Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 4]

Nolens volens - Luctor et emergo
F.B. Hotz' vierde bundel verhalen: ‘Duistere jaren’

Duistere jaren verhalen door F.B. Hotz Uitgever: De Arbeiderspers 214 p., geb. f36,50, paperback f26,50
Carel Peeters

Er zijn twee soorten verhalen in het werk van F.B. Hotz die mij karakteristiek voor hem lijken. De ene soort behoort tot de categorie waarop de latijnse uitdrukking nolens volens van toepassing is: daarin wordt het leven tegen wil en dank, of men wil of niet, geleefd. De andere soort behoort tot de categorie waarvoor luctor et emergo de meest geschikte uitdrukking is: daarin wordt tegen de verdrukking van crisis en ellende in vasthoudend geleefd, geworsteld en bovengekomen. Er is nog een derde soort verhalen, dat zijn de homo ludens-verhalen. Die gaan meestal over het musiceren, ‘het spelen’, in een band.

Een nolens volens-verhaal gaat bij Hotz meestal over een oudere man, soms wel zeventig, die nog wel bestaat, maar wat hij nou nog precies met zijn leven moet aanvangen is hem niet meer duidelijk. Hij is heel verstandig, maar een beetje dóórgedacht; hij ziet de vergeefsheid van alles te snel in. Hij is ook enigszins murw, omdat hij het leven alleen al volgehouden heeft, niet zelden met een vrouw die niet tegen hem praatte, maar op hem in vitte. De collectie Hera's in de verhalen van Hotz is een angstaanjagend gezelschap dat men zich niet in groepsverband moet voorstellen. (Het is mogelijk dat Maarten 't Hart aan de verhalen van Hotz denkt als hij zich een voorstelling moet maken van de vrouw als helleveeg).

Er zijn verschillende gradaties en variaties van dit soort verhalen mogelijk maar het model is ‘Op een eiland’ in Proefspel, dat begint met een droom. Een oude man bevindt zich op een strand omdat hij aangespoeld is na een scheepsramp. Hij is daar onder meer met een meisje voor wie hij als een plaatsvervangende geliefde fungeert. Hij wordt ook aan de kant gedaan zodra er een échte man aanspoelt. Deze schrijnende droom hangt als de zon achter de wolken in dit verhaal omdat hij toch iets moois voorstelt, maar het verhaal zelf is van het soort: ‘hij zette zich achter z'n tafel bij het raam en deed niets.’ Toch wordt hij op dat moment heel gelukkig, ‘hij liet een groot gevoel koninklijk langzaam in zich oprijzen.’ Dat kan opkomen omdat hij alleen is, al geruime tijd verlost van zijn vrouw (van het soort dat hem hielp als hij zijn zin niet direct afmaakte): ‘Hij was alleen, maar dan als een Ceasar. Geen vrouw die oplettend, nerveus, beducht en nog net aan vriendelijk in z'n ogen staarde en daar God weet wat mee bedoelde.’ Zulke sensaties duren niet lang. Hij slijt zijn dagen (‘Wat viel er eigenlijk nog te genieten? Lezen? Dat was verlopen tot bladeren’).

Het leven geleefd

F.B. Hotz, foto Eddy de Jongh

Luctor et emergo-verhalen zijn ‘Drijvende mijnen’ in Ernstvuurwerk en ‘Weltevreden’ in Hotz' nieuwe, nu vierde, bundel Duistere jaren. Deze verhalen gaan niet over mannen, oud of middelbaar, die hun leven doorbrengen in huurkamers, maar allebei over Annetje die zich later ontpopt tot An. ‘Drijvende mijnen’ is een verhaal over de verborgen energie van een meisje dat geteisterd wordt door dood in haar familie; de een na de ander gaat dood, waarna ze in huis komt bij een oom en tante, gezegend met een stel hatelijke kinderen en een textielwinkel. Hotz vertelt dit verhaal met een staccato-achtige soberheid, maar hij staat achter Annetje, later achter An, en ze gaat niet ten onder aan de stiefmoederlijke liefdeloosheid en het opdringerige gesar van haar neven en nicht. Ze komt op de kweekschool en krijgt kennis aan een vriendelijke jongeman. Aan het slot vaart ze naar Indië, waar de jongeman een ‘betrekking’ heeft en waar ze na enige tijd zal trouwen.

