Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 10]

Mag dat/Moogt gij?
Een antwoord aan Ida Gerhardt

Rob Schouten

Ik ga me voor deze gelegenheid boos maken op Ida Gerhardt, want ze heeft in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad op 3 februari jongstleden onder de titel ‘Kritiek als intimidatie’ een artikel geschreven dat me als een graat in de keel is blijven steken. In de eerste plaats word ik daarin als poëziecriticus, in gedeelde smart met Huub Beurskens (wie? ei, bien étonné...) door haar als een eigenwijze snotneus behandeld, in de tweede plaats geeft ze een oneerlijk beeld van de Nederlandse literatuurkritiek in het algemeen en ten slotte drukt ze zich zelf ten onrechte, en niet voor het eerst, de martelaarskroon op het hoofd. Een lichtgeraakt artikel is het, waarin weinig wordt waargemaakt.

Wat is er gebeurd? Huub Beurskens en ik (verder ongeveer in alle opzichten van mening verschillend) hebben het gewaagd niet met knikkende knieën naar het altaar van Ida Gerhardts poëzie toe te kruipen. We hebben, Joost mag weten waarvandaan, de euvele moed gehaald om die twee laatste bundels van haar, Dolen en dromen en De zomen van het licht, niet zulke geweldig monumentale poëzie te vinden. Wat zijn we dus? Intolerant, niet loyaal, onze uitingen grenzen aan laster, we zetten hetzes op touw, onze oordelen getuigen van ‘mauvaise foi’ en, het ergste, ze hebben ‘met de waarheid niets van doen’. Welke waarheid? Waar ter wereld bevindt zich die canon van onomstotelijke zekerheden, waarmee de behoorlijke literatuurcriticus zijn werk heeft te doen? Hoe ziet dat ding eruit? Nu, veel op aarde mag onzeker zijn maar dít althans niet, dat Ida Gerhardt ‘weet wat een goed vers is, en zelf een goed vers schrijven kan’. Ze zegt het zelf, dus de criticus die het daar niet helemaal of helemaal niet mee eens is, is te kwader trouw, een lasteraar.

Maar is, ik durf het haast niet te zeggen, is het misschien, heel misschien, mogelijk dat bij de beoordeling van (met name een nieuw) artistiek produkt iets als persoonlijke smaak ook een rol speelt? Kan het zijn dat een kritiek niet over objectieve waarheid kan gaan, maar altijd slechts een subjectieve waarneming betreft? Of vergis ik mij en zijn er redenen om Randall Jarrell tegen te spreken die in The Age of Criticism opschreef: ‘The best critic who ever lived could not prove that the Iliad is better than Trees; the critic can only state his believe persuasively, and hope that the reader of the poem will agree’. Ik schaam me haast dat ik deze banale wijsheid moet citeren, maar gelukkig is er nog iemand aan wie ze besteed is.

Antiquarisch

Dan nu over mij als snotneus. In mijn recensie van De zomen van het licht (Vrij Nederland, Boekenbijlage februari 1983) heb ik een groot gedeelte van de gedichten uit die bundel van antiquarisch taalgebruik beticht; een beetje ‘wereldvreemd’ vond ik ze hier en daar. Niet álle gedichten, wel verreweg de meeste. Ik had ook een voorbeeld om dat te illustreren, het fragment ‘Nu zwaarder wordt der jaren last’ uit een van die verzen. Wat heb ik precies tegen zo'n regel? Het volgende: dat die dubbele woordomkering ‘Nu zwaarder wordt’ en ‘der jaren last’ niets anders teweegbrengt dan een soort metrische muzikaliteit, een eventueel mooiklinken (aan mij dus niet besteed) dat ik meer met de poëzie van een eeuw geleden dan met die van onze tijd associeer. Dat betekent niet dat ik, zoals Ida Gerhardt schijnt te denken, per se iets tegen inversies, elisies, ‘Gij’ en dergelijke in de hedendaagse poëzie heb. Maar als ze zo nadrukkelijk aangebracht worden, zie ik graag dat ze een inhoudelijke functie hebben. Ik zal proberen aan te geven wat ik bedoel. In de regel ‘Is zij welhaast een kunst'ner met een zwakke kin’ van Th. Sontrop is de contractie in ‘kunst'ner’ mooi omdat zij een taalplastische uitvoering van die zwakke kin is. En in de regels ‘Wanneer zij op haar voetstuk zich verheft,/kracht aan zijn strijd ontleent, haar schouders schraagt/en hij - van schuld vervulde dwerg - vergeving vraagt/voor wat zijn hand haar aangedaan heeft, treft/hem van haar stalen mond het snijdend spreken’ (Neeltje Maria Min schreef ze ooit op) waardeer ik de inversies omdat ze het statige, strenge van de meesteres in kwestie stilistisch illustreren. Ik houd nu eenmaal niet zo van wat ik atavistische mooiklinkerij vind, van poëzie die in de voornaamste plaats muzikaal of evocatief wil wezen; ik kan het ook niet helpen, het is geen gevaarlijke ziekte. Mijn voorkeur gaat uit naar plastische, verbeeldingrijke gedichten. Dat is nu eenmaal mijn smaak, ik zou hem niet graag voor ‘waar’ houden. Overigens kan ik voor de woordvolgorde in ‘Nu zwaarder wordt der jaren last’ nog wel een dergelijke functie verzinnen. Het gedateerd taalgebruik illustreert voortreffelijk de almaar zwaarder wordende last der jaren, die soms op Ida Gerhardts poëzie drukt.

