Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 26]

Prelude op herfst en winter
Authentieke en integere roman van Pierre H. Dubois

Najaar door Pierre H. Dubois Uitgever: Nijgh & Van Ditmar, 120 p., f 23,50
Jacques Kruithof

In de jaren vijftig kreeg Pierre H. Dubois bekendheid als de Nederlandse schrijver die het nauwst aan het existentialisme van Sartre verwant was; hij gold bovendien als een van de erfgenamen van Forum. Zijn roman Een vinger op de lippen (1952) werd bekroond en veel besproken - nog jaren nadien noemde een kritische geest hem op grond van dit boek ‘Vestdijks meerdere’ als historisch romancier. Dubois' essays heetten sinds de verschijning van Een houding in de tijd in 1950 minstens ‘belangwekkend’ of ‘excellent’. Er zijn zo'n twintig boeken van zijn hand verschenen: poëzie, romans, essaybundels, bloemlezingen, monografieën, een biografie van Marcellus Emants - en toch is hij, zeker voor wat jongere lezers, geen ‘naam’, laat staan een oude bekende.

Daar zijn verscheidene verklaringen voor te bedenken. De literatuurgeschiedenis is dikwijls onbarmhartig: er zijn heel wat schrijvers jaren- of eeuwenlang uit het zicht verdwenen, en niet steeds de geringsten. Dat verandert - zie de recente wederopstanding van sommige naturalisten - vanzelf wel weer. Het kan ook zijn dat een auteur niet dadelijk ‘nazaten’ krijgt, niet aan het begin van een levende traditie staat, en zijn beurt moet afwachten; Marcel Proust is een aardig voorbeeld. En misschien is het werk van Dubois wel gewoon gedateerd, geschiedenis geworden, en hebben lezers van dertig jaar later er geen boodschap meer aan.

Feit is dat Dubois zich zelf in hoge mate gelijk gebleven is; de onlangs verschenen roman Najaar laat dat opnieuw zien. Hij is aldoor geboeid geweest door literatuur als menselijke uitdrukkingsvorm; voor hem gaat de persoonlijkheid boven het vakmanschap, dat hij overigens allerminst bagatelliseert. Dat is zijn ‘Forum-kant’; de nadruk, in al zijn werk, op het ‘tragisch bewustzijn’ van de menselijke situatie, is de existentialistische zijde. Die twee inspiratiebronnen of verwantschappen hebben Dubois telkens bewogen in zijn genuanceerde, relativerende en persoonlijke plaatsbepalingen, zijn essays en zijn romans; geen wonder dat de laatste wel als ‘probleemromans’ gekenschetst zijn.

Pierre H. Dubois
(Foto: Ronald Hoeben)

Van Najaar is bij eerste lezing al gauw duidelijk dat het boek een probleem behandelt. Hoofdpersoon is de schrijver Hugo Paelen, die zich voor enkele maanden terugtrekt in een appartement in Venetië, om daar te werken aan de biografie van zijn overleden, oudere vriend Victor Steinhoff, een beroemd, maar algemeen als ‘moeilijk’ beschouwd dichter, schrijver en essayist. Deze auteur is altijd dermate gesloten geweest over zich zelf en zijn privé-leven, dat een biografie bij voorbaat twijfelachtig is.

Vestdijk

De naam van de bewonderde schrijver kan, na het initialenspel dat Vestdijk met Victor Slingeland heeft gespeeld, nog toeval of een knipoog zijn, maar de locatie en de titel van dit boek zijn voor een romancier die zijn vak verstaat, verplichtend. Herfst en dood blijken in Najaar verbonden met een tweede probleem. Paelen maakt slechts aanstalten; hij verwijlt bij het materiaal en bij vragen over de grondslagen van de biografie en het schrijverschap. Keer op keer dwaalt hij af naar zijn eigen moeilijkheden, de in het slop geraakte verhouding met zijn vrouw vooral, en gaandeweg worden de raadselen waar de biograaf voor komt te staan, verbonden met wat in zijn eigen leven onhelder, zo niet troebel is gebleven.