In ‘Weltevreden’ zien we haar in Indië, werkend als gouvernante met een wervelende doortastendheid. Ook na het huwelijk blijft dat zo, maar Hotz heeft al in ‘Drijvende mijnen’ enig gif gestrooid en dat komt boven: de vriendelijke jongeman is wel eens wat uithuizig en er zijn fluisteringen betreffende overspel. Het wordt door An gedragen, maar het verhaal eindigt helaas, helaas, toch in mineur in Leiden waar de jongeman na ontslag in Indië in een sigarenzaak moet gaan werken. Maar An is er en relativeert de verhalen waarin het leven al geleefd is en dat hoogstens nog wel eens wil opflakkeren door een herinnering. Er zit veel wijsheid in de verhalen van Hotz, maar het is wijsheid die door de personages niet aangewend wordt. Het is als met de vele, ontelbare verzoekingen die de mannen bij Hotz hebben te doorstaan: ze houden van vrouwen en meisjes, ze denken er aan, ze fantaseren er over, strelen of knijpen wel eens half heimelijk in een bovenarm, maar tot werkelijke actie gaan ze niet over. Er zit een pijnlijke kloof tussen het genoegen van het zien en het genot van de werkelijkheid. Een verhaal in Duistere jaren dat niet over dit soort verlangens gaat, ‘September’, is typerend over de geestesgesteldheid van de meeste mannen in Hotz' verhalen. In dat verhaal gaat een man een dagje met zijn niet bij hem wonende vriendin in zijn auto erop uit. Op elke plaats waar ze komen tast de man met zijn geest de atmosfeer af: is het hier goed? Het is nergens goed. Ze rijden op die dag half Nederland en een deel van Duitsland door, maar nergens bevalt het hem echt. Hij hunkert als een ten dode opgeschrevene naar een straal zon; hij is iemand die op eieren loopt, pas vijftig jaar, en gedraagt zich als iemand van negentig. Het is een buitengewoon somber verhaal, over een man die nog steeds niet kan aarden op de wereld.

Duistere jaren bevat één verhaal uit

[p. 5]

het homo ludens-genre: ‘De leerkracht’. Deze verhalen over musici van een jazz-band behoren eigenlijk niet tot deze wereld. De heren gedragen zich als schooljongens, praten in het luchtledige over van alles en nog wat omdat ze er toch niets meer mee hoeven doen. In een van de verhalen staat: ‘Ze spraken nog over anarchisme, een mooie leer voor een groot muzikanteneiland.’ Dat is het, de heren spelen op hun instrument en op het leven en dat past in uitspraken in andere verhalen waarin het heet dat mannen met het leven spelen en dat vrouwen pas écht leven, ‘hun ijzeren plan gedoogt geen namaak. Alleen vrouwen bestaan.’ Vrouwen zijn de vijanden van dit spelende bestaan, ze knellen het af. In ‘De leerkracht’ gaat het minder om de muziek dan om een meisje dat van de hoofdpersoon fluitles krijgt. Zonder dat hij door wilde verzoekingen wordt gekweld raakt hij toch door haar in moeilijkheden.

Documentair karakter

Veel verhalen van Hotz hebben een enigszins documentair karakter; er worden veel werkelijk bestaan hebbende mensen, gebeurtenissen, auto's en voorwerpen in genoemd. Het titelverhaal speelt zich af rond het jaar 1932, een jaartal dat voor Hotz cruciaal moet zijn geweest. De onderwijzer die zonder werk komt te zitten maakt kennis met een chemicus en zijn gezin en is zo blij met deze kennissen dat hij zich nolens volens begeeft in de kring van een aantal verontruste burgers die iets willen doen aan de crisis, in de cultuur en in de politiek. Minder onwillig is zijn verhouding tot het gezin zelf. De verontruste burgers komen ongeregeld bij elkaar en zijn dan bezig een program op te stellen voor wat de Bond van Verontrusten moet gaan heten. De Bond wordt door anderen gezien als een fascistisch angehauchte cel, maar daar is de hoofdpersoon zich niet van bewust. Het verhaal heeft soms onnodige intermezzo's die commentaar leveren vanuit 1982, maar het roept de sfeer die toen moet hebben geheerst goed op. De hoofdpersoon begint zich te ergeren aan zijn aanhankelijkheid ten opzichte van de chemicus en onttrekt zich op tijd aan de Bond. Hotz is een schrijver die goed kan beschrijven ‘hoe dingen kunnen lopen’. Deze werkeloze onderwijzer raakt verzeild bij de Bond.

Onlangs verscheen bij Uitgeverij Bzztôh ook een bundel met beschouwingen en interviews over het werk van Hotz onder redactie van Jan Brokken. De negen verhalen in Duistere jaren brengen geen nieuwe ontwikkeling in zijn werk zodat die beschouwingen van toepassing blijven. Het zijn voornamelijk recensies van zijn bundels verhalen. Een van de weinige essays die het wat ruimer aanpakken is van Alfred Kerckhoffs, getiteld ‘Tussen decadentisme en dilettantisme’. De vraagstelling, of Hotz werk tot het decadentisme of het dilettantisme behoort, is wat wonderlijk, maar de uitwerking stoort zich daar nauwelijks aan en brengt veel aan het licht. In een noot echter bedankt de schrijver ‘Ad Figlarek, voorzitter van de Bredase vereniging van neo-decadenten, die dit artikel kritisch heeft doorgelezen.’ Dat is wel een domper, Hotz en een Bredase vereniging voor neodecadenten... Men stelt zich daar van alles bij voor.

■