Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 34]

Erudiet, veelzijdig, ruimdenkend
De Franse uitgeverij Gallimard

Boudewijn Büch
Uitgevers

In Publishers Weekly (23 december 1983) stond een geschreven portret van de uitgever Frederick Unger. Deze uit Wenen gevluchte jood begon in 1939 zijn Amerikaanse uitgeverij, na Phaidon Verlag in Wenen te hebben opgericht (1923; de Engelse Phaidon Press is daar de opvolger van maar niet meer in handen van Unger), en werd al gauw Amerikaan. Daar bedoel ik mee dat Unger een prototype is van de Amerikaanse uitgever: puissant rijk, met twee benen in het mondaine uitgaans- en societyleven maar vooral niet literair. Duitse uitgevers daarentegen hebben soms iets literairs maar vooral een hang naar het politiek-filosofische.

Franse uitgevers - dat zijn lettrés. Geletterde heren die op stand wonen en al hun geld steken in de boekenkast. Zij hebben thuis kasten vol met kostbare reliures met op het schutblad lange opdrachten van hun auteurs. Franse uitgevers dragen wat ouderwetserige jassen en nemen manuscripten in cafés door. Zij corresponderen uitvoerig met de auteurs en zijn nooit ordinair. Weliswaar is dit beeld de laatste jaren enigszins verstoord door uitgevershuizen als Seuil, Grasset en Plon maar zelfs deze huizen leveren af en toe prestaties waar men in Nederland slechts van kan proberen te dromen. De Plon-editie van de Correspondance de Marcel Proust (deel I, 1970, deel X, 1983) toont Plon als een uitgever van nog steeds zeer grote kwaliteit.

Theo Sontrop van de Nederlandse Arbeiderspers lijkt nog het meest op de Franse uitgever: erudiet, conversaties gekruid met een rijkdom aan wisecracks, buitennissige citaten en uitweidingen. Laurens van Krevelen (Meulenhoff) en Geert Lubberhuizen (ex-Bezige Bij) leunen in leven en werken ook tegen het Franse type aan. Veel andere Nederlandse uitgevers zijn van het managers-type; waarmee hen niets verweten wordt en slechts wordt geconcludeerd dat zij verschillen van andere uitgevers.

José Corti is waarschijnlijk de laatste overlevende van een éditeurswereld die meer aan de negentiende eeuw doet denken dan aan de huidige. Zijn uitgeverij heet geen ‘édition’ maar ‘librairie’. Hij verkoopt zijn uitgaven in een eigen winkel, Rue de Médicis 11, en ik heb ooit het genoegen mogen smaken bij hem géén boek te mogen kopen. De stokoude winkelier-uitgever van het elitairste Franse fonds had van honderd francs niet terug. Hij deed geen enkele poging tot wisselen, om de hoek, maar besloot eenvoudig om mij het boek dan maar niet te verkopen. Hij leest liever zijn eigen uitgaven dan zich om de klant te bekommeren.

Bij Editions Klincksieck (ook al zo'n wereldvreemd uitgevershuis) verscheen het eerste deel van de Correspondance Victor Hugo - Pierre-Jules Hetzel (1979). Hetzel - een van de uitgeverstitanen uit de negentiende eeuw - zeurt wat af met zijn auteur! Dit eerste deel van de briefwisseling omvat één jaar en is 542 bladzijden dik. Sheila Gaudon verzorgt deze editie en schrijft in haar ‘Portrait d'un éditeur’ reeds als eerste regel: ‘De betrekkingen tussen auteurs en uitgevers zijn zelden idyllisch, en men kan niet zeggen dat Victor Hugo een uitzondering was op deze regel.’ De ruzies die Gaston Gallimard (1881-1975) om zich heen zag gebeuren wijken ook niet af van deze regel. Toch is en bleef het Gallimard-NRF-fonds tot op de dag van heden het belangwekkendste van Frankrijk.

Numérotés

Van de uitgever naar het boek, haar uitdossing, op zijn Frans de reliure, de typografie en de collection (reeks). Franse boekenreeksen hebben in de meeste gevallen een standaardtypografie die nooit overdadig is en meestal klassiek. Wat betreft papier vertonen de Franse uitgevers een fantastische neiging tot diversiteit. Geen boek zal in Frankrijk verschijnen zonder de toevoeging ‘Il a été tiré de ce livre 50 exemplaires sur vélin (japon, etc.) numérotés de 1 à 50 (de A à G, I à X,’ etc.). De boekband is in Frankrijk meestal eenvoudig gehouden. Fransen laten gaarne boeken inbinden in de kleur, het leer of het ontwerp dat zij voor hun eigen, particuliere bibliotheek gekozen hebben. Dat Franse boekenvrienden heel ver, en heel experimenteel, willen gaan bewijst onder andere de catalogus van een expositie in de Bibliothèque Nationale (1965: Exposition de la Société de La Reliure Originale).

