt. Het zijn brieven vol tederheden en hartstocht, brieven waarvan Louise later zou zeggen dat haar zinnen en haar fantasie erdoor geprikkeld werden, ‘zonder die ooit te bevredigen’.

Dan begint Louises veeleisendheid hem uit te putten. Hij wordt gek van haar verwijten: dat hij zijn kluizenaarsbestaan niet voor haar wil opgeven; dat hun zeldzame tête-à-têtes (in Mantes, halverwege de spoorlijn Parijs-Rouen) steeds worden uitgesteld omdat hij werken wil; dat hij de Kunst (zijn schrijven, vaak zeventien uur per dag, zonder dat hij ooit een letter publiceerde: ‘ik schrijf voor mezelf, voor mij alleen, zoals ik rook en slaap’) hoger stelde dan de Liefde; dat hij haar niet aan zijn moeder wil voorstellen (Louise moet, omdat hij zijn moeder de wetenschap van zijn verhouding met een getrouwde vrouw wil besparen, haar brieven via zijn vriend Du Camp verzenden).

Haar jaloezie (‘staak je grappen over lokale erfdochters’) maakt hem moedeloos, haar ‘burgerjuffrouwenopinies’, over prostituées bij voorbeeld, maken hem razend. Ze is verontwaardigd als hij haar teder ‘mijn oude Muze’ noemt, denkend dat hij zinspeelt op haar leeftijd.

[p. 16]

Bovenop dat alles is er nog zijn panische angst voor nageslacht, na elke ‘landing van de Engelsen’ slaakt hij wilde kreten van opluchting: ‘De god der copulaties geve dat ik nooit meer zulke angsten hoef te doorstaan.’ Louises behaagzucht verveelt hem, en het ergert hem grenzeloos dat ze wil dat hij beroemd wordt: ‘Roem! roem! maar wat is roem! Niets. Het is het lawaai aan de buitenzijde van het genot dat de kunst verschaft.’

Was je maar een man! roept hij herhaaldelijk uit, ‘vrouwen missen de belangeloze zucht naar het Schone’. Er is trouwens meer aan haar sekse dat hem ergert - zei niet Benjamin Constant dat de liefde niet blind is, maar scherper ziet, alleen de feiten anders interpreteert? Alles wat er aan vrouwen niet deugt (Schopenhauer heeft geloof ik in dezen een milder oordeel dan Flaubert) komt... door hun verkeerde opvoeding. ‘Men leert ze bijna niets anders dan liegen en ze krijgen zoveel leugens te horen! Niemand is ooit in staat ze de waarheid te zeggen. - En wanneer je zo ongelukkig bent oprecht te zijn, komen ze in opstand tegen dat zonderlinge gedrag! - Wat ik ze vooral verwijt is hun behoefte aan verdichterlijking. Stel, een man houdt van zijn linnenmeid, en hij weet dat zij dom is, dan zal zijn genot er niet minder om zijn. Maar als een vrouw van een of andere boerenkinkel houdt, dan is hij een miskend genie, een hoogstaande figuur enzovoort, zodat ze door deze natuurlijk neiging om scheel te kijken de waarheid niet zien wanneer die hun pad kruist, en ook de schoonheid niet wanneer die zich ergens manifesteert.’

In zijn vergevingsgezinde, dodelijke verliefdheid blijft hij Louise schrijven, zij het met beduidend minder hoge frequentie en met periodes van moedeloosheid en stijgende irritaties. Met ontroerend geduld legt hij uit, dat ze verstandig moet zijn, dat ze hard moet werken, dat háár idee van geluk op misverstand berust: ‘Het leven is geen aaneenschakeling van liefdesbetuigingen. Dat kan, op zeldzame, plechtige momenten, mooi en verrukkelijk zijn. Maar wat ons leven zoet maakt, is het iemand deelgenoot maken van wat je bezighoudt, gelijke gezindheid en het aan een ander toevertrouwen van je dromen, je verlangens, van al wat er in je omgaat; maar zijn er op dit ondermaanse veel schepselen, die ook maar dezelfde mening hebben over de manier waarop een avondmaal moet opgediend of paarden ingespannen moeten worden?’

