Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 14]

De bronnen van een denker
De monumentale fotobiografie van Ludwig Wittgenstein

Wittgenstein Sein Leben in Bildern und Texten Samengesteld door Michael Nedo en Michele Ranchetti Inleiding: B.F. McGuinness Uitgever: Suhrkamp, 394 p., f180,55) Importeur: Nilsson & Lamm
Frans Boenders

In tegenstelling tot de Parijse en de Londense bourgeoisie had het Weense grootburgerdom anno 1900 een scherp besef van zijn plichten. Dat maakte meteen zijn ethische meerwaarde uit. Juist omdat men méér in de schoot geworpen had gekregen, hoorde men zich voortdurend in te spannen voor het stoffelijke, maatschappelijke en geestelijke welzijn van hen die minder, of in het geheel geen voorrechten genoten. De ethiek van de Weense grootburger lijkt verbazend sterk op die van de geprivilegieerde priesterkaste in het traditionele India, waar ook voortdurend over plichten en zelden of nooit over rechten werd gesproken. Zowel de katholieke burger als de hindoeïstische brahmaan hadden een hele reeks plichten tegenover de lager geplaatste klassen en kasten. Rechten bezat de rijke Wener natuurlijk wel, maar ze waren zo vanzelfsprekend dat ze niet hoefden te worden opgesomd; en van rechten in het premoderne India was al helemaal geen sprake.

Ludwig Wittgenstein hoeft dus niet eenzijdig beschouwd te worden als de ethische rebel tegen de luxueuze familie waaruit hij voortkwam. De luxe van de Wittgensteins was niet meer dan een niet te vermijden uiterlijk teken van hun door noeste ondernemersbedrijvigheid verworven rijkdom. De Wittgensteins waren trouwens Duitse protestanten van joodse origine - hun echte naam was Mayer -, uit Saksen naar Wenen gekomen om er fortuin te maken. Het waren nieuwe ondernemers die zich met succes in het hart van het Habsburgse keizerrijk hadden opgedrongen. Het beste deel van hen was katholiek geworden en humanitair gebleven. Zij vervulden hun rol als maecenas met een ongewoon scheppende, artistieke verve. De luxe van de Wittgensteins was van té recente datum om hun hoogstaande protestants-joods-katholieke ethiek aan te tasten. Ludwig rebelleerde niet tegen de wufte zeden en de intellectuele verweking van de familie - want die kwamen er helemaal niet in voor. Hij had de monumentale huisdeur niet eens en voorgoed achter zich dichtgeslagen. Als jongste in een gezin van zeven kinderen was hij het gewillige voorwerp van collectieve zorg en liefde, in één woord: het troetelkind. Ook al leefde hij al gauw anders dan zijn ouders, broers en zusters, hij bleef zich zijn leven lang nauw betrokken voelen bij de familie. In zijn eigenzinnige levensvorm trok Wittgenstein gewoon de uiterste consequentie uit de familiale zin voor hard werk, authenticiteit, maatschappelijke verantwoordelijkheid en diepe religiositeit.

Titelpagina van het zgn. ‘proto-Tractatushandschrift’

Het zou natuurlijk onzin zijn te doen alsof Ludwig niet ook de zoon van een uiterst sluwe kapitalist was. Maar het kapitalisme van die jaren en in zulke ethisch hoogstaande families hoefde nog niet als een anonieme en mechanistische pletsteen over de menselijke verhoudingen te walsen; het kon nog, indien de kapitalist dat wilde, een paternalistisch maar authentiek en humanitair gezicht vertonen. Zulk een kapitalisme incarneerde Karl Wittgenstein.

