Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 34]

De schrijver en de psychiater
Deel drie van Freuds Verzameld Werk in vertaling

Psychopatische figuren op het toneel De waan en de dromen in Gradiva van W. Jensen De Mozes van Michelangelo Enkele karaktertypen uit de psychoanalytische praktijk door Sigmund Freud Vertaling: Lucas Gabel, Adriaan Morriën, Henk Mulder en Robert Starke Uitgever: Boom, f 42,50
Jan Fontijn

Freud staat alom bekend als een uitstekend stilist die een glashelder en elegant Duits schrijft. Drie van de vier artikelen in deel drie van zijn Verzameld werk in Nederlandse vertaling over literatuur en beeldende kunst, zijn een plezier om te lezen. Alleen het eerste, ‘Psychopatische figuren op het toneel’ geheten, is hierop een uitzondering: lange, duistere zinnen in een moeizaam en deftig Duits. De vertalers hebben hun best gedaan maar de tekst is ook in het Nederlands moeilijk te volgen. Deze verhandeling uit de jaren 1905-1906 is nooit door Freud zelf gepubliceerd. Ik denk onder andere om stilistische redenen.

Het is moeilijk om aan te geven waar het geheim van zijn stijl nu in zit. Vooral in zijn opstellen over kunst en cultuur merk je dat hij zijn best doet om voor een breed publiek te schrijven en daarbij zoveel mogelijk wetenschappelijk jargon te vermijden. Een retorisch procédé dat Freud vrij vaak hanteert is de lezer bij het betoog betrekken door de wij-vorm te gebruiken of formuleringen als ‘zullen wij de poging wagen ook deze droom te duiden?’ of ‘Ik kan me voorstellen dat een lezer op deze plaats bij voorbeeld uitroept’. Er ontstaat op die manier een bijzondere relatie van de lezer als leerling met meester Freud. Hij gaat met de laatste meedenken en oplossingen zoeken voor bepaalde problemen. Hij vergeet bijna dat die problemen door Freud zijn gedicteerd. Het wordt dan ook moeilijk je als lezer los te maken van zijn betoog en buiten Freud om kritische vragen te stellen.

Een ander retorisch procédé van Freud is een abstract betoog en algemene beweringen regelmatig te illustreren met goedgekozen literaire voorbeelden of met gevallen uit zijn eigen praktijk. Zo'n case history is echter niet te controleren, omdat alleen Freud over de gegevens beschikt.

Manipulatie

Dat Freud niet ontkomt aan manipulatie van de lezer is heel goed te merken in zijn meesterlijke verhandeling over de novelle Gradiva van Jensen. Hij begint zijn analyse met een zeer uitvoerige beschrijving van de inhoud van de novelle. Hij doet dat om lezers die de novelle gelezen hebben de inhoud weer in herinnering te roepen. Achteraf echter blijkt dat het helemaal geen neutrale inhoudsbeschrijving is maar in feite al een interpretatie. Het gedrag van de hoofdfiguur van de novelle, de archeoloog Norbert Hanold, met diens passie voor een antiek meisjesbeeld, wordt zo samengevat dat de interpretatie van de novelle zich vanzelf aandient. En die interpretatie is dat het boek een verslag is van een neurose en van de geschiedenis van die neurose.

Sigmund Freud, tekening van Siegfried Woldhek

Van Ernest Jones, de biograaf van Freud, weten we dat Jung Freud wees op het bestaan van de novelle. Uit alles is te merken dat hij met veel plezier zijn verhandeling geschreven heeft. Om meer dan één reden zal het boek van Jensen hem geïntrigeerd moeten hebben. Allereerst omdat het zich afspeelt in de wereld van de archeologie en in Pompeji. Freud immers was in hoge mate gefascineerd door die wereld. Waren bovendien de activiteiten van archeoloog en psychiater niet aan elkaar verwant, doordat beiden het begraven verleden opdolven en reconstrueerden? Een andere reden waarom hij het boek uitkoos voor zo'n lange verhandeling waren de dromen in het boek. Hij kon mooi de theorie van zijn Traumdeutung van een paar jaar daarvoor testen en - wat natuurlijk wel zo belangrijk is - populariseren. Dat het laatste zeker het geval is merk je aan de geduldige wijze waarop Freud allerlei begrippen uit de analyse aan de lezer uitlegt.

Het is achteraf merkwaardig dat Freud een literair werk tot object van onderzoek maakte en het begrippenapparaat van de psychoanalyse ook op een papieren hoofdpersoon van een roman van toepassing acht. Zo'n manier van analyseren impliceert dat een romanfiguur als een levend persoon wordt beschouwd en dat de typisch literaire kanten van een boek (de formele kenmerken bij voorbeeld en de literaire traditie waarvan het deel uitmaakt) verwaarloosd worden.

Freud, een enthousiast lezer van klassieke en moderne literatuur, is er altijd openlijk voor uitgekomen dat literatuur veel voor hem betekende en een rol speelde in de theorievorming in de psychoanalyse. Vrij bekend is het verhaal dat bij zijn zeventigste verjaardag, toen een spreker hem de ‘ontdekker van het onbewuste’ noemde, hij de spreker corrigeerde. De schrijvers en filosofen vóór hem, aldus Freud, hadden het onbewuste ontdekt; hij had alleen de wetenschappelijke methode ontdekt waarmee het onbewuste kon worden bestudeerd. Het grote nut van de literatuur was voor hem dat deze conflikten en problemen op een beeldende en direkte wijze aan het licht kon brengen waar de psychoanalyse jaren voor nodig had.

