Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 13]

Een geval van zelfkuizing
Het dagboek van Nicolaas Beets

Het dagboek van de student Nicolaas Beets 1833-1836 Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door Peter van Zonneveld Uitgever: Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, serie: Achter het boek, 278 p., f 49,-
Marita Mathijsen

In het Letterkundig Museum van Den Haag wordt als een kostbaar onderdeel van de collectie het dagboek van de student Nicolaas Beets bewaard. Toch betreft het hier een vervalsing die gekoesterd wordt: Beets zelf heeft op gevorderde leeftijd zijn oorspronkelijk dagboek vernietigd, na de bruikbare passages eruit gescheurd te hebben om ze in een nieuw geheel te voegen.

Het nieuwe stelde hij samen door oude gedeelten te bewerken, in te korten of van toelichting te voorzien. Ook verdween er heel wat: naar schatting de helft van het origineel. Hoe de verdwenen helft eruit gezien heeft, daarnaar kan men gissen aan de hand van de overgebleven oorspronkelijke stukken. Dat er aanzienlijk meer in gebiljart werd dan in de bewerking, is nu niet zo'n openbaring, maar past wel in de gedachte dat Beets misschien veel schrapte van zaken die het werkelijke leven betroffen. Uit bewaard gebleven brieven van Beets uit de periode van het dagboek kan men bij vergelijking niets anders dan concluderen dat hij ook veel puntigs en hatelijks over medemensen uit het dagboek verdonkeremaand moet hebben. Toch is ook het gehavende overgeblevene een uniek document.

In de jaren vijftig verscheen het dagboek van Beets voor het eerst in druk, als Ooievaarpocketje in een uitgave van H.E. van Gelder. Hoe onzorgvuldig deze uitgave was, blijkt pas goed nu de editie van Peter van Zonnenveld in de onvolprezen reeks Achter het boek van het Letterkundig Museum verschenen is. Van Gelders uitgave was niet alleen op een lastige manier thematisch, en niet chronologisch, geordend, hij bevatte ook slordigheden en onjuistheden, en was onhanteerbaar door het ontbreken van een register. Zou het Letterkundig Museum over voldoende fondsen beschikken, dan zou iedereen die daar een Van Gelder-dagboek in kwam leveren ter vernietiging, beloond moeten worden met de nieuwe uitgave.

Nicolaas Beets in 1837

Studentenromantiek

Het dagboek van Beets loopt van de eerste dag dat hij in Leiden kwam studeren op zijn achttiende in 1834, tot op de dag dat hij intiem werd met zijn aanstaande vrouw, drie jaar later. Daartussen speelt zich de bloeitijd van de Leidse (studenten) romantiek af, en de aanloop tot het hoogtepunt van de vaderlandse romantiek dat met de oprichting van De Gids in 1837 gemarkeerd wordt. Voor de geschiedenis van beide richtingen levert het dagboek verrassende en boeiende informatie, zoals die over het algemeen alleen maar door tijdgenoten gegeven kan worden.

Een aantal zaken was natuurlijk inmiddels wel bekend. We weten wel dat de vroege negentiende-eeuwers onverbeterlijke dwepers waren, maar wie gelooft er nu dat een vriend, nadat hij Beets een gedicht heeft horen voorlezen, in tranen uitbarst, stamelt ‘ik heb u nog nooit zoo lief gehad’, en beeft en weent en het sterk op zijn zenuwen heeft - wie gelooft dat tenzij hij het in een egodocument beschreven ziet? Wie gelooft dat het lezen van Balzacs Vendetta Beets zo hevig aandoet dat hij met moeite kan voortlezen en tenslotte uitbarst in een tranenvloed? We weten wel dat er een vriendschapscultus bestond, maar wie stelt zich daarbij voor hoe drie studenten op een mooie dag in mei een bootje huren en de Rijn afroeien, ontbijten in het bootje onder het overhangend lommer, naar Katwijk varen en daar de boot meren, vandaar naar zee wandelen en - naakt - een bad nemen, dineren en biljarten, en tegen de avond Tollens citerend en in innige vriendschap en eenstemmigheid terugroeien? Wie weet zich werkelijk de rol van de immoralist Byron voor te stellen, en dat er moed nodig was om er openlijk voor uit te komen dat men hem bewonderde? In het dagboek komt hij negenenveertig maal voor, hij wordt vaker geciteerd dan de bijbel of Bilderdijk. Beets heeft hem vertaald, maar zijn vader is zo bezorgd voor de carrière van zoonlief, dat hij hem dringend aanraadt de vertalingen anoniem te publiceren, wat Beets ook doet.

