Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 4]

Montags wraakoefeningen
‘Avontuur? Dat is de wereld van een andere kant bekijken’

Het gevoel van Columbus en andere overpeinzingen door S. Montag Uitgever: De Bezige Bij, 168 p., f27,50
Carel Peeters

In een stukje over de plaats van de deur in het leven van mensen beschrijft S. Montag hoe hij met enkele anderen vanuit een huis op een gracht de bewegingen gadeslaat van een man die zojuist zijn grote Amerikaanse auto heeft geparkeerd. Arme man: ‘een kaal hoofd, een jas met een bontkraag, een ei in een nest, het geheel op twee benen, dus geen alledaags gezicht.’ De toeschouwers zijn duidelijk geen supporters en zitten elkaar een beetje op te voeren met hun verlekkerde bespiegelingen over verschijnselen als ‘de eigenaarstred’. Wat hier onderling plaatsheeft is de schrijver goed bekend want hij schrijft het zelf: ‘Vaak is het een genoegen elkaar de bekende weg te wijzen.’

Verwante zielen die elkaar op de hier beschreven manier van dienst zijn bestaan er ook in de literatuur. De ene schrijver heeft vrij toegang tot een andere schrijver, die hoeft niet te kloppen, kan zo doorlopen. Voor de Italiaanse schrijver Curzio Malaparte gaat bij Montag de deur als vanzelf open, bijna op de moderne elektronische manier: hij hoeft maar in de buurt te zijn of daar wijken de panelen. Een koninklijke binnenkomst. Henry James of Thomas de Quincy hoeven bij Frans Kellendonk geen belet te vragen, Jacob Israël de Haan niet bij Gerrit Komrij. Altijd welkome gasten, nooit ongelegen. Deze schrijvers zitten, om een andere uitdrukking van Montag in een ander verband te gebruiken, elkaar ‘een beetje lekker te maken’.

Hoewel Montag er bij mijn weten nog nooit een beschouwing aan gewijd heeft, denk ik dat Willem Elsschot bij hem ook vrij toegang heeft. Ik kan niets bewijzen en moet het dus geheel hebben van míjn adstruerende vermogen, maar de gedachte wil niet van wijken weten door een aantal stukjes in Het gevoel van Columbus, in het bijzonder de afleveringen ‘Illusie’, ‘Stoer’ en ‘De klap’. De bedenker van het Algemeen Wereldtijdschrift in Elsschots' Lijmen bezit een geestesgesteldheid die ik daarin terugvind, op een afgeleide manier.

Het Algemeen Wereldtijdschrift van Boorman is een produkt van list, illusionisme, daadkracht en openhartige doortraptheid, en dit alles op basis van vulkanisme, een toestand waarin een leven elk moment door de mand kan vallen. Het tijdschrift is een kras voorbeeld van hoe men van niets iets maakt, zonder verdiensten, toch in de hemel. Het is de incarnatie van het leven zelf voor melancholici die weten dat er eigenlijk niets is dat het leven rechtvaardigt, maar zich daar niet bij hebben neergelegd. Ze hebben als gevolg daarvan een scherp oog ontwikkeld voor manifestaties waarmee wordt getoond dat iemand het leven te vlug af is. Ook voor het falen daarin.

Loutering

In ‘Illusie’ beschrijft Montag hoe hij in de tram naast een jongen zat die schokkende bewegingen met hoofd en schouders maakte, kennelijk op het ritme van muziek want hij had een soort koptelefoon op. De schrijver bedwingt aanvankelijk de neiging te vragen of hij ook even mag luisteren, maar het is te sterk. Hij doet het toch en moet tot de onthutsende ontdekking komen dat de jongen maar wat interessant zat te schokken: aan zijn koptelefoon zat verder niks. De schrijver had bij het zien van de beweeglijke jongen tal van positieve gedachten: dat hij hier wel met een muzikaal knaapje te maken zou hebben dat zijn installatie wel zelf verdiend zou hebben met een krantenwijk etcetera. Allemaal vergeefs. ‘Het blijft je bezighouden, het raadsel van de zelfgemaakte illusies, het spelen dat je dit deed of, wie weet, nog doet.’

