Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 34]

Gefixeerd op zwartgalligheid
Bruno Schnyder staat in de Duitse traditie

De overkant door Bruno Schnyder Vertaling: Wouter Donath Tieges Uitgever: Meulenhoff, 139 p. f27,50
Wil Rouleaux

Nog niet zo lang geleden sprak ik met iemand die onderwijs geeft in de didactiek van de literatuur. Mijn gesprekspartner bevestigde wat ik altijd al had vermoed, namelijk dat letterkundeleraren meestal op een groot onbegrip en gebrek aan interesse stuiten, zowel van de kant van scholieren als van studenten. Heel in het bijzonder, zo deelde de literatuurdidacticus mij verder nog mee, gold dit voor de germanisten onder de letterkundigen. Want, zo argumenteerde hij, de Duitstalige literatuur, met al haar somberheid en zwaarwichtigheid, was van alle literaturen nog het minst in staat om jonge mensen van rond de twintig voor het fenomeen letterkunde enthousiast te maken.

Het mag misschien wat globaal zijn, dit oordeel, in zijn algemeenheid schuilt er zeker een kern van waarheid in. Natuurlijk zijn ze er ook in Duitsland, de literaten die een lichte toon paren aan een aansprekende thematiek - onder de modernen bij voorbeeld Gerhard Zwerenz, Horst Bienek en wellicht ook Siegfried Lenz. Maar het is veelzeggend dat het Duits voor deze categorie schrijvers, een categorie waartoe vermoedelijk het gros van de Amerikaanse schrijvers gerekend moet worden, de denigrerende term Unterhaltungsschriftsteller achter de hand heeft. En er kan haast geen twijfel over bestaan dat de echte Duitse literatuur van een geheel ander kaliber is, doordrenkt als die is van filosofie, van traditie en van Innerlichkeit.

Neem bij voorbeeld de moderne Oostenrijkers. Thomas Bernhard, Peter Rosei, Franz Innerhofer of Josef Winkler - hun geestesprodukten cirkelen vrijwel zonder uitzondering rond de thema's dood en eenzaamheid. Met name Thomas Bernhard heeft in dit opzicht een reputatie op te houden. Deze waarschijnlijk produktiefste schrijver uit de jongste wereldliteratuur (dezer dagen verscheen van hem de novelle Wittgensteins Neffe, terwijl hij afgelopen najaar nog de roman Beton liet verschijnen) sprak in 1968, toen hem de Oostenrijkse staatsprijs voor letterkunde werd toegekend, de gedenkwaardige woorden: ‘Er is niets te prijzen, niets te veroordelen, niets aan te klagen, maar er is veel belachelijk; alles is belachelijk wanneer men aan de dood denkt.’

Inmiddels, vijftien jaar later, heeft het er alle schijn van dat Thomas Bernhard inzake negativiteit en zwartgalligheid een ernstige concurrent gaat krijgen in de persoon van de jonge Zwitserse schrijver Bruno Schnyder. Schnyder namelijk heeft ons een trilogie in het vooruitzicht gesteld onder de veelzeggende titel Todesgier. En in zijn kortelings in het Nederlands vertaalde De overkant, het tweede deel van zijn trilogie, geeft hij onomwonden als drijfveer tot zijn schrijverschap aan: ‘Een boek is een uitgestelde zelfmoord’.

Autobiografisch verslag

Bruno Schnyder behoort tot dezelfde generatie als zijn inmiddels in ons land al geïntroduceerde landgenoten Franz Böni en Thomas Hürlimann. Hij werd in 1954 als buitenechtelijk kind in het kanton Aargau geboren, brak voortijdig zijn schoolopleiding af, en werkte vervolgens enige tijd in een opvangcentrum voor zwervers en verslaafden. In 1976 debuteerde hij bij een kleine Bazelse uitgeverij met een dichtbundel, vier jaar later gevolgd door Albino, een ultrakorte roman die ondanks het royale lettertype en het vele wit nauwelijks negentig bladzijden haalt. Het boekje, inmiddels ook al in het Nederlands vertaald, is het autobiografische verslag van een jongen die opgroeit in een verloederd dorpshotelletje, temidden van een proletarische omgeving. De jongen is constant op zoek naar geborgenheid en erkenning, en de hoop op een verlossing uit het beklemmende milieu vormt het centrale thema van Albino. In De overkant, het vervolg op Albino, is de jongen volwassen geworden.

