Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 4]

Lego voor lezers
Het handwerk van Willem G. van Maanen

Het nichtje van Mozart door Willem G. van Maanen Uitgever: Querido, 102 p., f22,50
Jacques Kruithof

De naam van een schrijver wordt niet gemaakt door veel, liefst lovende recensies, maar door verwijzingen: vermeldingen in kritieken, artikelen, interviews, overzichten, desnoods voetnoten, tot in de schoolboekjes toe. Het komt er minder op aan besproken, verkocht of zelfs bekroond te worden, dan telkens te worden genoemd.

Menig auteur zal volhouden dat hij of zij aan louter een naam weinig waarde hecht, maar de referenties zeggen veel meer: je kunt er de betekenis aan aflezen die in de literatuur aan iemand wordt toegekend. Niet de betekenis voor een wat ruimer publiek, dat het werk in kwestie misschien amper leest, maar voor de belangrijkste kring van beroepslezers: collega's en critici.

Wie niet in het circuit van referenties terechtkomt, schrijft in de marge. Daar is niets op tegen. Het belang dat aan auteurs wordt toegedacht, verandert met de jaren, dus voor de minst bedeelden is er altijd nog hoop. Dat verklaart ongetwijfeld hoe schrijvers van de tweede en de derde rang zonder merkbare deuken in hun ego aan de gang kunnen blijven; wat hun uitgevers bezielt, is minder duidelijk.

Men kan zich wél voorstellen, dat een auteur die werkelijk iets in zijn mars heeft, het in de marge moeilijker uithoudt. Het zal wel precies zo zijn als in de sport: je wilt de eerste plaats, of op zijn minst een plaats bij de eerste tien. Mensen die, zoals Nietzsche zegt, er voldoende aan hebben dat ze van hun eigen applaus verzekerd zijn, kom je weinig tegen.

Een voorbeeld hiervan is, denk ik, Willem Brakman. Zijn boeken zijn van meet af aan in veel kranten en weekbladen besproken, en meestal werd hem lof toegezwaaid. Toch was hij geen schrijver op de voorgrond, en pas na verloop van tijd dook zijn naam op tussen de referenties. Dit verschijnsel van vooren achtergrond heeft een aardige consequentie voor de onderzoekers van de zogenaamde receptie van literatuur: ze kunnen niet volstaan met het opvragen van de recensies bij het Letterkundig Museum, ze horen alles te lezen wat los en vast zit.

Willem G. van Maanen

Zo zal het niet moeilijk zijn, een stapel goede kritieken te verzamelen op de romans van Willem G. van Maanen; volgens de lijst voor in zijn jongste boek, Het nichtje van Mozart, heeft hij er inmiddels twaalf geschreven. Hij debuteerde in 1953 (dus veel eerder dan Brakman) met Droom is 't leven. Voor de volgende roman, De onrustzaaier, uit 1954, kreeg hij de Van der Hoogt-prijs; nadien werd De dierenhater, van 1960, nog met de Amsterdamse proza-prijs bekroond. Deze boeken werden ook in de Salamander-reeks opgenomen, en zullen hun weg naar het publiek dus wel gevonden hebben.

Constructie

Van Maanen heb ik, net als Brakman trouwens, in mijn schooljaren leren kennen, maar ik geloof niet dat ik ooit iemand zijn naam heb horen of zien noemen, als referentie aan een auteur van betekenis. In de overzichten die Kees Fens en Paul de Wispelaere voor de beide delen van literair lustrum schreven, komt hij eenvoudig niet voor, om maar iets te noemen. Het lijkt mij ontmoedigend, maar blijkbaar is Van Maanen ertegen opgewassen.

Ik herinner me oude recensies, van onder anderen W.L.M.E. van Leeuwen, waarin Van Maanen vooral geprezen werd om zijn zorgvuldige romancompositie; om wat later de structuur van het verhaal is genoemd. Lezing van Het nichtje van Mozart maakt duidelijk dat Van Maanen zich zelf is gebleven, dat de waardering van toen terecht was, dat deze schrijver te zeer op de achtergrond is gebleven - maar ook dat zijn compositorisch talent zijn sterke én zijn zwakke zijde is. Het eerste hoofdstuk van dit nieuwe boek is een ‘ego-document’ van de Oostenrijkse Mozart-specialist Wolf Steiner: een terugblik op het eigen leven, op schrift gesteld nadat hij heeft gehoord dat hij zijn woning in het Mozarthuis van Salzburg moet verlaten. Steiner is daar archivaris, maar het huis blijkt allerlei persoonlijke betekenissen te dragen. Daar heeft hij, tot zij hem achttien jaar geleden verliet, zijn nichtje Lotte onder zijn hoede gehad, daar is hij door toedoen van het eigenzinnige meisje Luise Weber in opspraak geraakt, en ontslagen. Midden in een woord breekt zijn verhaal af.

In het tweede hoofdstuk is een Nederlandse schrijver aan het woord, die ooit een boekje over Mozart heeft geschreven, en naar Oostenrijk komt in verband met een vertaling. Hij ontmoet het nichtje Lotte, dat hem de papieren van Steiner meegeeft. Deel drie is haar eigen commentaar, het laatste is een nawoord, waarin ook Luise optreedt. Met het leven en de moeilijkheden van deze personages is nog een ander verhaal verweven: dat van Mozart, zijn correspondentie en onzekere betrekkingen met zijn nichtje Maria Anna Thekla, alsmede met het zangeresje Aloisia Weber, uit wier nabijheid mevrouw Mozart haar zoon behendig heeft weten te verwijderen.

