Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 10]

Onrustige stillevens
Het Verzameld Werk van Wilfred Smit

Verzameld Werk door Wilfred Smit Uitgever: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 277 p., f59,50
Rein Bloem

In de bloemlezing rond het thema Stilte in de poëzie, samengesteld door Kees Fens, komt geen gedicht voor van Wilfred Smit. Dat is verwonderlijk want een stiller dichter dan Wilfred Smit is nauwelijks te vinden. Al zijn gedichten, gepubliceerd in de bundels Een harp op wielen (1959), Franje (1963), de daarvan overgebleven Verzamelde gedichten (1971), en de Verspreide, niet eerder gebundelde, gedichten, hebben te maken met stilte, stilstand, ingekapseld zijn.

Het zijn binnenwereldjes, miniatuurtjes is wel gezegd, waarin het volle leven buiten gesloten is en van drukte zo weinig sprake is, dat zelfs emoties er niet meer toe doen. Zo'n binnenwereld functioneert in veel poëzie als een tijdelijk, gelukzalig onderkomen, een paradijsje. Maar met de binnenwerelden van Wilfred Smit is iets aan de hand: hoe intiem ze ook lijken, er zitten altijd verontrustende elementen in: Toevluchtsoord

Het moet er zijn
als aan een stil ontbijt, erinyen
weggesloten in de honingpot -
wat zij wraakzuchtig neuriën
raakt ons niet meer.

Hier worden de wraakgodinnen honing om de mond gesmeerd en uitgeschakeld, nu lijkt er niets meer mis te kunnen gaan. Maar er staat: Het moet er zijn, het is er niet, het toevluchtsoord is een utopie. Als frequentste stoorzender functioneert de wind, steeds op het punt de Jongste dag in te luiden:

en de winden, valbijlen in hun nest
hangen nog maar met een lint bijeen.

Ik sta hier even bij stil, omdat in een recent artikel op een manier over het wind-motief bij Smit wordt geschreven die mij verbaast. Wies Rosenschoon (Tirade, sept./okt. '83) leest wind als ‘symbool voor inblazing, in-spiratie’. Ze doet dat in haar interpretatie van het gedicht ‘Slotpark’:

Wilfred Smit

Toen onder noorderwind
de sparappels hun tocht
begonnen door de vijvers,
de pauwen waren afgedaald
van hun roodstenen muur,
verschoof een zonnewijzer
't hele uur - ten teken
dat de koningin 't gesprek
geopend had met de peon
wiens handen wonderzacht
met paarden konden zijn.

‘Noorderwind’ als opstap tot inkeer, dat kan wel kloppen, maar het maakt wel verschil of je die wind als een boze dan wel goddelijke inblazing ziet. De laatste interpretatie leidt rechtstreeks tot Jungiaanse en Steineriaanse duidingen, die blijkens Rosenschoons literatuuropgave (sprookjessymboliek en het Achterberg-boek van Ruitenbergde Wit) tot haar voorkeuren behoren.

Speeldoosjes

Zo'n sprookjesachtige visie, een soort veredelde invuloefening, maakt van koningin en peon (stalknecht) een combinatie van hoog en laag, een ‘kontakt in de ziel’. Het bezwaar van zo'n zienswijze is het voorbijgaan aan voor de hand liggende, in het gedicht (of in andere gedichten) aanwezige combinaties, hier bij voorbeeld die tussen pauw en peon (paon). De lust die daarmee gepaard gaat. Dat is wat anders dan het paard als ‘zinnebeeld van wilskracht en ongehinderde, zuivere aktie’. Het mist de suggestie van diepe zielskrachten, maar het is dan wel spannender dan de scheppingskracht waartoe Rosenschoon in haar artikel besluit.

Misschien zou ik op dit artikel niet zijn ingegaan, als de schrijfster zelf niet zo'n polemische toon had aangeslagen en met name Herman de Coninck bestrijdt. Deze had in een eerder Tirade-artikel (nr. 282/283, nov./dec. 1982) zich verzet tegen een beroemd artikel van Kees Verheul (in: Verlaat debuut, 1976), die grote thema's als seksualiteit en dood in Smits gedichten aanwijst. Voor Coninck is dat te groot, hij wil de gedichten uitdrukkelijk als speeldoosjes zien, als ontsnapping juist aan die grote druktemakers. Volkomen ten onrechte leest Wies Rosenschoon zijn artikel als een kritiek op Wilfred Smit; de Coninck is juist een bewonderaar van die kleinschaligheid.

Ik vrees dat al dat polemisch gedoe het zicht op het eigene van die poëzie vertroebelt; dat eigene zit niet in de diepte, het zit in een verontrustende oppervlaktespanning, juist in binnenwerelden die zich aan bedreiging onttrokken lijken te hebben. Uit vele voorbeelden kies ik twee Stillevens:

Twee harten op een schotel
met glimlichten van droefenis,
een aarden kruik waaruit
de geest staat te verwaaien,
wat klein rood fruit
dat deze noen gevallen is
maar nooit de grond bereikte -

en de tuinier was daarbij als fazant
verbeeld, het schot hoog aan de hals;
dit is iets om aan mijn vriendin te geven,
een aansporing tot stiller leven.

...

Wat men voor vrienden klaarzet
die niet teruggekomen zijn,
daarbij de tijd die onverkort
is weergegeven bij een sigaret,
met op de achtergrond benauwenis
van 't signatuur dat kleiner wordt;

dit alles onder licht dat langer
niet van lampen of van vensters is
maar van Renoir geleend.

Het eerste gedicht is een onbestaanbaar jachtstilleven; je denkt aan schilderijen van Weenix, Spronck, Aelst of Fyt, maar de harten, de droefenis, laat staan de tuinier zijn daar niet in te vinden. Je kunt het gedicht vergelijken met Rutger Koplands Dode vogels:

Waarom zijn deze dode vogels,
waarom juist nu
ze dood zijn,

die fazanten en patrijzen daar
neergelegd op damast, tegen fluwelen
gordijnen, tussen kastanjes, druiven,
fluiten met wijn?

Je denkt het te weten, te zien.

Rondom die kleine oogleden, nog
die angst om zichtbaar te zijn, nog
die hoop te kunnen verdwijnen
in de heide, de bosrand.

Ongetwijfeld heeft Kopland een echt jachtstilleven (of een aantal daarvan) voor ogen gehad en wat hij er in ziet is de nog aanwezige overlevingsdrang vóór de dode vogels ‘dingen nu onder de dingen’ worden. Op dat moment doet de

Vervolg op pagina 13