Instinctief eksteroog

Hoe mijn persoonlijke smaak er ook uit mag zien; Ida Gerhardt beslist apodictisch dat ik mij zelf al veel te lang (hoe lang precies? sinds wanneer?) tot mijn eigen schade het zicht op poëzie ontnomen heb en mijn heil zoek in opportunistische nivelleringsprincipes. Het staat haar uiteraard vrij dat te vinden, maar het zou voor de bewijsvoering wel zo aardig zijn als ze ook met argumenten op tafel kwam die níét ontleend zijn aan mijn kritiek op haar poëzie. Ik begrijp het wel, ze is natuurlijk beledigd, en wie beledigd is wil wel foeteren, maar nijd is nu eenmaal een slechte raadgeefster. Ik ben dan ook in het geheel niet geïntimideerd door haar ten eigen bate gelanceerde kritiek op mijn kritisch vermogen, zolang ze niet aantoont dat daar fundamenteel iets aan schort. Ik tart Ida Gerhardt met een ander bewijs dan dat wat het instinctieve eksteroog op haar lange tenen haar ingeeft, waar te maken dat ik als criticus opportunistische nivelleringsprincipes hanteer. Al mijn knipsels stel ik haar ter beschikking.

Trouwens, over nivellering gesproken. De ondertitel van haar artikel luidt ‘een tijdverschijnsel’ (overigens is het tijdsverschijnsel). Na aanvankelijk Beurskens en mij persoonlijk te hebben toegesproken, verandert zij haar doelwit ongemerkt in een niet nader omschreven groep ‘Gij’. Achter die ‘Gij’ laten zich heel wat meer namen dan die van ons tweeën vermoeden; het zou ook wel te veel eer voor mij zijn om samen met nog anderhalve criticus wat voor tijdsverschijnselen dan ook teweeg te mogen brengen. Moge we Ida Gerhardts insinuatie geloven, dan wordt de huidige literatuurkritiek grotendeels geschreven door een generatie recensenten die zich aangewend hebben in een minimum van tijd, en liefst óók nog vanuit een parti pris andermans werk door te raggen, om vervolgens, zich wiedend in hun kleine machtspositie slordige, ijdele en laatdunkende stukken neer te kladden. Wij zijn toegerust, vergeef Ida Gerhardt dat ze het zegt (nou vooruit, absolvo te), met ‘een bek vol blaf’. Goed, schreeuwende kabouters die we met z'n allen zijn, er is ergens ver weg een vrouw die geërgerd op ons neerkijkt, laten we haar hielen gaan likken, haar slippen dragen, lippenhuldes aan haar gaan brengen, misschien draait ze dan bij. Laten we net doen of we allemaal hetzelfde zijn en vinden. En wat doet het er ook toe dat kabouter Huub gemiddeld heel anders over literatuur oordeelt dan kabouter Rob, hoewel ze er, raar eigenlijk, allebei even kort of zelfs helemaal niet over hebben nagedacht.

Maar ik merk dat ik begin te smalen en ik wil niet smalen. Ik wil eerlijk en oprecht opschrijven dat de dichteres Ida Gerhardt zich in dat stuk van haar zo geweldig laat kennen, dat ze eventueel andere poëtische intuïties dan de hare niet naast zich duldt, dat ze het niet kan hebben dat mensen die een halve eeuw jonger zijn, anders denken en schrijven. En ook dat ze een vals beeld geeft van de Nederlandse kritiek als een kongsi van samenzwerende machtswellustelingen, vervuld van kwade trouw, hetzes en lastercampagnes. En dat ze door dat te doen reageert als de voetbalsupporter die begint te schreeuwen dat de scheidsrechter is omgekocht omdat hij een ‘glaszuiver’ doelpunt afkeurt. Mag dat? Mag ik dat allemaal zeggen?

Gastcollege kwaaiigheid

Ik heb me een jaar geleden een beetje vrolijk gemaakt over sommige van haar gedichten, ik heb wat gespot met de noten die ze achter in haar werk opnam, want ik vond ze wat bespottelijk, ik heb kritiek geleverd op haar taalgebruik en sommige van haar denkbeelden over de maatschappij, ik ontken het niet, ik heb zelfs gesneerd, een goed en klassiek retorisch middel, maar ik laat me niet aanpraten dat zo iets niet toegestaan is, zoals ik mij ook niet laat voorschrijven hoe mijn smaak er precies uit moet zien. Allwissend bin ich nicht, doch viel ist mir

Vervolg op pagina 17