Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 4]

Van heidense en andere verlangens
De debuten van Mees Houkind, Hans ter Mors en Niek de Laaf

Kroniek van een blauwe maandag Verhalen door Mees Houkind Uitgever: Bert Bakker, 117 p., f19,50
De dealer en de organist door Hans ter Mors Uitgever: De Bezige Bij, 143 p., f22,50
De groene hoek Roman door Niek de Laaf Uitgever: Meulenhoff, 160 p., f26,50

Carel Peeters

In het tweede verhaal van de bundel Kroniek van een blauwe maandag met de vervaarlijke titel ‘Executies’ bereidt een grootvader zich voor op bezoek van zijn kleindochtertje. Hij zaagt een kerstboompje om dat hij samen met haar wil gaan optuigen. Hij kijkt daarnaar uit en is van plan haar van alles te vertellen dat in haar herinnering zal blijven leven, even glinsterend als de kerstballen. De anekdote van het verhaal gaat aldus verder: het meisje komt bij haar grootouders aan en heeft een zak met groen bij zich voor het konijn van de buurvrouw. Dat is een bekend ritueel waar de grootvader zich bij heeft neergelegd, hoewel hij het vervelend blijft vinden dat hij de liefde en belangstelling van het kind moet delen met die vrouw en het konijn. Hij wacht ongeduldig op haar terugkomst, zich nog eens voor de geest halend wat hij haar zal vertellen. Als ze bij terugkomst in tranen is begrijpt hij wat er gebeurd is. Het konijn had niets meer aan het groen. Het was gevild en hing bloot te wachten op de braadpan. Er waren tranen, maar er kwamen geen vragen hoe iemand dat nou kon doen. Het optuigen van de kerstboom verloopt daarna nagenoeg zwijgend en zonder het tintelende genoegen dat hij zich had voorgesteld. Wat hij zijn kleindochter nog vertelt gaat niet van harte, ‘het waren futiliteiten geworden, levenloze, eendimensionale schimmen, as op zijn tong’.

De geciteerde laatste zin is van belang voor de vraag of Mees Houkind een schrijfster is of iemand met wat anekdoten, ervaringen en herinneringen die ze graag opschrijft. ‘Executies’ is voornamelijk een melancholiek anekdotisch verhaal, maar het heeft iets meer waardoor het uit de sfeer van de loutere anekdotiek wordt getild. De grootvader verheugt zich niet alleen op het genoegen van het optuigen van de kerstboom met zijn kleindochter, hij heeft ook zijn persoonlijke motieven: hij wil iets herstellen. Hij wil voorkomen dat het kind, net zoals hij, geen continuïteit in de geschiedenis voelt. Hij weet niets van zijn grootouders, ze hebben hem nooit verhalen verteld: ‘Het beeld van die twee mensen voor het venster in clair-obscur was als een muur, waarop hij alleen maar kon kloppen om daarachter de geheime, duistere gang te horen vibreren, de nagalm te horen van anonieme voorgeslachten.’ Zijn kleindochter zal later niet tegen zo'n muur hoeven kloppen. Deze persoonlijke, op de achtergrond aanwezige motieven verlenen het verhaal een extra dimensie, en iets dat niet alleen geldigheid heeft voor dit verhaal. Als deze motieven er niet waren geweest, zou het verhaal eendimensionaal zijn gebleven, een futiliteit, op dezelfde manier ontdaan van de luister als de verhalen die hij had willen vertellen: de moordlustige buurvrouw had de stemming en zijn plannen bedorven door het konijn om zeep te helpen.

