Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 4]

De Japanse schimmen
Kenzaburo Oë in Nederlandse vertaling

De knoppen breken Het eigen lot door Kenzaburo Oë Vertaling: Noriko de Vroomen en Henk Hoeks Uitgever: Meulenhoff resp. 237 p., 242 p., f29,50, f26,50
Aad Nuis

Terwijl op de radio het Requiem voor strijkers van Toru Takemitsu weerklinkt, vraag ik me af of de douche van Japanse cultuur die deze weken over ons wordt uitgestort veel zal bijdragen tot wezenlijk begrip. De achteloze luisteraar hoort van zo'n muziekstuk minder op dan van het werk van menig tijdgenoot die dichterbij geboren is. Maar is er niet iets bedrieglijks in de gemakkelijke toegankelijkheid die zo veel moderne Japanse kunst lijkt te kenmerken? Nog maar ruim een eeuw geleden was de Japnase cultuur even hoog ontwikkeld als hermetisch afgesloten. Sindsdien heeft men er zich in snel tempo meester gemaakt van de verworvenheden van het Westen; niet alleen van de technologie maar ook van de artistieke uitdrukkingsmiddelen.

Dat aspect van navolging vergemakkelijkt voor ons de herkenning. Meestal vallen je bij de beschouwing van een modern Japans kunstprodukt wel één of meer voorbeelden in uit het circuit van de wereldroem. Dat heeft aanleiding gegeven tot het verwijt dat Japanse kunst imitatief en oppervlakkig zou zijn - maar dat lijkt me een stereotiep en oppervlakkig verwijt. Het houdt geen rekening met de andere, voor ons vrijwel onzichtbare pool van de Japanse cultuur, de eigen, onafhankelijk tot wasdom gekomen traditie, waar elk Japans kunstwerk onontkoombaar mee in relatie staat. Wat wij waarnemen lijkt op iemand die met vertrouwde gebaren een onverstaanbaar telefoongesprek voert met een onbekende.

Ik wil niet van de weeromstuit het vreemde in Japan overdwijven. Ook dat is een stereotiepe reactie, versterkt door het trauma van de oorlog. Duitse bezetters schreeuwden ons toe in een taal die we allemaal wel zo'n beetje konden verstaan; dat Japanse bezetters niet te verstaan waren, moet hen extra sinister hebben gemaakt. De Japanse literatuur staat in feite waarschijnlijk niet zo veel verder van ons af dan die uit Latijns-Amerika, maar er is een verschil in uitgangspositie. De Zuidamerikaanse literatuur is een aftakking van de Europese cultuur die zich moeizaam heeft ontworsteld aan het provincialisme en nu zelfbewust het eigen accent laat horen. Japan heeft onbetwistbaar eigen wortels, en streeft in het bewustzijn daarvan even zelfbewust het universele na, zowel in thematiek als in uitdrukkingsvorm.

Kenzaburo Oë

Wie geen Japans kent, blijft met dat al afhankelijk van vertalingen. Hoe goed die zijn valt niet te controleren, en ook als ze goed zijn, blijven het interpretaties. Bovendien zijn ze schaars. Een beeld vormen van de naoorlogse Japanse literatuur is daardoor zo iets als orde scheppen in een berg legpuzzelstukjes als je bij voorbaat weet dat negen van de tien stukjes zoek zijn. Bij afzonderlijke auteurs is de situatie niet veel beter. Neem Kenzaburo Oë, volgens kenners de belangrijkste schrijver van de generatie die nu tegen de vijftig loopt. Hij werd geboren in 1935 in een afgelegen bergdorp en kwam op zijn achttiende als een stotterende provinciaal naar Tokio, waar hij Frans studeerde en zich in Sartre en Camus verdiepte. In de winter van 1957-1958 debuteerde hij spectaculair met een aantal indrukwekkende verhalen en een korte roman, De knoppen breken. In 1964 verscheen de roman Het eigen lot, in 1967 Voetballen in 1860, in 1973 De vloed reikt tot aan mijn ziel, in 1979 Eigentijds spel. Dat zijn alleen maar de belangrijkste romans; hij schreef er veel meer, naast verhalen en essays. Het eigen lot was al zijn achtste roman. In 1967, tien jaar na zijn debuut, was hij aan een uitgave van zijn verzameld werk in zes delen toe. Ook over politieke zaken schreef hij veel; hij neemt, lees ik, daarbij een onafhankelijk, nieuw-links standpunt in - een omschrijving die zowel een Japanse Tamar als een dito Piet Grijs kan doen vermoeden.