Ondanks de zelfcensuur laat Beets toch nog wat onvermoede kanten van zichzelf zien. Leed hij aan het Lolita-complex? Enige malen schrijft hij over de aantrekkingskracht van ‘de wordende schoonheid’: ‘niets zoo boeiend voor mij als een lief blond kind van een jaar of 13, 14. (...) Ik had het willen kussen met die blauwe ogen en lief rozeblosje.’ Zo ook verbergt hij niet dat hij nogal autoriteitsgevoelig is: kritiek van hooggeplaatsten als professor Geel verdraagt hij slecht, en op de dag dat hij verneemt van de dood van zijn vriend en voorganger in de vaderlandse romantiek Aarnout Drost, zegt hij een diner bij professor Van der Palm niet af, integendeel, ‘de tegenwoordigheid van de groote man’ haalde hem uit de treurige stemming.

Frappante passages zijn er over het letterkundige leven van de oude en jonge garde. Men hoort het knarsen tussen de generaties, maar ook tussen de jongeren onderling als een van hen zich dweepzuchtiger of radicaler opstelt dan de ander. Kneppelhout wordt herhaaldelijk tot de orde geroepen omdat men vindt dat hij zich te zeer met het Franse idioom vereenzelvigt en zich romantischer dan de romantiek gedraagt. Bakhuizen van den Brink wordt, waarschijnlijk om zijn radicale en rationele redeneringen, op een afstand gehouden. Voor vriendschapsgevoelens lijkt hij ook zelf niet toegankelijk te zijn: wel voor kameraadschap, biljartpartijen en discussies. Met Potgieter had Beets via Bakhuizen veel literaire contacten, maar hij leerde hem pas kennen tijdens een verblijf in Amsterdam. Beets had zich kennelijk voorgesteld in Potgieter een gedoemde te zien, en was verbaasd dat het genie dat hij ontmoette slechts een gewoon lachend mens bleek te zijn: ‘Ik had mij voorgesteld in hem te

[p. 14]

zullen zien een lang, mager, bleek mensch met melancholieke gelaatstrekken, en een droevig teeken van noodlot op zijn voorhoofd. Hij was geheel anders, zijn gestalte was zeer gewoon. De uitdrukking van zijn gelaat heel vroolijk. Zijn voorhoofd hoog en helder. Zijn oogen klaar en altijd in beweging. Potgieter lacht veel.’

De Rederijkerskamer voor Uiterlijke Welsprekendheid

Byronzucht

Als siamese tweeling treden in het dagboek de oude garde en de jaloezie op. Daar zijn de neuzelige professoren die hatelijke opmerkingen aan de studenten maken over hun Byron-zucht. Daar is Geel die vindt dat het te gek wordt in Leiden en men nergens meer kan komen of men hoort de glorie van Beets voor en na: dat jongmens zal nog over het paard getild worden. Of die lang en breed vergeten professor die vol minachting Kneppelhouts produkten ‘ridicule’ noemt. Als Beets zijn Amsterdamse reisje maakt, komen in de sociëteit Doctrina et Amicitia de oudere dichters met veel strijkages eens kijken naar het nieuwe licht. Hendrik Harmen Klijn spreekt hem toe over het gevaarlijke van de romantische school, maar stelt zich daarbij zo onderdanig op dat Beets er beduusd van is. In de schouwburg dringt de toneeldichter Hilman zich bij hem op, spreekt over allerlei bekende dichters alsof hij ze persoonlijk kent maar gebruikt de verkeerde voornamen, en bovendien verspreidt hij zo'n zware uienlucht dat de fijnreukige Beets zich walgend van hem afwendt.