Als er al een rebelse kant in Ludwigs karakter aan te wijzen was, dan had hij die recta via geërfd van zijn vader Karl. Deze rebellie manifesteerde zich in redelijk onschuldige gedragingen, zoals de weigering een das te dragen en nors te zwijgen in een conversatie die hem niet beviel. Vader Karl was in zijn eigen jeugd alleszins veel ongezeglijker geweest. Hij liep twee keer van huis weg, werd van de school gestuurd en verdween, zonder middelen, een jaar lang naar Amerika. De sterke persoonlijkheid en de formidabele autoriteit van de vader hadden de zelfmoord van twee zoons tot gevolg. Kurt, de derde zoon die zich aan het einde van de Eerste Wereldoorlog het leven benam, deed dat, een antieke held gelijk, om niet levend in de handen van de vijand te vallen. Ondanks deze vernielende vaderlijke autoriteit bleef Ludwig zijn vader diep respecteren. Bij diens dood in 1913 schreef hij aan Russell: ‘He had the most beautiful death that I can imagine; without the slightest pains and falling asleep like a child! (...) This death was worth a whole life.’ De moeder van het gezin Wittgenstein, een alleraardigste vrouw, cijferde zich zelf zozeer weg dat haar rol gaandeweg door de oudste dochter Hermine (‘Mining’) werd ingenomen.

In het zand

Tegen deze familiale achtergrond schetst Brian McGuinness het beknopte psychologische portret van Ludwig Wittgenstein. Het is niet de ruggegraat van de biografie die hij nu al twee decennia lang voorbereidt, maar de algemene structuur van Wittgensteins complexe, zij het niet ondoorzichtige persoonlijkheid. Nieuws treft men er niet in aan. Zeker wat de feitelijke etappes van de biografie betreft lijkt het verhaal van McGuinness, oppervlakkig gelezen, op een eerste inleiding bestemd voor een reeks Portretten van Grote Mannen. De eigenlijke en grote waarde echter ligt in de enkele subtiele toetsen die de Britse filosoof met betrekking tot dit al jaren bekend portret aanbrengt. Zo wijst hij op Wittgensteins geloof in, en vervolmaking van, de plotselinge inval als methode van het filosoferen: ‘De gedachten overvielen hem - en moesten opgeschreven worden - in het zand, als er geen papier voorhanden was, zoals hij ooit zei.’ Wittgenstein als Bodhidharma van de Europese wijsbegeerte! Het was wellicht zijn manier om tot een soort poëzie van de filosofie te komen. Immers, schrijft McGuinness, ‘hij had het gevoel dat het scheppende en geniale hem ontsnapten (en de schuld daarvan weet hij aan zijn joodse afkomst)’.

[p. 15]

1. Ludwig Wittgenstein aan de draaibank (± 10 jaar oud)

2. Brief van Wittgenstein aan Ludwig von Fick, 19 januari 1920

3. Wittgenstein met links de aannemer die het door hem ontworpen huis in Wenen bouwde. Rechts een vriend van de familie. (1928)

4. Het uitzicht van Wittgensteins werkkamer in Cambridge

5. Wittgenstein, een foto van Ben Richards genomen in 1946 in Swansea

7. Het woordenboek ten behoeve van lagere scholen dat in 1926 verscheen. Dit boek en de Tractatus, zijn de twee boeken die tijdens zijn leven uitkwamen, al het andere werd posthuum uitgegeven.

6. Wittgensteins graf op St. Giles in Cambridge

[p. 16]

Vervolg van pagina 14

Zulke houdingen en vooroordelen zou men op het eerste gezicht niet bij Wittgenstein vermoeden. Over de eenzaamheid van de grote filosoof is al veel geschreven, maar McGuinness maakt als eerste duidelijk dat vrienden voor Wittgenstein niet alleen levensnoodzakelijk waren als klankbord, maar ook als praktische toeverlaat. Toen hij een academische baan wilde hebben (hij had zijn fortuin weggeschonken maar zag in dat ook hij een inkomen nodig had) verdacht hij er zijn vrienden van dat ze hem onvoldoende steunden, een verwijt dat hij hen, met de eerlijkheidsdrang die hem sierde, onomwonden meedeelde. McGuinness zet trouwens vraagtekens bij Wittgensteins haast spreekwoordelijke evangelische armoede. Voor de Eerste Wereldoorlog deinsde hij er niet voor terug een aparte trein te huren, toen hem uit het spoorboekje bleek dat er geen gewone treinen naar zijn plaats van bestemming reden. Zijn pakken liet hij steevast bij de allerbeste kleermaker aanmeten. Pas na 1919 brak hij met deze burgerlijke gewoonten, schafte voorgoed het dragen van dassen af maar bleef, als hem dat zo uitkwam, aristocratisch met zijn geld omspringen. Enige ijdelheid was hem in de keus voor deze uiterlijkheden niet vreemd. Zoals McGuinness terecht schrijft: ‘Hij was er zich van bewust dat niet iedereen het klaarspeelde, zonder das naar de opera te gaan.’ Door zijn erfdeel aan zijn zusters te schenken wist hij dat hij altijd, in geval van nood, op hen een beroep zou kunnen doen.