Opnieuw doet hij in de ik-vorm verslag van zijn ervaringen. Hij woont in een bouwvallige toren aan de oevers van het Meer van Zürich, waar hij zich ‘hermetisch van de buitenwereld heeft afgesloten’. Het spaarzame bezoek dat hij ontvangt betreft zijn vrienden Walter en Leo, met wie hij een liefdesrelatie onderhoudt. In zijn naïveteit heeft de verteller echter te hoge verwachtingen van zijn vrienden, en omdat beiden zich bovendien weinig aan hem gelegen laten liggen, blijft de grote liefde uit. Wat niet uitblijft is de seksualiteit, maar deze heeft de functie van bedwelmingsmiddel, waartoe verder de alcohol en de slaapmiddelen behoren, met welke laatste de verteller wel heel royaal omspringt.

Bruno Schnyder, foto Roland Moser

‘Alles is zinloos, zinloos en overbodig net als ik,’ weet de verteller. En wat dan ook niet kan uitblijven is datgene wat feitelijk in de hele roman de boventoon voert: de neiging tot zelfmoord. De verteller - terloops maakt hij melding van het feit dat hij literaire aspiraties heeft - wordt na een eerste poging tot zelfmoord krankzinnig verklaard en opgenomen in een inrichting. Terug in de toren blijkt er weinig veranderd; de angst (een sleutelwoord uit De overkant) en de chaos zijn onverminderd aanwezig. Op een tweede poging, nu in Italië, volgt in het slotgedeelte een derde en ogenschijnlijk definitieve poging. Opnieuw ontspringt de jeugdige verteller echter de dans, en op de laatste bladzijden gloort er zelfs enige hoop.

Onrijp

De overkant, bijzonder stijlvol uitgegeven overigens (het omslag is van Joost van de Woestijne), is een roman die ik in de eerste plaats het predikaat onrijp zou willen meegeven. De aan de zelfkant van het leven opererende verteller onderneemt geen enkele poging tot een verstandelijke benadering van zijn eigen netelige positie. Noch is hij trouwens maar in de verte in staat om greep op zijn eigen problematiek te krijgen. (Een sleutelzin in dit opzicht lijkt me: ‘Welke periode moest ik verdringen, vergeten? Ik weet het niet.’) Alles blijft daardoor vaag, onsamenhangend en vooral uiterst pathetisch. Schnyders pathetiek echter, en dat is een tweede bezwaar dat ik tegen dit proza heb, is een bij uitstek holle pathetiek. Nergens wordt de geëxalteerde stemming waarin de verteller ononderbroken verkeert, voor de lezer aannemelijk gemaakt. Misschien vernemen we daarvoor te weinig over de antecedenten van de verteller, die ons het inleven hadden kunnen vergemakkelijken. Misschien ook is Schnyders obsessionele thematiek daarvoor te weinig navoelbaar. (Anderzijds is Thomas Bernhard, die net zo obsessioneel is, wél navoelbaar.) Hoe dan ook: Schnyders teleurstellende proza is bij vlagen larmoyant en sentimenteel.

Ik noemde hierboven de naam Thomas Bernhard, en dat zou ten onrechte de indruk kunnen wekken dat er, afgezien van de zwartgallige grondstemming, veel overeenkomsten tussen beide schrijvers bestaan. Het tegendeel is eerder waar. Want terwijl de Oostenrijker er een sardonisch behagen in schept om de vloer aan te vegen met nagenoeg de complete maatschappelijke bovenbouw, is de Zwitser volkomen op zijn eigen problematiek gefixeerd. Maar ook qua stijl zijn Bernhard en Schnyder twee uitersten. Bernhard schrijft zoals bekend zeer lange, ingewikkelde zinnen, doorgaans zonder alineaindeling of hoofdstukken. Schnyder daarentegen schrijft juist hele korte zinnetjes, en verdeelt bovendien zijn korte hoofdstukken in fragmenten of scènes. Deze verteltechniek vergt van de lezer een uiterste aan concentratie, vooral omdat de overgangen tussen de diverse fragmenten vrijwel nergens logisch gemotiveerd zijn; zoals Schnyder trouwens ook tussen zijn korte zinnen consequent logische voegwoorden vermijdt. Over onder meer de stilistische invloeden die Schnyder heeft ondergaan, leze men overigens het korte essay dat Wouter Donath Tieges afgelopen jaar in Literair Paspoort (mei/juni) aan de jonge Zwitserse schrijver wijdde.

■