Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 8]

Een reservoir van mogelijkheden
Het debuut van Thomas Rosenboom

De mensen thuis Verhalen door Thomas Rosenboom Uitgever: Querido, 183 p., f 25, -
Carel Peeters

De mensen thuis is een angstig debuut. Hoe moet dat verder met een jonge schrijver die zo duidelijk de neigingen van een virtuoos vertoont: tevreden met zijn eigen kunnen, geen spoor van twijfel? De drie lange verhalen waaruit De mensen thuis bestaat zijn geschreven met een griezelige vaardigheid waaruit een Vestdijkiaanse lust tot verhalen, beschouwen en fabuleren blijkt. Het gedachtenleven van de kleine hoofdpersoon (ongeveer elf jaar) in alle drie de verhalen is geheel het bezit van de schrijver, hij doet ermee wat hij wil. Hij geeft hem kinderlijke trekken, fantasieën, verlangens, dwanghandelingen, raadsels, maar ook een waanwijsheid die zelfs bij een zo'n knap en ijdel jongetje vreemd blijft. Rosenboom heeft zich weliswaar verplaatst in de wereld van dit jongetje, maar hem ook de wijsheid van een bejaarde meegegeven.

Ook al wordt die knapheid en ijdelheid zelf ter sprake gebracht, de discrepantie tussen het kinderlijke en het bejaarde wordt er niet mee opgeheven. Er ontstaat wel iets anders: als Rosenboom het al te bont maakt begint er een toon door te klinken die vaag aan Werther Nieland en Reve is het algemeen doet denken, inclusief de archaïserende woordkeus. Zonder dat hij Reve imiteert heeft het dezelfde precieuze en spannende werking. Rosenboom schiet op zulke momenten door, het is alsof hij zichzelf gaat ironiseren. Maar omdat het niet consequent gebeurt lijkt het toch het meest op overdrijven, op de grens van het burleske. De jongeheer Timon, degene waarom het in de verhalen gaat, krijgt bijvoorbeeld de zin ‘Alles komt met zijn tijd, meende ik, en het een na het ander’ in zijn mond gelegd. Deze overweging heeft betrekking op het hebben van meisjes en wordt aldus voortgezet: ‘Weer wat met mijn toestand verzoend oordeelde ik dan ten slotte dat men beter kon wachten tot men iets goeds kon krijgen, dan zomaar iets te nemen dat men later dan toch weer zou willen opgeven omwille van iets anders.’ Men lette op het gebruik van ‘iets’. De vraag is in hoeverre Rosenboom zichzelf in de hand heeft: is dit gemak zijn beperking of juist zijn weelde en zal blijken dat hij in staat is te doseren? Rosenboom roept een vertrouwde jongenswereld op die zich afspeelt in een park, scholen en thuis. Timon is echter nadrukkelijk geen gewoon jongetje en dat laat de schrijver goed merken. In het eerste verhaal, ‘De jongen met de viool’, treden geen andere kinderen op, behalve wanneer hij dwangmatig aan ‘ontucht’ denkt, maar wat dat ‘ontuchtige’, dat ‘hij overal vermoedde te wemelen in de stegen en portieken,’ precies inhoudt weet hij in al zijn wijsheid toch niet. Zijn gedachteleven staat wat los op de grond; dat hij zich laat inspireren door Wild West-verhalen en door Alleen op de wereld verleent zijn grenzeloze en verhitte fantasie nog enig houvast. Hij is als kind zijn eigen opa. Die opa in hem heeft, in de gedaante van de schrijver, besloten van dit kind iets speciaals te maken. Hij is gehaaid, weerspannig, gebruikt zijn knapheid om te verbluffen, maar heeft ook duidelijk een korte broek aan. Rosenboom maakt het allemaal wat mooier of lelijker dan de waarschijnlijkheid toelaat.

Thomas Rosenboom, foto Chris van Houts

In dit verhaal wordt hij door een deftige oude dame bij haar thuis uitgenodigd omdat hij zich zo bijzonder heeft voorgedaan toen ze elkaar in het park ontmoetten. Ze had zich zo'n beetje uit het leven teruggetrokken, maar hij brengt er weer kleur in omdat hij had gezegd van muziek te houden, en dat was ook haar passie. Hij mag haar oude hond leren te ‘gehoorzamen’ en in ruil daarvoor zal ze hem viool leren spelen. Er wordt al snel besloten dat hij op haar verjaardag iets zal spelen. Het ongewone van dit verhaal is dat Rosenboom Timon ook een aantal ‘beschamende’ kanten heeft gegeven, zodat zijn overspannen geest het allemaal nog mooier wil maken: hij broedt een programma uit ontleend aan Alleen op de wereld. Hij zal Capi met zijn hond Remy uitbeelden en de aanwezigen dubbel versteld doen staan.

Rosenboom beschrijft alle wisselende stemmingen, gesprekken en overwegingen die daaruit volgen met een zeldzaam gemak en met details die van een argeloos vernuft getuigen. Hij zorgt voor tegenmelodieën, zoals de oude mevrouw Onstein, die helemaal niet onder de indruk is van zijn knapheid: zij heeft hem door. De laatste pagina's beschrijven de ‘voorstelling’ die Timon geeft met de onwillige hond die een politiepet op moet houden. De paniek en razernij waarin Timon geraakt ziet men voor zich. De hond is ziek, kokhalst op het kleine podium en hij ranselt er op los (‘Hij zag alleen nog maar de binnenkant van zijn ogen’), terwijl hij steeds maar opnieuw wil beginnen ‘Ik ben Remy, een arme bedelaar!...’ Het is een schitterend verhaal, vooral tegen het einde, maar er kleeft desondanks toch teveel bedachts aan.