Schuld

Interessant is vooral McGuinness' analyse van de aard der vriendschap, waartoe Wittgenstein zich verbond. Het stramien was voorspelbaar. De vriend was in de regel jong, aantrekkelijk en een leerling van hem; hij beschikte over een moeder op wie Wittgenstein bijzonder gesteld was; hij werd geacht zijn vriendschap exclusief aan Wittgenstein te schenken; hij mocht zich in woord noch daad aan ‘vuiligheid’ (Unflätigkeit) bezondigen. Wittgensteins homofiele gevoelens hoeven niet te worden betwijfeld, maar ze waren geriefelijk verpakt in de vorm van morele steun, een gemeenschappelijke intellectuele belangstelling en een doorzichtige vader-zoon verhouding. Brain McGuinness houdt zich al te zeer op de vlakte en schrijft over deze zaken niet meer dan dat ‘daarmee natuurlijk de mogelijkheid openblijft dat er een homoseksueel element in zijn vriendschappen aanwezig was.’

In dat verband moet nog worden vermeld dat Wittgenstein vooral met zijn zus Gretl (Margarete Stonborough-Wittgenstein) een intieme verhouding onderhield. Niet alleen bouwde hij, zoals algemeen bekend, een uniek huis voor haar, hij placht in de dagelijkse omgang met haar te converseren door middel van halve, afgebroken zinnen die voor geen enkele buitenstaander te begrijpen waren. Ludwigs brieven aan Gretl werden door haar helaas vernietigd. Een diep inzicht in hun bijzondere verhouding blijft voorgoed uitgesloten.

Wittgensteins besef van schuld en morele tekortkoming was veel dieper dan te doen gebruikelijk bij katholieken. Het strenge protestantisme van vaderszijde had zijn sporen nagelaten. Toch, aldus McGuinness, was Wittgensteins godsdienstigheid lang niet uitsluitend zedelijk bepaald. Wie het aldus zou bekijken, zou de zaken vervalsen en doen ‘alsof men religiositeit door middel van zedelijke begrippen zou kunnen bepalen, terwijl zij de zedelijkheid juist een nieuwe dimensie verleent’. Het inleidende essay van Brian McGuinness geeft onvoldoende informatie om de bijna vijfhonderd schitterende foto's en illustraties thuis te brengen. Daarom hebben de samenstellers van deze unieke fotobiografie voor elke afbeelding een bepaalde tekst gekozen die het visuele materiaal illustreert, duidt en zin geeft. Terwijl afbeeldingen in de regel een discursieve tekst verluchten, verlicht hier een ruime selectie teksten de foto's en visuele documenten. Het samenhang gevende element van dit boek is dus het beeldverhaal, geïllustreerd door uitspraken van Wittgenstein, zijn vrienden, familieleden en tijdgenoten.