Fransen zijn gek op lederen, zijden en geborduurde banden. Dat heeft Franse uitgevers er tot op heden grotendeels van afgehouden harde of uitbundig versierde boeken in de handel te brengen. Een uitzondering daarop vormen de pocket-reeksen (Livre de poche is in Frankrijk een handelsmerk zoals bij ons Omo of Persil; daarom noemt de Union générale d'éditions bij voorbeeld zijn pocketboeken geen ‘livre de poche’ maar ‘10/18’; deze getallen staan voor het formaat, waarbij opgemerkt dient te worden dat de tien centimeters er bijna elf zijn geworden) die een als definitief bedoeld omslagontwerp hebben. Franse pockets worden algemeen beschouwd als zeer slecht ontworpen. De omslagen zijn lelijk, het papier is zeer slecht en de golvende rug een veel gehoorde klacht. Een uitzondering was de bij linkse mensen jarenlang geliefde pocketreeks van Maspéro; de design hiervan was echter een schaamteloze Suhrkamp-(Fleckhaus-)kopie.

Waarom zoveel aandacht geschonken aan het uiterlijk van het Franse boek? Dat komt in de eerste plaats door de Fransen zelf die de ‘édition de luxe’, ‘édition de prestige’ et cetera hebben verzonnen. Ze hebben zelfs een boekenreeks, niet gehinderd door enige bescheidenheid, genoemd naar de Plejaden, de zeven dochters van Atlas, de drager van het hemelgewelf. Hierbij moet aangetekend worden dat de Pléiade ook een Franse, zestiende-eeuwse dichtschool was. Gallimards Bibliothèque de la Pléiade is de

[p. 35]

mooiste klassiekenbibliotheek die er op de wereld verschijnt. Gedrukt op bijbelpapier, gezet in de schitterende, haarscherpe Garamondletter (met ligamenten, waardoor de drukletter vaak de charme van een gecalligrafeerde schrijfletter krijgt) en gebonden in Australisch of Nieuwzeelands schapenleer. Uitgeverij Gallimard houdt niet op de lof van deze, inderdaad wonderschone, reeks te zingen. Fondsbrochure 77, 1983: ‘La Pléiade: une prestigieuse collection qui vous permet d'avoir chez vous, dans un encombrement réduit, l'équivalent d'une bibliothèque complète.’ En daar is geen woord gelogen aan! Teksteditorisch, typografisch, wetenschappelijk, boekbindkundig en qua gebruikswaarde zijn de Pléiades nauwelijks overtroffen in de geschiedenis van het ‘gewone’ handels-c.q. gebruiksboek.

Tot nu toe zijn er meer dan driehonderd Pléiades verschenen. De klassieke, religieuze vertalingen (bijbel, koran) zijn gestoken in grijs leder, de Griekse en Latijnse klassieken in groen, de negentiende eeuw in smaragdgroen, enzovoorts. Pléiade is onder andere de voornaamste fakkeldrager van de Franse negentiende eeuw. Sedert 1931 - toen het eerste deel verscheen - kan de Franse literaire wereld beschikken over standaardedities van Baudelaire, Rimbaud, Balzac, Stendhal, Nerval, en vele anderen. De Correspondance van Flaubert (twee delen verschenen), de brieven van Baudelaire (twee delen), die van Stendhal (drie delen) maar ook de werken van Proust (drie dundrukdelen), die van Mallarmé, Lautréamont, Apollinaire en Verlaine - dat alles, en nog veel meer, is beschikbaar in edities waar de waarachtige letterenvriend steeds en opnieuw naar grijpt.

Wat voor Hollandse begrippen onmogelijk is (na eeuwen nog steeds niet één semi-wetenschappelijke P.C. Hooft-uitgave), gebeurde in Frankrijk: de eerste Pléiade-Rimbaud verscheen in 1946, deze werd regelmatig bijgewerkt, in 1963 verscheen een geheel nieuwe editie (923 pagina's) en in 1979 weer een ‘nouvelle édition’, inmiddels uitgegroeid tot 1249 bladzijden.

