Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 38]

De ene barbaar na de andere
Het werk van de Booker Prize-winnaar J.M. Coetzee

Dusklands, f 15,50; In the Heart of the Country, f 13,65; Waiting for the Barbarians, f 15,15 door J.M. Coetzee Uitgever: Penguin pockets Life & Times of Michael K door J.M. Coetzee Uitgever: Viking, f 43,15 Importeur: Nilsson & Lamm
Aad Nuis

Waar onderdrukking heerst, wordt iedereen erdoor getekend: onderdrukkers zowel als onderdrukten, en ook degenen die zich verzetten tegen de rol die hen door het systeem wordt opgelegd. In het land van de apartheid is daarom een vraag van belang die het eigenlijk niet zou moeten zijn, de vraag of een schrijver zwart is of blank.

Het werk van een blanke Zuidafrikaanse schrijver kan een afwijzing van de apartheid inhouden die niet minder fel en diep is dan die van een zwarte landgenoot, maar hun beider verbeelding wortelt in een ander deel van een diep gespleten maatschappelijke werkelijkheid, en als hun werk authentiek is, zal dat eraan te merken zijn. De kracht van de blanke literatuur van Zuid-Afrika, in haar meest kritische vertegenwoordigers, ligt niet zozeer in de directe beschrijving van het lot van de verdrukten - een zwarte bewoner van Soweto kan dat allicht beter - maar eerder in het verbeelden van de misvormingen die het systeem aanricht in de geest van de onderdrukker.

J.M. Coetzee is een blanke schrijver, en een directe afstammeling van vele generaties Boeren. De eerste Coetzee arriveerde meer dan vier eeuwen geleden uit Holland aan de Kaap, diens kleinzoon ontdekte in 1760 de Oranjerivier, die tegenwoordig de grens vormt met Namibië. De schrijver werd in Kaapstad geboren in 1940. Hij is dus een generatiegenoot van de Sestigers, de stormachtige Afrikaner schrijversgroep die politiek en literair zoveel stof deed opwaaien, en waarvan Breytenbach en Brink internationaal bekend zijn geworden. Maar hoewel zijn werk door teneur en allure zeker met dat van de Sestigers vergeleken kan worden, hoort hij er niet echt bij.

J.M. Coetzee (Foto ANP)

In de eerste plaats schrijft hij uitsluitend in het Engels, de taal die hij ook doceert aan de universiteit van Kaapstad. Wel kent hij Afrikaans en vertoont hij de veeltaligheid die je vaak bij Afrikaners ziet; zo heeft hij een Engelse vertaling van Emants' Een nagelaten bekentenis op zijn naam staan. Ook begon hij te laat met schrijven om nog met de jaren zestig in verband gebracht te kunnen worden. Toen Brink en Breytenbach hun eerste boeken publiceerden, was hij in de Verenigde Staten, eerst als student, later als docent. Pas in het begin van de jaren zeventig kwam hij terug; zijn eerste boek verscheen in 1974, een jaar voor de arrestatie en veroordeling van Breytenbach. Bovendien bevestigen de schaarse berichten over Coetzee de indruk die al door zijn boeken gevestigd wordt: dat hij een eenzelvig man is, die zich zoveel mogelijk verre houdt van alle literair en politiek gewoel.

Internationaal is zijn faam van recente datum. Zijn debuut Dusklands drong aanvankelijk nauwelijks tot de wereld buiten Zuid-Afrika door. Zijn tweede boek, In the Heart of the Country van 1977, werd weliswaar in zijn eigen land bekroond en ook in Engeland uitgebracht, maar een doorslaand succes was het niet. Dat was wel het geval met zijn derde, Waiting for the Barbarians uit 1980, dat in 1982 ook tot Amerika doordrong. Die roman werd door de kritiek zeer geprezen, met als gevolg dat niet alleen dit boek, maar ook de twee eerdere alsnog als paperback verschenen. Nu zijn nieuwste boek, Life & Times of Michael K, bovendien de belangrijke Booker Prize heeft gekregen, lijkt de doorbraak compleet. In de hele Engelssprekende wereld is Coetzee een bekend auteur geworden, zo een naar wiens volgende boek allerwegen met warme belangstelling wordt uitgezien. Ook in Nederland beginnen de vertalingen te verschijnen. Een goede reden om niet alleen over zijn laatste, bekroonde boek verslag uit te brengen, maar aandacht te besteden aan alle vier de - overigens weinig omvangrijke - boeken waaruit zijn literaire werk tot dusver bestaat.