De foto's geven eerst recht de indruk van de financiële en artistieke luxe waarin Ludwig tussen zijn broers en zusjes opgroeide. Via het monumentale trappenhuis bereikte de gast de bel-etage van Palais Wittgenstein in de Alleegasse 16. Daar vond het souper plaats, in drie zalen tegelijk. Als het even meeviel, drukte de bezoeker de hand van Johannes Brahms, de vriend des huizes die, in een speelse bui, wat champagne uit zijn roemer over de krullebol van Gretl goot, om zich vervolgens naar het klavier te begeven en alle aanwezigen in vervoering te brengen. Als de muzikale concentratie van onze gast verslapte en hij het interieur opnam, zou zijn oog kunnen vallen op een schilderij van Karl Wittgensteins privé-schilder Franz König voorstellende de Hochreith, het buitengoed in het Middelgebergte dat het gezinshoofd in 1894 had aangekocht, en dat schitterend was ingericht door de beste kunstenaars uit de Wiener Werkstätte. Misschien merkte de bezoeker ook meer gedurfde en moderne schilderijen op, zoals Die Quelle des Uebels van de symbolist Giovanni Segantini dat de gastheer, als voornaamste maecenas in Wenen, had gekocht. Had hij in 1897 niet de Sezession, rond de rebelse schilder Gustav Klimt, mogelijk gemaakt? In ieder geval had onze denkbeeldige gast onmogelijk het betoverende portret, dat dezelfde Klimt van de volwassen Gretl maakte, kunnen ontwaren; dàt werd pas in 1905 geschilderd.

Vaatdoeken

Dat de kleine Ludwig blijk gaf van een verbazende technische begaafdheid wist ik, maar de foto met de tienjarige, aan het werk achter de draaibank, wordt hier voor het eerst publiek gegeven. Ook trof ik een foto aan waarop Wittgenstein, op dat moment leerling aan het College of Technology in Manchester, samen met zijn toenmalige vriend W. Eccles een vliegtuiggeraamte omhoog houdt. Bij dit kiekje staat een tekst uit 1946 afgedrukt waarin Ludwig de kunst van Pana-Marenko lijkt te profeteren: ‘Jemand könnte eine Flugmachine erdichten, ohne es mit ihren Einzelheiten genau zu nehmen.’ Het boek wemelt werkelijk van dergelijke hoogstandjes, vondsten en foto's; over de vreugde van de ontdekking (en van de herkenning) zou ik gaarne een essay willen schrijven. Aangezien dat op deze plaats niet kan, zal ik mij beperken tot twee foto's die het interieur tonen van de kamers, die Wittgenstein in Cambridge betrok. Hij woonde er op de hoogste verdieping van Whewells Court, Trinity College. Last van bovenburen had hij zodoende niet. Om het lawaai van de studenten beneden hem te neutraliseren liet hij de elektrische ventilator zoemen die vlak voor hem op zijn schrijftafeltje stond. Als hij naar buiten keek, zag hij door de neogotische spitsboogvensters dakpartijen van belendende percelen. In dit vierkante vertrek kwamen zijn studenten en mededocenten samen om naar hem te luisteren. Bij die gelegenheden zaten de tien à vijftien bezoekers op in een halve cirkel geplaatste vouwstoelen. Na het seminarium werden ze dichtgeklapt en weggeborgen. Mogelijk nog kaler was het smalle keukentje. Het licht, dat door het hoge en van een ijzeren traliewerk voorziene raam naar binnen viel, werd ongenadig weerkaatst tegen de in hoogglanzende lakgeschilderde muur. In de gladde wand was een houten latje geschroefd met twee haakjes erin om de vaatdoeken aan op te hangen. Tegenover deze muur waren een hangkastje en een werkplank in de wand aangebracht. Tussen beide muren, recht onder het smalle raam, stond een vierkante gootsteen met, links erboven, een fel uit de muur springende kraan. Over de ramen in deze flat schreef Drury in zijn notities dat Wittgenstein er stroken zwart papier tegenaan had geplakt, om er de proporties van te veranderen.

De voornaamste bronnen, waaruit de samenstellers hebben geput om hun ongemeen rijke fotomateriaal verbaal te illustreren, zijn de geschriften van Wittgenstein zelf (talrijke passages uit de Philosophische Bemerkungen), de briefwisseling tussen de wijsgeer, zijn vrienden en zijn familie, en de charmante Familienerinnerungen van Ludwigs oudste zus Hermine. Daardoor is precies datgene tot stand gekomen waarover in de overvloedige Wittgenstein-literatuur tot dusver enkel naar werd gestreefd: het metterdaad aantonen van de eenheid tussen leven en werk.

Het wachten is nu enkel nog op de definitieve geschreven biografie, die Brian McGuinness al jaren in het vooruitzicht stelt.

■