Louise begreep hem ongetwijfeld slecht, maar ze was er misschien ook te ongelukkig voor. Welke indruk zouden zijn vermaningen ook maken? Zij was verliefd, en dus immuun voor verstandige adviezen als: ‘Je moet je hart in de kunst plaatsen, je verstand in wereldse zaken, je lichaam waar het zich goed voelt, je portemonnee in je zak en je hoop nergens.’ Wat ze hem antwoordde valt uit de eropvolgende brief te reconstrueren: ‘Je wordt er niet beleefder op. Je scheldt me bijna uit. In iedere brief maak je me voor boerenpummel en voor vrek uit. Het is allervriendelijkst. Ik zet dat op rekening van je zuidelijk temperament en ik ga verder zonder er mij iets van aan te trekken.’

Grote egoïst

We weten ook rechtstreekser wat ze gedacht heeft, al zijn haar brieven verloren gegaan (in het haardvuur geworpen, door het nichtje Caroline?). In zijn uitgave van Flauberts brieven aan Louise Colet heeft Edu Borger ook een paar ‘memoranda’ van Louise opgenomen. In één daarvan, het ‘memento’ van 24 december 1851, geschreven een halfjaar nadat beide gelieven zich - na een driejarig stilzwijgen - verzoend hebben en Louise verzekerd heeft dat ze veranderd is en ze haar lot nu met berusting weet te dragen, blijkt het weer heel erg mis te zijn: ‘Gustave, grote egoïst die hij is, houdt alleen maar van me voor zijn eigen genoegen, om zijn lusten te bevredigen en me zijn werken voor te lezen. Maar van míjn genoegen en míjn tevredenheid trekt hij zich weinig aan! Bekommert hij zich om mijn tranen?’ Wiens schuld is het? verklaarde Flaubert, een halfjaar voor hun definitieve breuk, tegenover zijn vriend Louis Bouilhet: ‘De schuld van het noodlot!’ Het verschrikkelijkst is wel, dat hij Louises tranen voorspeld had: ‘Jouw liefde jaagt mij de stuipen op het lijf, omdat ik voel dat we er allebei door verscheurd worden, vooral jij.’ En, in een andere context: ‘De eerste kus opent de poort naar de tranen.’ Kon Louise in zijn fraai geformuleerde volzinnen anders dan bewijzen zien voor zijn ‘monsterachtige persoonlijkheid’? Het lijkt een bovenmenselijke opgave, die hij van haar verwachtte: te begrijpen welke nietalledaagse overgevoeligheid er op de bodem van lag, te zien hoe hij smeekt om een beetje begrip: ‘Probeer je jammerklachten enigszins te bedwingen, ze snijden door mijn ziel’. Ze probeert hem jaloers te maken, met Alfred de Musset, maar die opzet mislukt jammerlijk. ‘Houd jezelf het recht voor hem onvoorwaardelijk te minachten,’ is zijn antwoord als ze zich bij hem (!) over Musset beklaagt, ‘die arme ke-

[p. 17]

rel kan zijn wasvrouw niet eens bevredigen.’ In wanhoop wachtte ze hem eenmaal bij zich thuis op, een dolk verborgen in de plooien van haar fluwelen japon, maar onmachtig om haar lugubere plannen uit te voeren, ze liepen stuk op zijn onbewogenheid. Een onbewogenheid die een beetje lijkt op de ‘impassibilité’ in de beschrijvingen, of beter gezegd: de ontleding, van Madame Bovary (1857; het eerste boek dat Flaubert, op vijfendertigjarige leeftijd publiceerde, na vijf volle jaren moeizame arbeid), en die dat boek zo meedogenloos maakt.