Een Japanse lezer heeft door dit alles een gedetailleerd en ordelijk samenhangend beeld van de schrijver Oë dat een Nederlandse lezer moet missen. In 1970 verscheen als eerste een vertaling van Het eigen lot, niet rechtstreeks uit het Japans maar uit het Amerikaans. Die viel nauwelijks op. Wat beter verging het de rechtstreekse vertaling van vijf verhalen uit Oë's eerste verrassende seizoen, die in 1973 verscheen onder de titel De hoogmoedige doden. In 1977 kwam de vertaling uit van de lange novelle De dag dat de keizer hoffelijk mijn tranen droogt, oorspronkelijk verschenen in 1972 en daarmee tot nu toe het meest recente werk van Oë dat vertaald is. De nog steeds voortwoekerende keizerverering wordt erin onder het mes genomen. Vorig jaar werd Het eigen lot herdrukt en nu is dan de beurt aan De knoppen breken uit 1958, aangekondigd als de eerste piek in zijn werk, hoewel er in de verschillende nawoorden bij vertallingen en andere korte introducties die ik onder ogen kreeg nooit eerder sprake van is geweest. Dat is alles: twee korte romans, een novelle en een handvol verhalen, in grillige volgorde uit een zeer omvangrijk oeuvre geplukt. Ik voel me als een Japanse bespreker die een beschouwing wijdt aan Mulisch naar aanleiding van vertalingen van Archibald Strohalm en De sprong der paarden en de zoete zee.

[p. 5]

Gelukkig is De knoppen breken een verhaal van een zo robuuste kracht dat dergelijke muizenissen snel op de achtergrond raken. Een groep tuchtschooljongens wordt tegen het einde van de oorlog uit Tokio geëvacueerd naar een bergdorp. Het vijandige wantrouwen van de dorpsbewoners tegen deze criminele stadsjongens omsluit hen minstens even doeltreffend als de muren van een gevangenis. Hun isolement wordt volledig als de dorpelingen op de vlucht slaan voor een besmettelijke ziekte en de jongens alleen achterlaten; de enige uitweg wordt gebarricadeerd. Ondanks de interne dreiging van de ziekte en de uitwendige van de genadeloze buitenwereld houdt de troep zich staande, samen met een deserteur die zich bij het dorp had schuilgehouden en twee kinderen van aan de ziekte overleden ouders. Op hun onbehouwen manier bouwen ze een kleine gemeenschap op, die weliswaar vol spanningen zit maar waarin de saamhorigheid overweegt. Als na verloop van tijd de dorpelingen terugkeren in de verwachting dat de ziekte grote schoonmaak onder de jongens heeft gehouden, wordt de deserteur, die alles heeft gedaan om de epidemie te smoren, afgemaakt met bamboesperen; de rest wordt weer in het gareel geschopt, met uitzondering van de ik-figuur die aan het einde van het boek aan een vrijwel uitzichtloze vlucht begint.

Ook bij dit boek dringen zich reminiscenties op aan boeken uit andere literaturen. In Camus' La Peste worden epidemie en isolering gebruikt op een enigszins vergelijkbare manier. Vier jaar voor De knoppen breken was er ook in Engeland een opzienbarend debuut verschenen, Lord of the Flies van William Golding, waarin eveneens de reacties van een groep schooljongens op een volledig isolement worden beschreven. Oë heeft deze boeken zeker gekend, maar zijn uitwerking van het thema is heel anders, en heel overtuigend.

Het Japanse bergdorp is beschreven met de kracht van een nostalgie die eerder de plaats dan de mensen lijkt te betreffen; het boek heeft daardoor stevige wortels in een gedetailleerde werkelijkheid. Maar de handeling is zo elementair, de emoties zijn zo universeel dat er nauwelijks ruimte lijkt voor culturele misverstanden: het gaat over de onverschillige wreedheid van de wereld en de wanhopige noodzaak daar iets tegenover te stellen, ook al is dat tot mislukking gedoemd. Dat wordt getoond in het klein, in scènes die soms des te gruwelijker zijn doordat Oë betrekkelijk karig is in zijn beschrijving van gruwelijkheden en doordat hij het donkere van dit sombere verhaal verdiept door contrasterende lichtplekken.

De knoppen breken is van de tot dusver verschenen vertalingen waarschijnlijk het best geschikt als eerste kennismaking. Het is jammer dat het nawoord van juist deze vertaling zich vrijwel beperkt tot een korte samenvatting van het boek. Een introductie van de schrijver en zijn overige werk zou meer op zijn plaats zijn geweest. Zulke introducties zijn wel te vinden in de andere vertalingen. In De dag dat de keizer hoffelijk mijn tranen droogt staat bovendien een verhelderend interview met de schrijver door Noriko de Vroomen-Kondo, vertaalster en onvermoeibaar pleitbezorgster van Oë in Nederland.

Tekening van Sjoerd Bakker op het omslag van ‘Het eigen lot’

Ook Het eigen lot, dat ik in de onlangs verschenen herdruk las, is een markante roman die zonder meer toegankelijk lijkt voor een Nederlands publiek, maar over dat laatste groeit bij herlezing de onzekerheid. Het boek begint met een jonge aanstaande vader die wegdroomt boven de kaart van Afrika: daar wil hij ooit heen, maar de kans is gering. Hij ziet in het profiel van Afrika ook iemand met een uitzonderlijk groot achterhoofd; dat blijkt profetisch. Het zoontje dat kort daarop geboren wordt, heeft een hersenbreuk. Als het al blijft leven, dan toch als weinig meer dan een plant, zo wordt hem te verstaan gegeven. Het betekent dat hij door de zorg voor dat kind levenslang vast zal zitten aan een onbevredigend bestaan in een huwelijk dat de last van de ramp nauwelijks zal kunnen dragen en in een baantje dat hij als gesjeesd student aan de protectie van zijn schoonvader dankt. Afrika kan hij vergeten.