Tussen de vermoedelijk erotische configuratie uit de achttiende eeuw en de relaties in de kring rond Steiner bestaan veel parallellen: natuurlijk het nichtje, de namen Aloisia en Luise Weber, en nog heel wat meer wordt gesuggereerd of aangestipt. Een duistere passage over een goudsmid, in een van Mozarts brie-

[p. 5]

ven, houdt verband met de Turkse longen om wie Steiner zijn nichtje voor ‘slet’ uitmaakt: hij kiest hetzelfde beroep. De manier waarop men Mozarts leven en werk kan onderzoeken en kennen, wordt verbonden met besognes en beslommeringen van verscheidene personages, en met discussies over de betekenis van het schrijverschap tussen Lotte en de naamloze Nederlander.

Zo is deze kleine roman een netwerk van verwijzingen en ‘rijmen’, dat getuigt van vakmanschap. Er zijn toespelingen op Nietzsche, Thomas Mann, Stendhal, die het literaire karakter versterken; voor de Mozart-kenner lijkt het gespeculeer over het nichtje mij, eenvoudige liefhebber van 's mans muziek, heel intrigerend. Voor de roman Het nichtje van Mozart maakt het overigens geen enkel verschil of Van Maanen hier gedocumenteerd te werk gegaan is, of alles uit zijn duim heeft gezogen: ook dat pleit voor het boek.

Toch zal ik mij onthouden van meer dan het applaus waartoe de beleefdheid verplicht. Van Maanen laat drie personages aan het woord: Steiner, de schrijver en Lotte. Zeer wel weet hij in drie bijpassende stijlen te schrijven: Steiner raar, nevenschikkend, met fraaie, boude uitspraken, bang voor eigen woorden, de schrijver haast bleu, zonder vertrouwen in zich zelf of zijn onderneming, Lotte gedecideerd en gevoelig. Dat is knap, maar Van Maanen heeft het te mooi willen maken. De een spreekt van het Mozartinum, de ander van het Mozartineum, de derde van het Mozarteanum.

Het lijkt een kleinigheid, deze splitsing in het vocabulaire, maar het typeert Van Maanens aandacht voor de constructie, wat ik zou willen noemen: zijn hypercorrectheid. Hij laat het niet aan de lezer over, iets uit te zoeken. Eerst heet Lotte geboren in het jaar waarin Manns Lotte in Weimar verscheen, twee bladzijden verder staat dat jaartal. Steiners vrouw heet Rhea, haar zuster, moeder van Lotte, minnares van Steiner, heet Thea. Met Zeus en Titanen en al wordt die naamgeving uitgelegd. De overeenkomst tussen de twee meisjes Weber, naar positie en naam, wordt met zo veel woorden duidelijk gemaakt in de brief van Lotte, die in zijn geheel de onthulling dient van wat lezers, als ze niet op hun achterhoofd gevallen zijn, zelf opperbest kunnen ontraadselen.

Van Maanen heeft een virtuoze constructie afgeleverd. Je kunt er, om zo te zeggen, de schroeven nog in zien zitten. Er zitten namelijk sierringen om, en er hangen bordjes bij: kijk, zó heb ik het in elkaar gezet. Het nichtje van Mozart vraagt om applaus voor het vernuft van de componist.

Talent voor compositie, structureel vermogen, dat onze oosterburen zo mooi ‘Bauwille’ noemen, daar heb ik handen vol applaus voor over. Maar in een kleine roman als deze, en als alles wat ik van Van Maanen ken, gaat het snel overheersen, en dan wordt zo'n boek een meccanodoos, of een lego-spel voor lezers. Daar kun je voor klappen, maar je loopt er alleen warm voor als het meer te bieden heeft.

Mij dunkt dat de constructie dat ‘meer’ nu juist een halt heeft toegeroepen: die veel te laat geïntroduceerde schrijver en zijn wisseling van brieven en gedachten met Lotte verkleinen het raadsel van de hoofdfiguur Steiner. Terwijl die man, onvolkomen, weerbarstig, even slecht in zijn huid en in zijn leven passend als een personage van bij voorbeeld Brakman, een fascinerend boek had kunnen ‘dragen’.

Halverwege het woord ‘verraden’ krijgt hij een hersenbloeding; zijn manuscript valt in handen van verhaalfiguren die er geen raad mee weten. Het is niet van ironie ontbloot dat het boekje van de Nederlandse schrijver in Oostenrijk verschijnt met de Mozart-Kugel op het omslag: een portret nog zoeter dan de aanslag op het gebit die erin verpakt is. Tegelijkertijd verschijnt, in het boek, een studie van de fatale Luise met een paar regels handschrift van Mozart op een witte kaft.

Van Maanens boek pronkt met een briefje van Mozart op het voorplat, wat verhullen noch verhelen kan, dat de hoofdfiguur hier plaats heeft moeten maken voor het bedenksel, dat het kind met het badwater weg is gegooid - dat een auteur op de achtergrond weer eens bekijks heeft willen trekken met groot vertoon van wat tegelijk vermogen en onvermogen is. Overigens ben ik van mening dat heel wat auteurs die vandaag op de voorgrond treden, van zulke schrijvers uit het tweede echelon kunnen leren - of ruiterlijk kunnen toegeven dat ze iets wijzer zijn geworden van hun handwerk.

■