Langdurige irritatie

Enid Starkie, schrijfster van een biografie over Flaubert, beweert dat hij de relaties met Louise weer aanknoopte om in haar een studieobject te bezitten voor Emma Bovary. Erg waarschijnlijk klinkt dat niet; in de brieven (die dezelfde Starkie voor Flauberts ‘ware meesterwerk’ houdt) treft een huiveringwekkende psychologische kennis, die nog verbazingwekkender is als men bedenkt dat de schrijver ervan nog geen dertig jaar was. Maar een beetje waar is het misschien ook wel, want wie na de brieven aan Louise Colet Madame Bovary (her)leest, ziet dat Flaubert nog wel iets meer aan hun verhouding ontleende dan alleen het agaten stempel met de inscriptie Amor nel Cor waar Rodolphe zich zo vrolijk over maakt - geschenk van Louise aan Gustave, en van Emma aan Rodolphe. Louise reageerde gestoken, met een schimpvers over ‘de roman van een handelsreiziger, waarvan de ongezonde lucht ons misselijk maakt’. Laatste twee regels: ‘Il a raillé ce don en une phrase plate,/Mais il a gardé pourtant le beau cachet d'agate.’

Nog weer later nam ze wraak in een roman, Lui (1859), waarin Flaubert al te duidelijk herkenbaar is als de ‘monsterachtige en gierige’ Léonce. Aan die daad valt gewondheid te bespeuren, die Flaubert bij zich zelf ontkende, getuige zijn uitlating tegenover een correspondentievriendin, ‘dat Mme Colet geen enkele wond in hem had achtergelaten, alleen de herinnering aan een langdurige irritatie’. Louise troostte zich met een nieuwe conquête, een op dat moment zeer beroemde romancier, Champfleury. Ze stierf arm, dik, vergeten, in een Parijse hotelkamer. Van Flaubert is na Louise Colet geen enkele verhouding met een vrouw bekend. Théophile Gautier moet hem eens gevraagd hebben waarom hij zo vijandig deed tegenover een vrouw die hem het hof maakte. Het antwoord was: ‘Ze mocht eens proberen zich toegang te verschaffen tot mijn studeerkamer.’ De keer dat Louise dat geprobeerd had, had het einde betekend van hun verhouding.

‘Alles gaat voorbij, het water stroomt verder - en het hart vergeet.’ Om zulke melancholieke zinnen alleen al moet men Gide gelijk geven, die de correspondentie van Flaubert op het nachtkastje had, in plaats van de bijbel. Flaubert zelf hield het bij Shakespeare, Rabelais, Montaigne, maar hij kende ‘Job’ dan ook al uit z'n hoofd. Aan Louise hield hij voor dat ze zich er een gewoonte van moest maken, elke dag iets goeds te lezen, als een brevier, ‘dat sijpelt op den duur naar binnen’.

De brieven vormen bij elkaar een schitterende ‘epistolaire autobiografie’, maar dat is ongetwijfeld al bekend aan wie, een paar jaar geleden, Edu Borgers eerdere bloemlezing van brieven van Flaubert, Haat is een deugd (eveneens Privé-Domein, Arbeiderspers) gelezen heeft. Borger doet het allemaal voortreffelijk: een ruime keuze (115 brieven); voorbeeldige toelichtingen, die óók nog op een gerieflijke plaats staan (onder aan elke brief); goede vertalingen (al gebruikt hij een paar keer uitdrukkingen die ik te modieus vind: ‘schat’, ‘de warme hap’, ‘dat sloeg werkelijk nergens op’); een informatief voorwoord. In zijn ‘nawoord’ bij de brieven uit Haat is een deugd (aan verschillende correspondenten, onder wie vooral George Sand), kenschetste Borger Flauberts brievenverzameling als ‘ontroerend, tragisch, dolkomisch en leerzaam’. Dezelfde adjectieven zijn bruikbaar voor deze tweede bundel, al is met dat ‘ontroerend’ eigenlijk genoeg gezegd. ‘In diepste wezen ben ik, wat men ook beweert, een potsenmaker,’ schreef Flaubert aan Louise, 6 of 7 augustus 1846, in een brief die is opgenomen in Haat is een deugd. Uit De kluizenaar en zijn muze blijkt dat hij het twee maanden later anders formuleerde: ‘de mensen die op de bodem van mijn ziel zouden kunnen kijken, zouden er de tranen van in hun ogen krijgen.’

■