Een ander verhaal, ‘Een heilig kyrie’, heeft een verrassend ironische toon. Ironie betekent distantie, en als het, zoals in dit verhaal, gaat om het weergeven van de indruk die een ‘onverdiend en onverwacht’ mooie kapelaan op een tienjarig meisje maakt, dan is er nauwelijks een betere vorm denkbaar. Het verhaal behandelt de listen die de tienjarige bedenkt om door hem, die ze in het verhaal ‘Schoonheid’ noemt, gezien te worden. Ze bedenkt vragen, bestudeert de jurisdictie omtrent de biecht, alles om hem nog vaker te zien dan die ene keer in de week. Ze raakt geheel thuis in de diplomatie van de katholieke jeugd door zich op dit gebied goed te oriënteren. ‘Schoonheid’ wordt ook nog ‘Dapperheid’ als hij tijdens het uitdelen van hosties de bevelen van de pastoor negeert. ‘Schoonheid en Dapperheid’ is het die haar daarna in haar verbeelding helpt haar angsten te overwinnen. De laconieke toon van het verhaal doet niets af aan het fanatisme waarmee de tienjarige probeert te krijgen wat ze hebben wil. Wat het verhaal zo aardig maakt is de beschrijving van het denkwerk dat verricht moet worden om gevoelens gehonoreerd te krijgen en de zelfverzekerde zinnen en woordkeus waarmee dat gepaard gaat. Het verhaal bevat bouwstoffen in stijl, toon en inhoud om zich zelf genoeg te kunnen zijn; een wezenlijk onderdeel is echter dat aan ‘Schoonheid’ en ‘Dapperheid’ ook een algemener strekking wordt gegeven, zodat het verhaal die extra dimensie krijgt waardoor het gaat opvallen.

Mees Houkind

Een debuut bestaande uit verhalen waarin personages van verschillende leeftijd, geslacht en professie voorkomen is óf heel virtuoos óf het werk van iemand die begint met schrijven en zijn vermogens test. De personages van Mees Houkind zijn - afgezien van de grootvader en het tienjarige meisje met haar heidense verlangens aan het adres van de kapelaan - een leraar van ongeveer veertig, een man van bijna vijftig, en pasgetrouwde vrouw en een oude dame. Dat is wat al te divers als ze niet met elkaar worden verbonden door een gemeenschappelijke thematiek, die in deze bundel niet uit de verf komt. Het zijn daardoor verhalen die elkaar niet ondersteunen. Er is een lang verhaal over een bejaarde dame die elke dag om lunchtijd tegenover een jongeman in een park zit, gescheiden door een sloot. Dat roept haar jeugd terug en het verlangen om met hem een lange reis te gaan maken. ‘De reis naar Kashmir’, zoals het verhaal heet. In ‘Gegeven het vleesch’ is de situering weer geheel anders en merkwaardig archaïsch: een vrouw die niets van seksualiteit

[p. 5]

weet wordt elke zaterdag door haar streng christelijke man bezeten en leeft verder met hem als een huishoudster. Dit verhaal lijkt zich in vroeger tijden af te spelen, maar de ontknoping is ineens geheel van deze tijd. Het titelverhaal heeft een wat bijzondere vorm omdat er van het heden naar het verleden wordt gesprongen, maar dat maakt het verhaal er niet sterker op.

Hans ter Mors

Verkeerde rails

Van Mees Houkind zou ik het liefst meteen haar tweede boek willen lezen om te weten of ze zich inderdaad als een schrijfster ontpopt en de vermogens uitbuit die ze in ‘Een heilig kyrie’ tentoonspreidt en die in de andere verhalen niet helemaal afwezig zijn. Ik kijk minder uit naar het tweede boek van Hans ter Mors. In zijn debuut De dealer en de organist staat een verhaal over een man die tevergeefs manuscripten opstuurt naar uitgeverijen. Zulke verhalen zijn heel geschikt om recensenten vooroordelen te bezorgen die zich in hun uiteindelijke oordeel nestelen. Dat de schrijver op een koude zaterdagmorgen niet nóg eens oog in oog met de postbode heeft gestaan die hem een pakketje overreikte moet te maken hebben met het laatste van de vier verhalen in deze bundel dat boven de andere uitsteekt, tevens het titelverhaal. Maar dan heeft Ter Mors mijn geduld al op de proef gesteld met ‘Prelude en Fuga’, ‘O, Fiat’ en, in mindere mate, met ‘Het circuit’. Het eerste verhaal bestaat uit tergend gezeur van een student chemie die de zaak heeft belazerd tijdens een tentamen en die op vakantie gaat op een bromfiets, achtervolgd door het beeld van Oliemans, de man die het tentamen afnam en hem heeft betrapt. De helft van het verhaal bestaat uit een dagboek, evenals de rest een klaagzang/lofzang op zijn nietszeggendheid en ambitieloosheid, die natuurlijk voor een deel veroorzaakt worden door zijn gekwetste ziel vanwege het tentamen. Maar gezeur in het tempo van een invalide slak blijft het, daar helpen Marijke en Angela niets aan. Deze meisjes zweven een beetje door zijn hoofd. Tot overmaat van ramp suggereert het slot ook nog dat de student voor de eeuwigheid het water in loopt. Over het verhaal ‘O, Fiat’, over de onfortuinlijke manuscripten, zullen we het niet meer hebben. In ‘Het circuit’ bezoekt een vader voor het laatst het circuit van Zandvoort dat men aan het afbreken is. Hij is daar tijdens races een keer geweest met zijn vijfjarige zoon, heeft er zich één gevoeld met het enthousiasme van zijn zoon vóór de grote dag en zich wat mat en teleurgesteld gevoeld toen ze er waren. En hij heeft er filmopnamen van gemaakt, die hij voor zich zelf draait nu zijn zoon op negentienjarige leeftijd is omgekomen.