Pléiades zijn duur. Maar wat is duur (tot 170 gulden in vaderlandse valuta) als het een boek betreft dat een bladspiegel heeft om te zoenen, open blijft liggen tijdens de lectuur, noten en een wetenschappelijk apparaat heeft zonder enige weerga en de aangename geur van het mooie boek en het zachte leder? Tien meter Pléiadeboeken is er tot nu toe verschenen, waaronder ook de ‘Série Historique’. In deze serie het meest uitputtende, verkrijgbare naslagwerk omtrent de Franse letterkunde Littératures françaises, connexes et marginales. Monsieur Pléiade is te bescheiden in zijn laatste folder: hij geeft het boek 1218 bladzijden mee; mijn editie uit 1967 telt er 2058. Wie meer over de Franse literatuur wil weten dan in dit volumineuze boek te vinden valt, heeft slechts één andere keus: Dictionnaire des Lettres Françaises (verschenen bij Arthème Fayard, in vele delen).

Gide

Ik zou eindeloos-lang kunnen verwijlen bij Pléiade. Daarmee zou ik Editions Gallimard onrecht aandoen. Gallimard is immers ook de uitgever van de series ‘Le manteau d 'arlequin’ (toneel), ‘Leurs figures’ (biografie), ‘Problèmes et documents’, ‘Revues’ (La Nouvelle Revue Française, NRF), voortdurende ‘Hors séries’ en de pocketreeks Folio (‘collections au format de poche’) en nog veel meer. En, niet te vergeten, dat zachtgeel-rode meesterwerk van typografie de Collection Blanche.

Gide, die samen met Jean Schlumberger en Gaston Gallimard aan de basis stond van de NRF (vanaf 1909 verschijnt dit geweten van Frankrijk in tijdschriftvorm) schrijft in zijn dagboek (Ed. Pléiade, herdruk 1970) onder ‘1911, Neuf jours à Bruges’: ‘Bij drukkerij Verbeke om de proeven van l 'Otage, van la Mère et l'Enfant, Isabelle, Corydon en het juninummer van het tijdschrift (NRF) te corrigeren.’ L. Morino bevestigt in zijn La Nouvelle Revue Française dans l'histoire des lettres (Parijs 1939) dit verhaal over de eerste Collection Blanche-boeken maar vergeet Gides eigen Corydon. Voorts is er nog niet sprake van de witte, naar zachtgele-crème neigende omslagkleur. ‘La couverture était de papier bleu,’ schrijft Morino. Later zou het ijzersterke ontwerp pas ontstaan. Gallimard zorgde voor het geld, Gide deed als hoofdzaak de literaire redactie en Schlumberger zou, naar verluidt, het NRF-initiaal hebben getekend zoals dat nog steeds op alle Gallimard-boeken, behalve op Folio, voorkomt. Wie nu precies de band van de Collection Blanche en de Pléiade-reeks heeft ontworpen heb ik tot nu toe, ondanks gedurige navraag, niet kunnen achterhalen.

Gaston Gallimard is gedurende meer dan een halve eeuw de ziel geweest van een fonds dat uitblinkt door eruditie, veelzijdigheid, ruimdenkendheid en politieke vrijbuiterij. Slechts van 1940 tot 1943 was uitgeverij Gallimard en de NRF in handen van het eng-denkend geteisem. De NRF werd toen geleid door Drieu la Rochelle. Pas in 1953 zou het blad opnieuw verschijnen als Nouvelle Nouvelle Revue Française, zes jaar later nam het weer zijn oude naam aan. Het is onmiskenbaar een feit dat de NRF een experimenteel laboratorium was voor uitgeverij Gallimard. Honderden, wellicht duizenden voorpublikaties in de NRF kwamen later terecht als boek bij Gallimard.

Gaston Gallimard heeft zijn bedrijf op een niveau gebracht dat slechts weinige Europese uitgevers kennen: in zijn fonds speelde zich de nieuwe wijsbegeerte af (Sartre, Camus), nieuwe visies op het uitgeven van teksten (Pléiade en niet te vergeten de vanaf 1959 in de Collection Blanche verschijnende Stéphane Mallarmé, Correspondance, gevorderd tot het achtste deel), bijna het gehele Rimbaud-onderzoek en de tekstuitgave, de moderne roman en het leeuwedeel van de uitgave van pockets.