Hij besluit, aangespoord door zijn schoonmoeder, het lot een handje te helpen: een arts in het ziekenhuis blijkt bereid het kind minder voedsel toe te dienen dan goed voor hem is. Is het niet voor iedereen het beste als hij sterft? Vijf dagen en nachten brengt hij vervolgens door in dronkenschap en toenemende agitatie, in afwachting van het verlossende telefoontje uit het ziekenhuis. Daarbij wordt hij liefderijk opgevangen door een vriendin uit zijn studietijd, die zich geleidelijk ontpopt als ideale minnares en lotgenote. Zij gaat zelfs zijn Afrikaanse droom delen en beschikt over een schoonvader (haar man heeft zelfmoord gepleegd) die bereid is het geld te leveren voor een reis van het paar naar het verre continent. Maar het loopt anders. Als het telefoontje uit het ziekenhuis eindelijk komt, blijkt het kind springlevend te zijn. De dokters hebben voor zijn leven gevochten en willen nu graag een operatie uitvoeren, al weten ze niet wat het resultaat zal zijn. Dat het kind imbeciel zal blijven, is waarschijnlijk. De vader rukt voor de laatste keer aan zijn boeien: hij weigert de operatie en neemt het kind mee naar een louche aborteur van wie zijn wereldwijze vriendin het adres weet. Op het laatste moment komt hij tot inkeer en brengt het kind terug naar het ziekenhuis voor de reddende operatie. Hij wil niet meer weglopen voor zich zelf en schikt zich in zijn eigen lot. De vriendin vertrekt met een ander vriendje naar Afrika.

De knoppen breken is in de eerste plaats de beschrijving van een existentiële situatie, al loopt ook dat boek uit op een fundamentele morele keuze van de jonge hoofdpersoon. Hij volgt het smalle pad van het zich zelf kiezen, in tegenstelling tot de brede weg van het gewoon je zelf willen zijn. De jonge vader in Het eigen lot doet dat uiteindelijk ook. Het laatste boek draait echter helemaal om dit morele dilemma. En omdat niet de hoofdlijnen maar wel de kleurgevende nuances van de moraal sterk tijd- en plaatsgèbonden zijn, schept dat de mogelijkheid van culturele misverstanden. Een Japanse lezer die een Nederlandse roman zou lezen rond de thema's abortus en euthanasie zonder de controversen in onze samenleving over die zaken op zijn duimpje te kennen, zou de grote lijn wel kunnen volgen maar veel van de kenmerkende bijzonderheden missen omdat hij niet kan nagaan in hoeverre de personages zich in hun handelen en denken afzetten tegen of aansluiten bij bepaalde maatschappelijke opvattingen. Omgekeerd moet dat ook wel zo zijn. Ook in Japan schrijft de geldende moraal ongetwijfeld voor dat zo'n kind in leven gehouden moet worden, maar hoe uitzonderlijk het gedrag van de hoofdpersoon er zal zijn ondervonden, en door wie, dat weet ik niet precies. Ook weet ik niet hoe onconventioneel en misschien aanstootgevend de met grote gevoeligheid weergegeven liefdesgeschiedenis eigenlijk bedoeld is. In een Nederlandse roman zou die relatie waarschijnlijk problematischer zijn uitgevallen; ook zou de held meer energie hebben gestoken in het wegredeneren van zijn scrupules en het wegmoffelen van zijn gevoelens. Het valt op dat de Japanse held geen moment in het laatste lijkt te slagen: de keus ligt voor hem dan ook uiteindelijk tussen acceptatie van het kind of krankzinnigheid en zelfmoord, zoals in het verhaal Agoei het luchtmonster, dat ik alleen in het Engels ken en dat een in dezelfde tijd geschreven alternatieve versie van het grondverhaal bevat.

Het is heel goed mogelijk het boek te lezen zonder zich druk te maken om dit soort vragen en gewoon zelf uit te maken of men het meer of minder polemisch en moralistisch wenst op te vatten. De roman is er sterk genoeg voor, en het is wel zo gemakkelijk. Waarom zou men zich zelf plagen met onzekerheden die alleen door grondige studie wellicht ten dele zouden kunnen worden weggenomen?

Uit nieuwsgierigheid, denk ik. Mij blijft het tenminste dwars zitten dat ik in een literatuur als de Japanse nooit werkelijk thuis zal raken en dat ik van een auteur als Oë niet net zo veel kan lezen als ik zelf wil. Bij alle gepaste tevredenheidsbetuigingen over het gebodene knaagt zachtjes het besef dat ik fascinerende schimmen zie achter doorschijnend papier; de deur krijg ik niet open.

■