Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

Hun, hunnetje, hongaar
Vervolg van pagina 5

soms geeft Cremer dat weer in een dialoog waarin hij zelf ook zo praat. Het is jammer dat hij één zin, een van de ontroerendste uit het boek, twee keer laat opdraven. Als ze samen in bed liggen vraagt hij: ‘Moeder, slaap je?’ - ‘Moeders slapen nooit, mijn jongen.’

Pulp

Tot de grote onzin en pulp in De Hunnen behoren alle stukken die Cremer tussen aanhalingstekens zet en uit de mond laat komen van mensen die Smokkelgraads, Russische Kor, Bohemerfrans of Gijs I heten. Zij debiteren uitsluitend gruwelverhalen over Russen, Tartaren, Mongolen en - vreemde uitstapjes - over de Nederlandse soldaten in Indië, verhalen vol gruwelijke pornografische nonsens. Alle mensen in De Hunnen zijn beesten, behalve de marechaussee, de douane en een enkele vrouw. Dit zijn echte engelen in een hel, vandaar dat Jan Cremer later ook bij de marechaussee wil, of desnoods bij de mariniers. Twee van de drie sympathieke mannen in het boek, Vinke en Kabel, hebben iets met de marechaussee of de douane te maken (de derde is een Duitse vliegenier, Siegfried). Er zijn hoofdstukken waarin het doen en laten van buren ten opzichte van Jan Cremer en zijn moeder worden beschreven die echt bloedstollend zijn; in zulke gevallen heeft Cremer ook een goed gevoel voor details. Figuren als Weichel, Popp, Nuis, Siebel en hun eventuele vrouwen en kinderen geven de buurt een infernaal aanzien, ook al zijn er dan ook weer lichtpuntjes in de personen van Pa Nijgh en Donia, de muziekonderwijzer. Goed en fout was in de oorlog in de buurt waar Jan Cremer woonde, iets uit andere tijden of was nooit iets geweest: de mensen pasten zich aan aan de omstandigheden, de een was meer fout dan de ander, maar het bleef een kwestie van gradatie. Alleen na de oorlog, dan is er ineens groot onderscheid, tot woede van Cremer, die NSB'ers plotseling ziet veranderen in verzetstrijders en Oranje-aanhangers. Wie zal willen ontkennen dat dit gebeurde? Cremer maakt er echter een collectieve metamorfose van en neemt de gelegenheid te baat om alle mensen die direct na de oorlog tot taak hadden de kwaden niet te laten lopen tot beesten te maken die geen haar beter waren dan de nazi's. Ook als men van dit verschijnsel op de hoogte is, zal men de beschrijvingen van Cremer om te kotsen vinden, omdat ze meer ingegeven lijken door zijn behoefte aan ‘gruwelijke taferelen’ dan door een minimum aan waarachtigheid. Wat er zich afspeelt in de tijdelijke gevangenis van de fabriek ‘Scholten’ zou al vijf schandaalverwekkende boeken hebben opgeleverd als er tien procent van waar zou zijn geweest. De dubbelzinnigheid van deze beschrijvingen wordt nog versterkt door de verlekkerde manier waarop het allemaal gepresenteerd wordt.

Het is zeker waar dat Cremer vooral in het tweede gedeelte van het derde deel een soort sociografie van Twente geeft. De speciale ligging van Enschede dicht bij de grens maakte het tot een onduidelijk gebied in de oorlog; het station van Enschede was een vast punt voor de meeste Duitse treinen. De grens was smokkelgebied. De rol van textielbaronnen en de macht die zij over een heel gebied konden uitoefenen, wordt in niet mis te verstane bewoordingen uiteengezet, al kan Cremer het dan weer niet laten om in geuren en kleuren te vertellen wat er zich in hun sociëteit tot diep in de nacht zou hebben voorgedaan, gruwelijke duimzuigtaferelen die zijn machtig gescheld dreigen te ontkrachten.

Twente

Het overtuigendste deel van De Hunnen is het deel waarin zijn moeder bij een boer werkt omdat ze in Enschede niets meer te eten hebben. Deze boer, Pelle, is een schoft tot in het vuil tussen zijn tenen en alles wat er zich op de boerderij afspeelt staat model voor het menselijk gedrag in de oorlog, althans in het gebied van Twente. Maar zelfs in dit deel van het boek kan Cremer het niet laten om met smaak de smerigste uitwassen te bedenken die het verhaal onderbreken. Dat ‘oorlog list en bedrog’ is, zoals er enkele keren staat, wordt in de Pelle-fragmenten iets reëels. Omdat de wereld zich dan ook op kleine schaal afspeelt is Cremers generaliserende toon minder aanwezig. Die toon beheerst een groot deel van het boek; alles wordt met een algemeen geldig air opgediend, alsof álle vrouwen in de oorlog hoer waren, álle boeren vuilikken, álle ambtenaren stinkerds, iedereen schorem. Álle kinderen behoorden tot bendes en ‘sloopploegen’, zaten ze niet bij een bende dan waren het gluiperds. De bendes van de Gaskrim, Turfkrim, van Arend, Belt, de Eksters, Raven en Gieren beheersten de stad; pooiers, zwarthandelaars, hoeren bepaalden het straatbeeld. Iedereen verlinkte iedereen. Het schelmenkarakter van alles wat Jan Cremer en zijn kornuiten in en na de oorlog uitspookten wordt ernstig door deze totalitaire behoefte om uitsluitend vuiligheid te zien - met uizondering van alles wat zijn moeder betreft - aangetast. Cremer presenteert zichzelf overigens in het geheel niet als een lekkerdje, maar ook niet als iemand met een wat overspannen fantasie. Van doseren heeft hij nooit gehoord, en dat men tot in het nietszeggende kan overdrijven evenmin: ‘De Canadezen zetten hun jacht op de Duitse troepen voort, maar niet voordat zij het vrouwvolk hadden bijgebracht dat die geen onderbroeken meer hoefden te dragen’. Of: ‘Meedogenloos joeg de gealliëerde luchtmacht bommen en granaten in de zachte klei en bespatte het land en zijn bevolking met scherven en bloed. De aarde schroeide...’ Of: ‘Viel je aan het Oostfront in handen van zo'n vrouwenbataljon, dan bonden ze je pik af met gummislangen of snoer, zorgden ervoor dat die groot en stijf werd, en deden dan wedstrijden wie 'm er het eerst af kon schieten.’ Cremer dixit.

De Hunnen is een boek dat men op lode schoenen doorstrompelt. Cremers stijl is wel heel potig, maar juist door het vertellersvertoon vlak en weinig kieskeurig. Zeker de helft behoort tot de categorie ‘pulp’. Men leest het wel, maar die taal is even gespierd als vluchtig en conventioneel. Met uitzonderingen, wat truffels in een zwijnenstal. Waaraan ben ik schuldig dat ik zo moest boeten?