Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 11]

Spook onder laagje beschaving
De griezelverhalen van Peter Straub

Schaduwland door Peter Straub Vertaling: Margot Bakker Uitgever: Veen, 368 p., f26,50
Floating Dragon door Peter Straub Uitgever: Fontana, 623 p., f13,50 Importeur: Van Ditmar
Robert-Henk Zuidinga

Als niet de menselijke fantasie gevoelig was geweest voor de wraaklustige geesten van slachtoffers van aards onrecht of voor de dolende zielen van moordenaars aan wie de eeuwige rust ontzegd is, kortom voor spoken die stervelingen aan deze zijde van de grens tussen leven en dood de stuipen op het lijf blijven jagen, zou de horror-industrie bij lange niet zo welig getierd hebben als hij nu al een paar eeuwen doet. Een belangrijk deel van alle griezelwerk, van de pulp-strjps tot horror-lectuur, speculeert op die angst.

In het meer gedistingeerde semi-literaire en literaire spookverhaal, dat op meer dan één niveau gelezen wil kunnen worden, speelt het spook een andere rol. Met zo'n verhaal, zoals geschreven door Henry en Montague R. James, Charles Dickens en Thomas Hardy, wil de auteur niet alleen - en niet zelden helemaal niet - bij de lezer angst opwekken, maar dient het verhaal om iets van algemenere waarde duidelijk te maken. In het literaire spookverhaal is dat bij voorbeeld het idee, dat de spook, of geestverschijning voortkomt uit de geest van de betrokkene zelf, van degeen die de verschijning waarneemt. Een doorschijnend alter ego, derhalve, wiens handelingen slechts de weerspiegeling zijn van wat we zelf graag zouden willen doen, als we daarvan niet door een laagje beschaving werden weerhouden. (Mutatis mutandis geldt hetzelfde voor het goede spook, dat echter literair minder interessant blijkt te zijn.) Een moderne exponent van deze opvatting is Peter Straub die in 1943 in Amerika geboren werd, tien jaar in Londen en Dublin doorbracht en zich ten slotte toch weer in de Verenigde Staten vestigde. Hij gaf, zoals in de letterkunde niet ongebruikelijk is, de voorkeur aan een carrière als schrijver boven een artsenpraktijk en vond bevrediging, althans succes, als auteur van occulte romans. Vijf, tot nu toe, waarvan de eerste, Julia (1975), en in mindere mate de tweede, If you could see me now (1977), ‘Engelse’ romans zijn, dat wil zeggen niet alleen geschreven tijdens zijn Europese periode, maar ook ingehouden, vaak op het afstandelijke af, en de handeling zowel als de schrijfstijl strak in de hand gehouden. De derde roman, Ghost Story (1979), betekende Straubs grote doorbraak en werd verfilmd. In tegenstelling tot zijn twee voorgangers is Ghost Story een explosie van bovennatuurlijke elementen, manipulaties met tijd en ruimte, verhalen en dromen binnen verhalen en dromen. Ondanks die overdaad laat het verhaal zich goed lezen.

Voor de vierde roman, Shadowland (1980), legde Straub zich weer beperkingen op, wat resulteerde in een (met uitzondering van het laatste gedeelte) rustig en bij vlagen stemmig verhaal. De kapstok is in deze roman het thema magie, waarmee twee vijftienjarige middelbare scholieren, Tom Flanagan en Del Nightingale, in aanraking komen tijdens een bezoek aan Dels oom op diens buiten, Schaduwland. Die naam is, bij uitbreiding, ook van toepassing op hun hele verblijf daar, waarin werkelijkheid en waan steeds dichter over elkaar heen schuiven en de ware bedoelingen van oom Cole onduidelijker worden.