Hoogmoed

Dusklands bestaat uit twee lange verhalen, verschillend naar tijd en plaats van handeling maar verbonden door hun thema. Het eerste moet een neerslag zijn van het verblijf van de auteur in Amerika, want het gaat over de invloed van de Viëtnamoorlog, die toen in volle gang was. Een jonge Amerikaanse specialist in een tak van psychologische oorlogvoering die mythografie wordt genoemd, is bezig gek te worden als gevolg van zijn intense, ofschoon zeer abstracte bemoeienis met die oorlog. In het tweede verhaal gaat het om de voorvader Coetzee die als eerste de Oranjerivier overtrok in de achttiende eeuw. Hij wordt daar als hij ziek wordt weliswaar gered en heel menselijk behandeld door de plaatselijke bewoners, maar niet bejegend met het hem in eigen ogen toekomende grenzeloze respect, hetgeen tot bloedige wraak leidt. In beide gevallen gaat het om vertegenwoordigers van een barbaarse beschaving, die in hun hoogmoed de grenzen van de elementaire menselijkheid op gruwelijke wijze overschrijden.

Dat is niet de enige overeenkomst tussen beide verhalen. De jonge Amerikaan is op zijn wetenschappelijk instituut aan een studie bezig waarin hij de mythe van het Viëtnamese verzet herleidt tot het Freudiaanse patroon van de zoons die als broederbond opstaan tegen de overheersende vader. Zijn ‘oplossing’ is vereenzelviging met de wrekende, allesverslindende vader, wat uitloopt op een pleidooi voor naakte terreur. In zijn persoonlijk leven komt het ondertussen tot een crisis, waarin hij in overspannen staat bijna zijn eigen zoontje doodsteekt. Ook de patriarchale voortrekker uit het tweede verhaal is een wrekende vader in de manier waarop hij zijn Hottentotslaven, die hem in de steek hebben gelaten en bij de vrije stam zijn achtergebleven, bij zijn terugkeer genadeloos ombrengt. De scène waarin die moord wordt beschreven, deed me overigens weer sterk denken aan ooggetuigenverslagen uit de Viëtnamoorlog, zodat de kring rond is. Verschillende kleine trekjes versterken het beeld van de verpletterende vader. Zo wordt het tweede verhaal voorgesteld als een relaas van voorvader Coetzee zelf, uitgegeven en van een inleiding voorzien door vader Coetzee, terwijl de auteur geen andere rol krijgt toebedeeld dan die van vertaler! Achteraf wordt zo duidelijk dat de directe chef van de jonge geleerde in het eerste verhaal, eveneens een geduchte vaderfiguur, niet toevallig ook al Coetzee heet.

Het klopt zelfs zo fraai dat het al te nadrukkelijk wordt. Al die hints over vaders wekken de indruk dat het om een puzzel gaat, met een simpele stelling als oplossing, en daar is vooral het tweede verhaal eigenlijk te goed voor. Achteraf gezien zitten er in het portret van de oude voortrekker al veel elementen die in later werk beter worden uitgewerkt: niet alleen de paradox van de wezenlijk beschaafde barbaren versus de barbaarse beschaving, maar ook bij voorbeeld de voor

[p. 39]

Coetzee wezenlijke problematiek van de zuigkracht van de eenzaamheid.

Voor de vorm van deze verhalen maakt Coetzee spaarzaam gebruik van onconventionele technieken, die in de Europese literaturen langzamerhand gemeengoed zijn, maar in de Angelsaksische vrijwel alleen voorkomen bij een paar jongere Amerikanen als Pynchon. Zo laat hij, als de laatste knecht van de ontdekkingsreiziger het verhaal uitgeschreven moet worden, die knecht op twee manieren achter elkaar sterven zonder een keus te maken. Het effect van zo iets is dubbel: de lezer gaat twijfelen aan de betrouwbaarheid van de verteller, en bovendien wordt achter die verteller de manipulerende auteur zichtbaar. In zijn tweede boek maakt Coetzee een veel ingrijpender gebruik van zulke middelen.

Marionet

In the Heart of the Country is het verhaal van een oude ongetrouwde dochter die met haar alweer verpletterend dominerende vader, een weduwnaar, op een uitzonderlijk afgelegen boerderij leeft. Als de vader een verhouding begint met de jonge vrouw van zijn meesterknecht, schiet de dochter hem dood. Ze blijft achter met het echtpaar dat getuige is geweest van haar daad, en dat haar eerst de macht uit handen neemt en vervolgens alleen achterlaat. Zo samengevat lijkt het een sensationeel verhaal, dat bovendien de kern van de apartheid raakt. In werkelijkheid is het een studie in eenzaamheid, waarin alle uitwendige omstandigheden steeds onwezenlijker worden.

