Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 17]

Een schrijver boven de geschiedenis
Elsa Morantes alwetende verteller weet te veel

De geschiedenis door Elsa Morante Vertaling: Frédérique van der Velde Uitgever: Agathon, f49,50
Cok van der Voort

Wanneer Elsa Morante (geb. 1918) in 1974 De geschiedenis publiceert is het literaire klimaat, weleens gedefinieerd als de ‘Culturele Restauratie’, haar in zekere zin gunstig gezind. Na de woelige jaren zestig, waarin vooral de neo-avantgarde met vaak zeer vergaande experimenten een radicale vernieuwing beoogde van structuren, taal en technieken, na de grote contestatie van '68 op ieder gebied, wordt het nieuwe decennium allerwege ingeluid met een roep om ‘orde en rust’.

Het doel dat Morante voor ogen staat, namelijk ‘spreken tegen iedereen in een gewone taal die toegankelijk is voor iedereen’, lijkt dan ook onmiddellijk het pleit te winnen: De geschiedenis is in zeer korte tijd een bestseller, wat niet wegneemt dat er ook onmiddellijk een hevige polemiek oplaait en het boek zowel op literaire als op ideologische gronden door velen fel wordt bekritiseerd. Gezaghebbende figuren als Pasolini en Calvino, die onderling toch ook niet zoveel gemeen hebben, distantiëren zich er volkomen van; en inderdaad dringt zich bij het lezen van De Geschiedenis algauw de vraag op of het hier wel gaat om een volksroman, zoals Morante pretendeert, of hier met andere woorden wel gesproken wordt ‘tegen iedereen’ en ‘voor de analfabeet’, zoals de schrijfster expliciet stelt aan het begin van het boek; of dat het eerder een roman betreft over iedereen en over de analfabeet. De titel van het boek, De geschiedenis (La storia) dekt verschillende begrippen op verschillende niveaus: 1. de geschiedenis als de historische periode 1941-1947; 2. de geschiedenis als het verhaal van de personages. De beschrijving van de periode voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog dient als kader voor het verhaal en gaat telkens als een soort jaarkroniek vooraf aan de afzonderlijke hoofdstukken. De stijl van deze passages is zeer afstandelijk en droog, in tegenstelling tot de sentimentele en pathetische betrokkenheid waarmee in ruim zeshonderd pagina's - die overigens verdienstelijk zijn vertaald - het drama wordt geschilderd van Ida Ramundo en haar beide zoons. In 1941 wordt deze Romeinse onderwijzeres - weduwe met een zoon van vijftien jaar, Nino - door een toevallig passerende Duitse soldaat verkracht, en zo wordt negen maanden later Useppe geboren, het zonnige, onschuldige hoofdpersoontje van het boek. Terwijl Nino, die zich eerst in een bevlieging aansluit bij de fascisten en later, evenmin gemotiveerd, deel uitmaakt van een partizanenleger, een soort vrijbuiterbestaan leidt, delen Ida en Useppe een klein optrekje in de wijk San Lorenzo, tot hun huis wordt gebombardeerd en ze hun intrek moeten nemen in een soort barak voor daklozen. Ze overleven de oorlog, maar toch wordt iedere hoop op een betere toekomst de grond ingeslagen: Nino komt om bij een ongeluk, Useppe blijkt te lijden aan vallende ziekte, waaraan hij op zesjarige leeftijd sterft en Ida slijt haar laatste jaren in een krankzinnigengesticht.

Anarchie

Er is echter nog een derde niveau waarop het begrip geschiedenis een rol speelt in dit boek, namelijk de Geschiedenis met een grote G., als een absoluut, onveranderlijk gegeven, als ‘een schandaal dat al tienduizend jaar duurt’, en waarvan de periode 1941-1947 slechts een symbool is; de Geschiedenis, kortom, als een monster van macht, geweld en onderdrukking, waar Morante haar eigen politieke ideaal tegenover stelt, dat, zoals ze zelf zegt, een anarchie is zonder enige vorm van macht en geweld.

Nu werkt dit laatste begrippenpaar Geschiedenis-Anarchie, dat voor Morante ongetwijfeld het belangrijkste is, nogal vertroebelend in het geheel; enerzijds wordt namelijk voortdurend een oorzakelijk verband gesuggereerd tussen de lotgevallen van de personages en de historische periode waarin ze leven, anderzijds worden deze suggesties nooit uitgewerkt, waarschijnlijk omdat Ida en Useppe eigenlijk niet zo zeer slachtoffers zijn van het oorlogsgeweld als wel zoenoffers van het absoluut eeuwige monster, dat hen vanaf het begin in zijn greep heeft en keer op keer op spectaculiere wijze toeslaat.

Het verhaal laat dan ook weinig ontwikkeling zien, de personages zijn verstoken van iedere psychologische diepgang (Ida is op pagina 1 net zo zielig, bangelijk en schichtig als op pagina 600) en hun ‘anarchie’ is meer een onbewust ondergang dan een bewuste keuze. De enige figuur die enigszins bewust handelt is de student David Segre, die zijn bourgeois-milieu de rug toekeert en zich openlijk proclameert tot anarchist; maar zijn politieke betoog in de kroeg is een van de meest zwakke passages uit het boek, evenals trouwens zijn ervaring als arbeider in een fabriek, met de volkomen achterhaalde problematiek van de crisis die een intellectueel doormaakt tengevolge van de vervreemding door het werk aan de lopende band.

Ida en vooral Useppe trachten daarentegen onbewust aan de Geschiedenis te ontkomen door een vlucht in de Natuur. Nu is de tegenstelling Geschiedenis-Natuur op zich al een cliché, maar doordat ze hier ook nog wordt toegepast op een kind en een hond (Useppe ruilt zijn moeder als het ware in voor de hond Bella), gaat het sentiment algauw de boventoon voeren; het jongetje, zelf toonbeeld van reinheid en onschuld, zoekt steeds meer zijn heil in de ongeschonden natuur, totdat hij als een soort God de mensheid verlost met zijn dood; dit alles is echter geen volksroman, dit is populisme: de simpelen der aarde verheerlijken met de bedoeling ze altijd zo simpel te houden.

Infectie

Populistisch is ook de houding van de verteller van het verhaal, een typisch negentiende-eeuwse alwetende figuur die een ongekende macht uitoefent over de personages, hun gedachten leest, hun dromen ver-

Vervolg op pagina 29