Zwarte magie

Die oom, ooit een begaafd goochelaar en sedert lang de machtigste onder alle magiërs, herkent in Tom zijn potentiële opvolger, waartoe deze zich in een test, Coles Grote Afscheidsvoorstelling, waardig moet tonen. Als blijkt dat oom Cole zijn macht ten eigen voordele aangewend heeft, met andere woorden voor de ‘zwarte magie’ gekozen heeft, en van Tom eenzelfde keuze verwacht, deinst deze voor de grote stap terug. Hij heeft dan alle geesteskracht nodig die een met magische krachten begiftigde vijftienjarige kan opbrengen om eerst zijn leven te redden en vervolgens de kwade macht uit te bannen.

Een parabel van de strijd tussen goed en kwaad, dus, met een degelijke, moraliserende afloop, maar één die voor liefhebbers van het genre de moeite van het lezen waard is. Het verhaal is doorweven met sprookjeselementen op allerlei niveaus - achter één van de verboden deuren treft Tom de gebroeders Grimm aan, bijvoorbeeld - en beeldspraken en symbolen worden de hele roman door volgehouden. Het volstrekte tegendeel levert Straub met zijn jongste occulte roman, Floating Dragon (1983). Daarin trekt hij letterlijk alle laden van zijn horror-archief open en het resultaat is een onvergelijkbare kakofonie. Het verhaal wordt opgebouwd langs twee lijnen, waarvan er één op actuele gebeurtenissen inhaakt, zoals die zich de afgelopen jaren bij voorbeeld rond Harrisburg en Seveso voorgedaan hebben. Een chemisch bedrijf werkt, onder dekmantel, voor het Amerikaanse ministerie van Defensie en tijdens een experiment met het gevaarlijke DRG vallen eerst enkele doden en ontsnapt vervolgens een wolk gif (de eerste betekenis van ‘floating dragon’: zwevend DRG-gas), in de richting van het vredige forensendorp Hampstead. Bedrijf en overheid werken het ongeval met de bekwame spoed van jarenlange ervaring de doofpot in. Vergeleken met DRG is LSD slechts snoepgoed en weldra doet het zijn invloed op de bevolking van Hampstead gelden: bij de een veroorzaakt het acute hartstilstand, terwijl een ander er een permanente trip op maakt. Kinderen zwemmen 's nachts zo ver de zee in tot ze verdrinken en honden hollen als met opzet voor een auto. Binnen een paar weken is de helft van de bevolking dood of het dorp ontvlucht.

De tweede lijn grijpt terug op een paar eeuwen ‘gothic’ traditie: een zich wrekende geest die zich voor zijn arbeid lichaam en geest van een levende eigen maakt. In Floating Dragon is dat Gideon Winter, die in de achttiende eeuw in zijn plannen gedwarsboomd werd en daarvoor het dorp nog elke generatie komt straffen. Tijdens deze toch al ongelukkige zomer manifesteert hij zich als moordenaar, aanvankelijk alleen van jonge vrouwen, later van ieder die zijn pad kruist. De huizenprijzen in Hampstead dalen verder.

Grof effectbejag

Winter heeft juist dit tijdstip uitgekozen, omdat zich voor het eerst sinds lang vertegenwoordigers van de vier door hem vervloekte geslachten in het dorp gevestigd hebben, onder wie twee telepatisch begaafden: de mooie weduwe Patsy McCloud en de puber Tabby Smithfield. Hen is het gegeven het kwaad te bezweren, maar niet dan nadat Winter als het mogelijke en meer nog het onmogelijke heeft geprobeerd om het hele dorp uit te roeien. Zijn belangrijkste middel is dat hij mensen en huizen spontaan kan doen ontbranden, waarna de vlammen overgaan in een wolk kleine vliegende draakjes (de tweede betekenis).

Straub laat geen kans onbenut om zijn effecten zo dik mogelijk aan te zetten en doet daarmee wel een erg groot beroep op de bereidheid van de lezer zich te (blijven) verplaatsen in het verhaal; bij voorbeeld als iemand die zich bedreigd weet door Winter in menselijke gedaante, het stuk hout waarmee hij zich wil verdedigen ter plekke ziet veranderen in een glanzend zwaard. Grof effectbejag - toch al nooit een bewijs van kracht - wordt gebruikt als van een acht maanden zwangere vrouw niet slechts verteld wordt

Vervolg op pagina 13