De aflevering ‘Stoer’ sluit hier geheel op aan, zoals de titel onthult. Daarin staat het ontzag centraal dat men als kind kan opwekken door zich een onverzettelijke (een typisch Montag-woord) houding aan te meten die verder op niets gebaseerd is: ‘'t Is overcompensatie, opschepperij, kabaal, gedoe, bluf, geharnaste dommigheid, maar het werkt geweldig.’ Het stukje ‘De klap’ behoort eveneens tot de hier behandelde categorie: als men aanneemt dat het Wereldtijdschrift een jaren durend antwoord op het ongemak van het leven is, dan is de klap een antwoord van één seconde. Maar ze zijn van dezelfde familie. Omdat een klap een voorgeschiedenis heeft die zich in het verborgene afspeelt en wordt uitgedeeld op een moment dat ‘de verbinding van de hersenen naar het spraakvermogen radicaal verbroken is’, is het resultaat volgens de schrijver onmiskenbaar: ‘loutering’. Een ander stukje getiteld ‘De leraar’, begint met de veelbelovende vraag ‘Heb je nog rekeningen te vereffenen?’ Dit stukje gaat over wraakoefeningen en dat is misschien wel de gemeenschappelijke noemer voor de hier behandelde onderwerpen. Montag schrijft hier met een geweldige kennis van zaken, zonder dat je één moment het gevoel hebt dat hij zelf wraakzuchtig is. Het is louter inzicht in wat mensen kan bewegen dat hier tentoon wordt gespreid, op basis van persoonlijke neigingen, gesublimeerd in een ‘overpeinzing’. Als men de laatste zin van het stukje over de wraakoefening ruim opvat is men vanzelf een belangrijk aspect van Montags schrijversschap op het spoor: ‘De wraakzuchtige is onverzadigbaar, maar misschien maakt hem dat op een eigenaardige manier ook wel gelukkig. Hij is een gelovige, hij heeft een doel in zijn leven, en dat kunnen niet alle mensen zeggen.’

S. Montag (H.J.A. Hofland), tekening van Siegfried Woldhek

Oorlog

De definitie van de wraakoefening die Montag geeft: ‘een poging tot het herschrijven van de geschiedenis, het ongedaan maken van een gebeurtenis die een onuitwisbare indruk heeft gemaakt’, is in hoge mate van toepassing op alles wat hij schrijft. In elke bundel ‘overpeinzingen’ houdt een militant optimisme de wanhoop onder de duim. In het ene stukje kan een apocalyptische sfeer hangen, in een ander - zoals ‘Vallende pinda's’ - kijkt de schrijver zo weerbaar naar de dingen om hem

[p. 5]

heen dat ze tot cultuurmonumenten worden die oorlog en dreiging uit het bewustzijn bannen. Montags apocalyptisch sentiment is sterk ontwikkeld, zodat men soms het gevoel heeft dat we in zijn optiek op een vulkaan leven. De toestand kan volgens Montag ook snel omslaan; hoe hij alles om zich heen, hoe onbenullig ook, als een spons in zich opneemt en er een onalledaagse betekenis aan kan geven, toch is hij vertrouwd met de gedachte dat elke dag alles totaal anders of verdwenen kan zijn als gebeurt wat hij herhaaldelijk vreest: de komst van de barbaren. Hij heeft een minimum aan vertrouwen in een rationele gang van de geschiedenis en is er, blijkens meerdere stukjes, van overtuigd dat de onbenulligste aanleiding de grootste gevolgen kan hebben, zoals hij in deze bundel illustreert met het begin van de Eerste Wereldoorlog.

Het gevoel van Columbus bevat een hele afdeling waarin het apocalyptische sentiment aanwezig is: oorlog. Daarin komen enkele keren identieke formuleringen voor die erop wijzen hoe stevig een gedachte in hem is verankerd. De barbaren moeten wel vermomd onder ons zijn als hij schrijft: ‘Opeens loopt iedereen met een marsbevel op zak, en dan is er een automatisme op gang gekomen dat niet meer te stuiten is.’ In een ander stukje komt dit nog eens terug: ‘Er is een onverbiddelijk mechanisme in werking gesteld, dat door geen mensenhand kan worden beïnvloed.’ Dit alles heeft zonder twijfel te maken met Montags herinneringen aan de oorlog, die begon toen hij twaalf jaar was en waarvan hij getuige was in Rotterdam. Montag is op een paradoxale manier intiem met het niets, het moment dat de beschaving er niet meer zal zijn; paradoxaal omdat daar tegenover zoveel militant optimisme staat. Hij is als geen ander op de hoogte van de levende details van de beschaving, en tegelijk kan de beschaving iets totaal abstracts voor hem krijgen dat als een ‘geautomatiseerd mechaniek’ zijn blinde gang gaat. In het stukje getiteld ‘Middeleeuwen’ citeert hij uitvoerig uit de inleiding van Huizinga's Herfsttij der middeleeuwen, een passage die Montag gelezen moet hebben met een draaierig gevoel van herkenning in zijn buik. In enkele alinea's staan zijn gedachten over de beschaving van de twintigste eeuw, zoals hij die in sombere buien heeft, hier samengevat. Zinnen als ‘Het volk kan zijn eigen lot en het gebeuren van den tijd niet anders zien dan als een altijd durende opeenvolging van wanbestuur en uitzuiging, oorlog en rooverij, duurte, gebrek en pestilentie... Het zijn niet alleen de kleinen en armen wier leven verliep in die hachelijke onveiligheid; ook in dat van edelen en magistraten zijn de sterkste lotswisselingen en voortdurende gevaren bijna regel.’ Vooral onder de indruk is Montag van een zin als deze: ‘Het is een booze wereld. Het vuur van haat en geweld brandt hoog, het onrecht is machtig, de duivel dekt met zijn zwarte vlerken een duistere aarde.’ Volgt een verhandeling over onze voorstelling van het Laatste Oordeel en de overeenkomsten tussen de middeleeuwen en onze tijd op zijn gebruikelijke zakelijke en beeldende manier.