De ‘dubbelzinnige aangelegenheid’ van de biografie komt hoofdzakelijk ter sprake in essayistische passages. Overwegingen van Hugo en van de verteller lopen in elkaar over, op een manier die sterk doet denken aan Robert Musil, wiens naam ook even valt. In deze gedeelten is onmiskenbaar Dubois aan het woord, die het voor het boek als ‘uitdrukking van levensgevoel’ opneemt tegen de autonomie-gedachte en ‘de actuele literatuurwetenschap’. Men kan er anders over denken dan de auteur, maar er wordt veel in beweerd dat hout snijdt (Dubois is per slot van rekening zelf als biograaf van Emants opgetreden).

Het tweede probleem komt overwegend aan bod in verhalende passages: herinneringen en overpeinzingen van Hugo, nevenintrigues, fragmenten uit Steinhoffs nagelaten werk, en brieven. Het gaat hier om uiteenlopende betrekkingen tussen man en vrouw, en in het bijzonder de kwaliteit ervan. De belangrijkste factor is daarbij de ontdekking van een verborgen episode in het leven van Steinhoff. De biograaf én vriend raakt erdoor in verwarring over de persoonlijkheid die hij zou moeten beschrijven, die gespleten zou kunnen zijn, of heel anders dan hij altijd had gedacht, en ook essentieel verschillend van wat in het literaire werk tot uitdrukking is gebracht. Het is ten overvloede een episode die Hugo Paelen zich zeer aantrekt omdat hij vindt dat ze zo goed bij hém past.

Ik doe er nu wat geheimzinnig over, maar het is net als met een goede detective: de criticus moet weten te verzwijgen. Ik neem het dan maar voor lief dat ik niet veel licht kan laten schijnen op de betekenis van nevenfiguren: het Italiaanse meisje Paola, de vriend Jakob Hertz, beiden vrijgezel, de ‘groezelige’ jeugdvriend Kindermann met zijn cynische geliefde (en en passant Shere Hite, die een veeg uit de pan krijgt), allen in contrast tot de langdurige relaties van Hugo en Charlotte, en van Steinhoff met zijn vrouw Anna, die aan het einde van het boek sterft: herfst en winter.

Het gaat zelfs nog veel verder. Het slothoofdstuk geeft aan het verhaal een spectaculaire ommezwaai, waardoor titel, locatie en ‘problemen’ nog heel wat pregnanter en navranter uitpakken dan zelfs een argwanend lezer vermoeden kon. Ook dat zal ik niet uit de doeken doen; het geeft de merkwaardige sensatie dat je door een spiegel stapt.

Autobiografie

Uit een oogpunt van vakmanschap is er maar weinig op dit boek aan te merken. Sommige verbindende passages, verhalend of beschrijvend, zijn wat stroef geformuleerd, of vormen dode punten in het relaas (‘Hij scheert zich, neemt een bad en laat, terwijl hij zich aankleedt, de koffie al doorlopen. De temperatuur is nog steeds zacht en hij geniet op het terras van zijn kop koffie en zijn eerste sigaret’. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik een Valéry-achtige huiver voor zulk vertellen koester.) Zowel met de ‘vorm’ als met de ‘vent’ heeft te maken dat de meeste nevenfiguren, hoe duidelijk hun functie mag zijn, aan de gestelde problemen niets toe of af doen, en van de weeromstuit slecht uit de verf komen. Net als Paelen, wordt de lezer erdoor van de thematiek afgeleid.

Misschien is een ‘probleemroman’ per definitie een hybride, dan nog is Najaar een boek dat er zijn mag. Wie verlangt of hoopt dat het in literatuur onder meer om ideeën gaat, wie zich interesseert voor de verhouding van literatuur en leven, voor het moderne schrijverschap, voor kwesties van (auto)biografie en arrangement, voor de ‘volstrektheid’ en de onvolmaaktheden van de liefde, voor een roman van niveau - ik laat met deze opsomming geen serieuze lezer meer over die onbekommerd aan Dubois voorbij kan gaan.

Allicht bedient een schrijver zich nu niet meer van bewoordingen als ‘tragisch bewustzijn’, maar er zijn er niet veel die het verstrijken van de tijd met een ander bewustzijn gezegend heeft. Een authentiek en integer doordachte roman als Najaar wijst dan ook eerder op een ‘actueel’ dan op een ‘gedateerd’ schrijverschap.

■