Folio

Tot zo'n tien jaar geleden werkte Gallimard samen in de Franse pocket-combine Livre de Poche. Onder deze noemer brachten een aantal Franse uitgevers hun pockets uit met op de titelpagina hun eigen imprint. Gallimard stapte daar na enkele conflicten uit en begon met enkele andere uitgevers Folio. De immense reeks telt alleen al 111 klassieke auteurs (vertaald of Franstalig), verdeeld over 270 bandjes. Daarbij komen uiteraard ook nog eens de honderden nieuwe Franse schrijvers en vertalingen.

Om een idee te krijgen van de veelzijdigheid van Gallimard-NRF (zoals de uitgeverij volledig heet) is het aardig eens het Bulletin de commande exportations, extrait du catalogue général (oktober 1983) te bestuderen. Er zijn meer dan tienduizend boeken leverbaar. Iedere maand komen daar tientallen boeken bij. Indien men dat wenst is de uitgeverij gaarne bereid het acht keer per jaar verschijnende Bulletin te doen toekomen aan de belangstellende. Onafzienbaar en als lezer volstrekt niet bij te houden is de voortdurende, steeds superieure stroom boeken die Gallimard de wereld inzendt.

Nog steeds in de geest van de heren van het eerste uur: Gaillimard, Gide, Riviére, Schlumberger et cetera. Men kon Gallimard en Gide geen durf ontzeggen in de vroege jaren van de uitgeverij en de directie op dit moment ook niet. Gaf men al heel vroeg Gides duidelijk homoseksuele Corydon uit, edities en studies die weinig profijt beloven is men tot op heden blijven uitgeven: de mammoet-bibliografie van Etiemble omtrent Rimbaud, Sartres ontoegankelijke wijsgerige werken en zijn (onvoltooide) driedelige Flaubert-studie, een nieuwe, peperdure Pléiade-Balzac, twaalf delen, tezamen 2500 francs, enzovoorts. En toch gaat ook aan Gallimard de crisis niet voorbij. Zag Garnier Frères zich reeds genoodzaakt de tot meer dan een meter uitgedijde George Sand-Correspondance te staken en vervolgens een beroep te doen op particulier initiatief, de Pléiades verschijnen de laatste jaren trager en trager. De uitgeverij heeft de afgelopen tijd in persberichten er openlijk kennis van gegeven dat de reeks nauwelijks meer te financieren valt. ‘Bij drie Pléiades, één Album cadeau.’ Dat is vele jaren een verkooptrekker geweest. Nu kan men de Albums ook los kopen. Het zijn de plaatjesboeken van de Franse letterkunde. In hetzelfde formaat als de gewone Pléiades: 11 bij 17,5 centimeter. De Albums zijn wondermooi ontworpen en beletterd (door Massis) maar vertonen de ellende dat door hun kleine formaat de prentjes dikwijls niet groter zijn dan een postzegel. Desalniettemin zijn sommige Albums, die niet herdrukt worden, gezochte bandjes (Zola, Baudelaire en Rimbaud worden herhaaldelijk zelfs geveild).

Een eigenaardigheid onder de oude heer Gallimard was reeds dat boeken pas een paar weken van tevoren werden aangekondigd. Soms kon het verschijnen dan nog wel eens een paar jaar duren. Wat staat de Gallimard-vriend, die zich dus op niets verheugt, in de eerst maanden van 1984 te wachten? Het negentiende deel van de verzamelde Artaud, twee delen Foucault, de gereviseerde Pléiade van Cardinal de Retz' oeuvre, enige tientallen vertalingen en de NRF nummer 373. De oude heer Gallimard kan trots zijn. Zijn opvolgers zijn nog steeds even belezen en chic als hij zelf was. Het Gallimard-fonds zou het verdienen door iedere lettervriend integraal te worden aangeschaft. Ik ken niemand die dat doet maar tenminste wèl twee mensen die alle Pléiades bezitten (dus ook Histoire des Techniques, 1696 bladzijden) en daarmee meer dan tien meter boekenschoonheid in de kast hebben staan. Hoe in deze reeks de enigszins triviale Jean Giono - deel VI zojuist verschenen - terechtgekomen is, begrijpt niemand. Want wie het in Frankrijk tot een Pléiade-bandje brengt, die zit zonder twijfel naast God in het literaire paradijs.

■