[p. 35]

In zijn verhandeling over Gradiva zegt hij hierover: ‘Toen ik mij in de jaren 1893 in dergelijke onderzoekingen naar het ontstaan van psychische stoornissen verdiepte was het waarlijk niet in mij opgekomen bij schrijvers naar bevestiging van mijn bevindingen te zoeken, en daarom was ik niet weinig verrast toen ik bij het lezen van de in 1903 gepubliceerde Gradiva constateerde dat de schrijver hetzelfde aan zijn schepping ten grondslag legde, wat ik als iets nieuws uit bronnen van medische ervaring meende te kunnen putten. Hoe kwam de schrijver toch aan dezelfde kennis als de arts, of hoe kwam hij er althans toe zich te gedragen alsof hij hetzelfde wist?’ De schrijver is hier aan een arts gelijk. Soms ook is de schrijver superieur; hij weet meer van de dingen tussen hemel en aarde dan onze schoolse wijsheid durft te bedenken volgens Freud. Dankbaar maakt hij dan ook in de laatste verhandeling in dit deel van de literatuur gebruik om enkele karaktertypen uit de psychoanalytische praktijk nader toe te lichten. Zo blijkt Richard III van Shakespeare zeer geschikt om het type mens te illustreren dat weigert af te zien van lustbevrediging met het argument dat hij of zij al genoeg heeft geleden. Ze voelen zich uitzondering. Hiertoe behoren tussen twee haakjes volgens Freud ook vrouwen die aanspraak maken op voorrechten en op bevrijding van zoveel waartoe het leven hen dwingt: ze zoeken compensatie voor het feit dat hun moeder hen als vrouw in plaats van als man ter wereld heeft gebracht. 'n Vreemde redenering! In de beschrijving van een ander karaktertype (het type dat succes niet kan accepteren) maakt hij op een intelligente wijze gebruik van Macbeth en van Ibsens Rosmersholm.

Het zijn allemaal voorbeelden die laten zien hoezeer Freud schrijvers als collega's van de psychiaters ziet; beiden zijn er op uit om te onthullen wat de mens diep in zijn binnenste verborgen houdt. Toch is er ook een andere Freud en wel de man die met een zekeren minachting kunst ziet als een illusie en een substituut en die meende dat de kunstenaar in feite een neuroticus is en een dromer. Er is natuurlijk een analogie te bedenken tussen kunst en droom, maar het fundamentele verschil is natuurlijk dat de kunstenaar niet door het onderwerp bezeten wordt en er alleen maar onder lijdt, maar dat hij het onderwerp beheerst en er vorm aan weet te geven. En het is juist dat verwaarlozen van de vorm-aspecten van de kunst waardoor Freuds kunstbenadering zijn beperkingen heeft. Constateren dat in kunstwerken Oedipus- of Electracomplexen verborgen zitten wordt een weinig overtuigende bezigheid als daarbij niet tegelijk de vormgeving in het geding is.

Mozes van Michelangelo

Freud is zich dat alles wel bewust geweest. In zijn verhandeling ‘De Mozes van Michelangelo’, een prachtig voorbeeld van observeren en interpreteren, zegt hij hierover het volgende: ‘Ik stel voorop dat ik geen kunstkenner ben maar een leek. Ik heb vaak gemerkt dat ik sterker word aangetrokken door de inhoud van een kunstwerk dan door zijn formele en technische eigenschappen, waaraan de kunstenaar toch in de eerste plaats waarde hecht. Voor vele middelen waarvan de kunst gebruik maakt en tal van effecten die ze bewerkstelligt, onbreekt het mij eigenlijk aan het ware begrip.’ Men ziet dat Freud er ruiterlijk voor uitkomt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een zo typisch ‘inhoudsloze’ kunst als muziek hem weinig doet. Als echter kunstwerken wel een krachtige uitwerking op hem hebben - en dat is bij Freud vooral literatuur en beeldhouwwerken - dan wil hij weten waarom hij ontroerd is en wat hem ontroert.

En geen moeite is hem dan te veel om de bedoelingen van de kunstenaar - want daar gaat het hem bij interpreteren om - te achterhalen. In september 1913 stond hij drie weken in Rome voor het Mozesbeeld te meten en te tekenen totdat hij de betekenis ervan begreep. Het zijn vooral schijnbaar onbelangrijke details waarop hij nadruk legt. Volgens Freud is de Mozes van Michelangelo de afbeelding van iemand, die bij het zien van het afvallige volk op het punt staat in woede uit te barsten maar zich op het allerlaatste moment weet te beheersen, om daarmee de stenen tafelen voor vernietiging te behoeden. In hoeverre Freuds interpretatie in iconografisch opzicht te verdedigen is en door de kunsthistorici wordt geaccepteerd kan ik niet beoordelen. Zelfs als Freud onzin beweert, dan blijft het nog spannend. Volgens Freuds biograaf Jones heeft Freud zich in hoge mate met het beeld vereenzelvigd en schreef hij zijn verhandeling over het beeld in de tijd waarin zijn leerlingen Adler, Stekel en Jung hem afvielen.

Dit deel van het werk van Freud is met uitzondering van een paar storende drukfouten voorbeeldig uitgegeven. De vertaling is uitstekend. Misschien zou er in een inleiding ook beknopt aangegeven kunnen worden wie Freuds bijdragen serieus bestreden hebben, zodat niet alleen zij die in Freud zijn aan het woord komen.

■