Van S. Montags eerste bundel ‘Overpeinzingen’ is zojuist een Salamanderpocket verschenen. (156 p., f9,90)

Kwelgeest

De duivel die ‘met zijn zwarte vlerken een duistere aarde’ bedekt, heeft in dit geval te maken met de permanente catastrofe waaraan de beschaving ten prooi is. Montag houdt zich met het niet omvatbare en ook met het minuscule (‘Muizen’, ‘Spinrag’) bezig, met het abstracte en ook met het persoonlijke. Vandaar dat hij in de vorige bundel Over de afwas, de doodstraf, dienstmeisjes, Dinky Toys en nog het een en ander een pendant heeft kunnen schrijven van het zorgelijke beeld van een beschaving dat Huizinga levert. Het briljante stukje heet ‘Innerlijke toestanden’ en heeft de gedachten tot onderwerp die sterker zijn dan jezelf, ‘afzichtelijke en monsterachtige gedachten die zich ongevraagd in het menselijk hoofd kunnen vestigen’. Er ontwikkelt zich in dit stukje een zakelijke pathetiek waarin het monster fenomenologisch aangepakt en onder verschillende omstandigheden wordt onderzocht. Maar de onderzoeker verraadt zijn verhouding tot het monster door de ontembare welsprekendheid waarmee hij het aanduidt als ‘de grote, onbeschofte kostgangers van het bewustzijn’, ‘die zwaarlijvige parasiet’, ‘die dikke kwelgeest’ die zijn uiteindelijke triomfen viert in het bed van zijn slachtoffer, als ‘een ongrijpbare misdadiger’.

De militante optimist en de belligerente melancholicus houden elkaar in elke bundel van Montag zorgvuldig in de gaten. Montag staat op voet van ‘oorlog’ met architecten, met bestuurders die maar laten slopen en met bedervers van het stadsbeeld in het algemeen. De aandacht voor wat een stad te bieden kan hebben doet mij wel eens denken aan de manier waarop iemand als Walter Benjamin het over Berlijn en Parijs kon hebben. Bij Benjamin speelde ook een soort persoonlijke gekwetstheid een rol in zijn verhouding tot de beschaving, hoe verstopt die ook is in abstracties die met het marxisme verwant zijn. Maar grote stukken uit zijn aantekeningen voor wat postuum Das Passagen-Werk zou gaan heten en de herinneringen in Berlijnse jeugd zouden hem weleens tot een schrijver kunnen maken die ook vrij toegang heeft tot Montag.

Al deze varianten van de duivelse zwarte vlerken zouden de indruk kunnen wekken dat het in deze en andere bundels van Montag zwaarmoedig toegaat. Dat zou verkeerd zijn, ook al is het goed dat men de schakeringen van licht en donker in de stukjes van Montag leert zien. Montags stijl maakt alles draaglijk. Bovendien vlecht hij door zijn stukjes herhaaldelijk een ‘vrolijke gemoedelijkheid’ en verkondigt hij met een zekere wellust dat het om ‘de gebruikelijke conférences over koetjes en kalfjes’ of ‘triviale puzzeltjes’ gaat. Dat is allemaal waar, zoals hij ook het weer en de seizoenen niet vergeet.

Maar dat weer. Is er een beter voorbeeld dan het weer als iets dat wraak kan nemen op het leven? De zon of prettig herfstweer maakt van niets iets. Zulk weer is zo iets als het Algemeen Wereldtijdschrift.

■