Is de Beets van de Camera Obscura in het dagboek herkenbaar? Af en toe in beschrijvingen van personen, zoals Drost met zijn temende uitspraak, of Van Lennep met zijn spotzieke trekken die zo'n vaal uiterlijk heeft dat het wel lijkt of hij in meel werkt. Hildebrand is ook herkenbaar in het ironisch commentaar dat hij levert op een overspannen avond in een Haarlems logement, waar Beets en Drost samen zaten, en Beets zijn zwart Spaans verhaal José reciteerde en Drost op zijn beurt stukken uit het dramatisch verhaal De pestzegen voordroeg. Een onder hen gelogeerde gast kon geen oog dichtdoen en oogstte later in eigen kring veel succes met zijn verhaal over twee dichters die op hoogst pedante toon elkaar verzen voorlazen.

De stichtelijke Beets van ná de Camera Obscura is ook aanwezig. Zijn natuurbeschrijvingen, die tot de mooiste passages van het dagboek behoren, geeft hij steeds weer aan het slot een tournure naar de goddelijke voorzienigheid, die later in zijn poëzie het overheersend motief zal worden. Hij bezint zich herhaaldelijk op het vergankelijke van de roem - ofschoon hij er ook duidelijk van geniet - en stelt zijn roeping als dominee hoger dan die als dichter: de auteur van de José en andere romantische verzen moet een godgeleerde, een dominee worden, en daar heeft hij de poëzie - een tijdlang, zegt hij - voor over. Dat de ‘tijdlang’ levenslang zou worden, besefte hij toen misschien nog niet. In een gesprek zei Peter van Zonneveld me eens ervan overtuigd te zijn dat Beets eigenlijk altijd een diep gelovig mens is geweest, nooit een ommezwaai naar het geloof gemaakt heeft, en dat er als zodanig ook geen ‘probleem Beets’ bestaat. Het dagboek zou hier en daar inderdaad tot die gedachte aanleiding kunnen geven, maar wie weet of juist die plaatsen niet later toegevoegd zijn? Een paar losse aantekeningen uit de studententijd, die Van Zonneveld nog gevonden heeft en die door Beets niet in het gekuiste dagboek opgenomen zijn, geven wat dat betreft aanleiding tot achterdocht. Op zondag 11 april 1835 heeft Beets, volgens het dagboek, de Waalse kerk bezocht en is daar gesticht uitgekomen. Volgens de aantekeningen heeft hij óók het Frans koffiehuis bezocht en lang en vergeefs op Heije en Potgieter gewacht. Wat heeft hij daar al wachtend gedaan? De bijbel gelezen? De zondagsrust geschonden door een partij biljart? Zondag 13 april 1834 slaat hij over in het dagboek, maar volgens de aantekening heeft hij geen kerk bezocht maar met vrienden in de stad ‘rondgedaasd’.

Het is jammer dat Van Zonneveld geen duidelijk onderscheid heeft aangegeven tussen de oorspronkelijke fragmenten en die welke van later hand zijn. Zijn uitgave laat overigens weinig te wensen over. De rijke en toepasselijke illustraties, de verzorgde typografie en bovenal de sobere maar ter zake doende toelichtingen, waarbij men af en toe versteld staat hoe bepaalde citaten of duistere zaken en personen tot een oplossing hebben kunnen komen, maken er een waardige editie van. Wat mij betreft had de inleiding wat meer gegevens over het Leidse universitaire en literaire klimaat uit die tijd mogen bevatten. Maar soms wil een editeur zijn kruit kennelijk niet in een keer verschieten.

■