In de eerste bladzijden krijgt het fictieve karakter zoveel nadruk dat we de auteur als het ware in de huid van zijn vertellende heldin zien kruipen, zoals wanneer ze vertelt over haar dromen van gefrustreerde begeerte ‘die zij gelukkig niet in staat is te interpreteren’. Met zo'n opmerking valt ze opzettelijk uit haar rol, en wordt de stem van de auteur in de hare hoorbaar. Voor het eigenlijke verhaal begint, is er bovendien een variant waarin de vader hertrouwt en samen met zijn tweede vrouw door de dochter wordt afgemaakt. Ook later komen op kleinere schaal dergelijke varianten voor. Speelt alles zich misschien in het brein van een geschift oud meisje af? Of van een jonge vrouw die vreest een gekke oude heks te worden? In een portretstudie van een geval van volstrekte vereenzaming zijn zulke onzekerheden functioneel, dat wel, en bovendien is het boek bij vlagen prachtig en indringend geschreven. Maar doordat de heldin zo nadrukkelijk een marionet van de auteur is, dreigt de roman al te literair te worden: een zeer vernuftig solipsistisch essay onder de dekmantel van een verhaal over een beklemmende sociale en psychologische werkelijkheid.

In Waiting for the Barbarians, in mijn ogen Coetzee's veruit beste boek tot dusver, is ineens geen sprake meer van de in eigen staart bijtende problematiek van de moderne experimentele roman. De verhaalvorm is conventioneel, al wordt er wel op een andere manier van de werkelijkheid afstand genomen. De geschiedenis speelt zich namelijk af in een grensstadje van een fictief wereldrijk in een onbepaalbare tijd; de techniek is er ongeveer op het peil van Rome of het oude China, al is er sprake van simpele vuurwapens en ook van zonnebrillen, een nieuwtje dat alleen bij leden van de geheime politie voorkomt.

Nieuwe barbaar

De titel is een toespeling op het bekende gedicht van Kaváfis, en net als in dat gedicht laten de barbaren, wier komst met zoveel vrees en onbewuste hoop tegemoet wordt gezien, aan het eind van het boek nog steeds op zich wachten. Hoofdpersoon - elk boek van Coetzee behelst de confrontatie van één hoofdpersoon met één basissituatie - is een oude patriciër die al dertig jaar als magistraat op zijn gemak de grenspost bestuurt. Hij zorgt dat de barbaren in hun eigen gebied met rust gelaten worden, en zij laten hem met rust, zodat hij alle tijd heeft voor zijn beschaafde en geleerde hobby's, van archeologie tot de meisjes uit de keuken.

Vanuit de hoofdstad krijgt hij echter bezoek van een hoge politieman (met diens zonnebril opent het boek) die beweert dat er acuut gevaar dreigt. Deze man ontpopt zich als de nieuwe barbaar, een veel grotere bedreiging voor de beschaving en zeker voor de menselijkheid dan de oude barbaren ooit kunnen zijn. Hij begint meteen met het verhoren en martelen van toevallige gevangenen.

In plaats van de andere kant op te kijken, zoals van hem verwacht wordt, bemoeit de oude magistraat zich ermee. Hij neemt een gemarteld barbarenmeisje in bescherming en komt later in het openbaar op tegen de onwaardige manier waarop een aantal krijgsgevangen wordt geëxecuteerd. Als gevolg daarvan wordt hij niet tot martelaar gemaakt - daar is de politie te slim voor - maar wel tot het uiterste vernederd, voor gek gezet en te schande gemaakt. Ondertussen is hij zich maar al te goed bewust van de ontoereikendheid van zijn optreden, de onzuiverheid van zijn motieven en de verwevenheid van zijn nobele opvattingen met de smerige onderkant van het systeem die nu boven is gekomen.