Het eigenaardige aan Rosenbooms verhalen is de kleur die hij er aan geeft, alsof zijn intenties er als steigers doorheen steken, zoals men ook bij Reve ziet: hij gaat zitten ouwehoeren en fabuleren om het humoristische effect, terwijl hij toch een noodzakelijke ironie kwijt schijnt te moeten. Dat wekt de suggestie, maar niet de zekerheid, dat op dat moment diepe emoties een uitweg zoeken. Bij Rosenboom vindt men ook het geïroniseerde ritueel, de wat komische achterdocht (‘verdenkingen’) en sadisme in

[p. 9]

woord en daad. In het tweede verhaal, ‘Bedenkingen’ zien we hem op school, een ijdel ettertje dat elke morgen de krant leest en daar de rare berichten uitkiest om ze in de klas te behandelen. Hij is heel content met de meester omdat die hem als een bijzonder kind behandelt, maar hij pest hem ook, daagt hem uit met vreemde vragen. Tegelijk is hij een gewone jongen, bekend met de hiërarchie op het schoolplein, en bevriend met de ruwste en minst snuggere jongen van de klas. Het verhaal over Sint Brandaan dat in de klas wordt voorgelezen geeft hem veel te denken over geloof en ondervinding. (‘Ik bedoel, zo'n verhaal geeft toch te denken, en dan is het alleen maar heel goed om er ook daadwerkelijk even bij te blijven stilstaan’). Als hij bij twee meesters staat die een gesprek voeren over het onderwijs staat er de absurde zin: ‘Zonde toch dat ik er niet bij hoefde te blijven, verbeet ik mij. Kwesties van onderwijs en opvoeding interesseerden mij ook erg!’

In het laatste verhaal zijn de over het paard getilde zinnen enigszins in evenwicht met de kinderlijke raadsels die Timon bevangen. Hij moet op zijn kleine broertje passen en heeft beloofd aan zijn moeder dat goed te zullen doen. De belofte raakt in conflict met de praktijk: ‘Maar als ik dan niet naar de letter van het voornemen kon handelen door de dwang van de omstandigheden, vroeg ik mij af, was het dan tenminste niet mogelijk om aan de geest ervan trouw te blijven?’ Zijn dilemma is op dat moment dat hij juist die dag voor de jongens van zijn nieuwe school moet verschijnen om de ‘buitenproef’ te doen, een inwijdingsritueel waarvan hij niet weet wat het zal bieden. De verhouding van Timon tot zijn moeder wordt beschreven met een mengsel van mededogen en superioriteit, op de rand van kitsch. Het gezin, zonder vader, is in slechte doen geraakt, zodat zijn moeder soms uit werken moet: ‘Ik ervoer een dof verdriet toen ik haar zo aan tafel zag zitten: wat moest zij nu weer gaan doen om tenminste maar haar kinderen te eten te kunnen geven?’

Aanraking

In dit verhaal komt een meisje voor dat voor veel raadsels in zijn hoofd zorgt. Hij zit met haar (het enige meisje in de klas) in één bank en blijft met haar tijdens gymnastiekles in het lokaal. Er ontspint zich een gesprek waarin Timon alle stadia van geestelijke en lijfelijke ‘aanraking’ en afstand doormaakt: taktiek, sadisme, verloochening, spijt, verliefdheid, afschuw. Hoe knap hij ook is, hij weet geen raad met het typische luchtje dat om haar heen hangt (zij menstrueert voor het eerst). In ‘Buitenproef’ is de dwangmatige behoefte aan ‘aanraking’ reëeler dan in de andere verhalen. Daarin beperkt het zich tot een vaag ‘kennis hebben aan’, terwijl het hier veel lijflijker is. Het motief blijft daardoor onduidelijk en is niet eenduidig. Eenzelfde veel suggererende vaagheid heeft de titel. ‘De mensen thuis’ komt als formule enkele malen voor, zonder dat de betekenis echt duidelijk wordt. In het eerste verhaal verschijnt hij als Rosenboom de indruk beschrijft die Timon opdoet op het moment dat hij zijn voorstelling gaat geven: ‘Toch keken ze naar hem, en hij naar hun, maar het was alsof hij keek naar de mensen thuis. Zelfs de beminnelijke en onverstoorbare glimlach van mevrouw Van Benthem was een grimas geworden.’ Met ‘de mensen thuis’ wordt niet zijn ouderlijk huis bedoeld, want hoe het daar is weten we niet. Die ‘mensen thuis’ moeten wel boos of verstoord kijken, ‘ook’ mevrouw Van Benthems gezicht was immers veranderd. Het zou kunnen dat er een zekere afstand mee bedoeld wordt, alsof hij lichtelijk vervreemd is van zijn omgeving. Dat wordt weer gelogenstraft door een andere passage waarin hij zijn waardering voor mevrouw Van Benthem uitspreekt, in die overdreven grote mensen taal: ‘hij zou haar nooit loochenen of kwaad aandoen, ook niet later, wanneer hij al veel verder zou zijn, en misschien ook al optrad met zijn viool, voor de mensen... en voor de mensen thuis.’

Wát is het speciale aan die ‘mensen thuis’?

Het is alsof Rosenbooms verhalen zich afspelen in de jaren dertig. De huishoudster, de oude dame en ook de moeder in de laatste verhaal wekken die indruk. Dat versterkt het idee dat Rosenboom zich nog niet ten volle bewust is van wat hij wil en dat is opvallend bij zoveel technische vaardigheid. Onder dit efficiënte proza speelt zich niettemin iets in de diepte af, dat er nog niet voldoende uitkomt. De zelfoverschatting van Timon en zijn waanwijsheid, gecombineerd met het etaleren van zijn ‘beschamende’ kanten doen vermoeden dat er een reservoir van mogelijkheden in Rosenboom steekt.

■