In Waiting for the Barbarians zijn de schrijverskwaliteiten van Coetzee samengekomen in een indrukwekkende harmonie. Zijn fraaie stijl, rijk aan ongewone woorden, zich soms bijna verliezend in bespiegelingen en dan weer vol samengepakte beeldende kracht, komt goed tot zijn recht in de mond van de gecultiveerde edelman die de verteller is. Meer dan bij de hoofdfiguren in de andere boeken is er een zekere overeenkomst tussen de positie van deze liberale magistraat en die van de schrijver zelf. Dat zal er zeker toe hebben bijgedragen dat het personage zo rijk is geworden: niet alleen symbool van een houding in de tijd, maar ook een overtuigend particulier met particuliere besognes. Als kritiek op de toestand in Zuid-Afrika is het boek omzichtig, maar authentiek. De kracht ervan is dat juist het weldenkende deel van de heersende groep, waartoe de auteur zelf behoort, in de onbarmhartige schijnwerper van de verbeelding wordt gezet. Dat Zuid-Afrika niet bij de naam wordt genoemd, is enerzijds een kwestie van zelfbescherming, maar het heeft ook een positieve kant: de strekking wordt er terecht ruimer door.

Eeuwige tuinman

In Life & Times of Michael zijn we weer in een zeer herkenbaar Zuid-Afrika, zij het in een wellicht nabije toekomst. Er heerst burgeroorlog, met avondklok, konvooien, kampen, guerrilla's en sabotage. Zo iets als Rhodesië toen het nog geen Zimbabwe was, of Vietnam of Midden-Amerika. Het feit dat van niemand in het boek uitdrukkelijk de huidskleur wordt vermeld, maakt ook hier zo'n vergelijking makkelijker, en de strekking ruimer.

De verwijzing in de titel is deze keer wel erg nadrukkelijk, al lijkt de hoofdpersoon meer op de hongerkunstenaar dan op de hoofdpersoon van Kafka's Prozes. Michael K is een weinig snuggere tuinman met een hazelip, die in de parken van Kaapstad werkt. Als zijn zieke moeder naar haar geboortedorp in het binnenland wil, laadt de held haar in een zelfgemaakt handkarretje en gaat op weg. Als de moeder sterft, blijft hij alleen doorlopen. In zijn simpelheid rolt hij overal doorheen, ontsnapt uit een werkkamp en begint - hij is de eeuwige tuinman - een clandestien pompoenenkwekerijtje op een verlaten boerderij. Als hij ten slotte wordt opgepakt en in Kaapstad opnieuw in een kamp gestopt is, is hij zo gewend aan zijn minimum van leven van het meest karige voedsel dat hij de veel te rijke gevangeniskost niet meer eten kan. Zijn verzet tegen gevangenschap is geen wilsdaad, maar instinct, zoals bij een dier dat sterft als het gevangen wordt gehouden. Na de kampcommandant en de kampdokter, beiden liberalen uit de school van de magistraat uit het vorige boek, tot lering te hebben gestrekt, ontsnapt hij nog eens en keert terug naar zijn uitgangspunt. Een pakje met pompoenenzaadjes bewaakt hij als zijn grootste schat. Met alle waardering voor dit nieuwe boek vind ik het minder gaaf en overtuigend dan Waiting for the Barbarians. De gestalte van de eeuwige tuinman, onaantastbaar voor het oorlogsgewoel, is me wat al te symbolisch. Hoewel het boek niet in de ik-vorm staat, werkt de beperkte geestelijke horizon van de hoofdpersoon als een belemmering. Michael is trouwens het ene moment veel intelligenter dan het andere, zonder dat de auteur dat helemaal in de hand lijkt te hebben. Maar het voornaamste bezwaar is toch dat de hoofdpersoon in bijna alle opzichten zo ver van de schrijver afstaat dat het boek gekunsteld wordt. Het mist de onmiddellijk herkenbare authenticiteit van Waiting for the Barbarians. Enerzijds lijkt het of de zachtmoedige eenzaat de mensheid ten voorbeeld wordt gesteld, anderzijds blijft hij een curieus geval. Als uitspraak over de maatschappelijke werkelijkheid en de menselijke staat houdt het boek voor mij iets onduidelijks, wat bij het vorige boek met alle subtiliteit daarvan niet zo was. Overigens is ook dit boek fascinerend geschreven, en er staan passages in die al het voorgaande werk van Coetzee overtreffen in beeldende kracht.

Misschien is de hang naar het eenzelvig wieden van een eigen tuintje, ver van elk mensengewoel, wel de diepste drijfveer van Coetzee als schrijver. Was hij een Nederlander, hij zou zich in ons literair klimaat waarschijnlijk uitstekend thuisvoelen, en prachtige boeken schrijven zonder een woord over politiek erin. In Zuid-Afrika komt hij onder de politiek niet uit - en juist door die ellendige druk is hij in zijn beste werk een groot schrijver geworden.

■