Niek de Laaf

‘De dealer en de organist’ begint met een alinea waarin de hoofdpersoon met zijn grootmoeder achter het orgel in een kathedraal zit. Hij is verbaasd en enthousiast dat hij erop kan spelen. Het betreft een droom met voorspellende betekenis. De hoofdpersoon is de helft van een tweeling; hij zelf is dealer van Volvo's, zijn broer is organist met lokale reputatie. De dealer is gescheiden, woont alleen boven zijn zaak, heeft een volwassen dochter met wie hij gebrouilleerd is en spreekt en denkt in de hoogste termen van lof over auto's, in het bijzonder Volvo's.

De droom heeft te maken met de grootmoeder. Zij is juist op hoge leeftijd overleden. In het begin van het verhaal is het nog niet zo duidelijk waarin het zit, maar later wel: de dealer spreidt een platvloerse haat voor kunstenaars ten toon waarvan langzaam duidelijk wordt dat het alles te maken heeft met zijn lot: zijn broer en niet hij is organist geworden. Op de dag van de begrafenis spant alles tegen hem samen, hij zal zijn dochter en broer weer zien en zijn grootmoeder begraven die hem heeft geleerd orgel te spelen. Hij is in een geagiteerde stemming en herinneringen besluipen hem. Dat hij niet verder heeft gestudeerd op het orgel blijkt een misverstand, waar zijn grootmoeder op haar doodsbed tegenover een vriend nog haar spijt over betuigt. Als bij de verdeling van het huisraad ook het harmonium ter sprake komt, wil hij niets behalve het harmonium hebben waarop hij ooit het Largo van Händel heeft gespeeld. Zijn broer, en dat wist hij, was ook op het harmonium gespitst.

Dit verhaal over iemand die op de verkeerde rails terechtgekomen is en er niet maar af kan, wordt ontsierd door het optreden van een spook. De hoofdpersoon ontmoet hem op weg naar de begrafenis, vroeg in de ochtend terwijl het hard sneeuwt. De geheimzinnige figuur is er alleen maar om hem bekentenissen en herinneringen te ontlokken en om later nog even terug te komen als blijkt dat in het leven van zijn grootmoeder ook een geheimzinnige man is geweest, misschien wel dezelfde.

Nooit meer terug

Voor het lezen van De groene hoek van Niek de Laaf moet men op zijn hurken. Het gaat over de vijf- en later zevenjarige Koko en zijn leven - in 1939-1940 - in de Antwerpse wijk waar het boek naar is genoemd. Op het niveau van een vijfjarige gebeuren interessante dingen; de wereld is overzichtelijk en er is alle gelegenheid om zich in details te verdiepen. De Laaf heeft iets van een schrijver van een kinderboek voor volwassenen, want daar gaat het natuurlijk om: de wereld van de kleuter wordt met elke stap groter en terug kan hij niet. De Laaf beschrijft het leven van Koko in korte hoofdstukken en geeft hem geen speciale kenmerken mee. Het is een kleuter en kind als alle andere kinderen, behalve dat hij soms gepest wordt omdat hij een ‘Ollander’ is. De Laaf is terecht niet teruggeschrokken voor het gebruik van Vlaams, en het functioneert goed. De Laafs perspectief is consequent dat van een kind en daarom wordt er voortdurend lichtelijk verbaasd tegen de volwassenen aangekeken. Koko is nogal vaak met zijn revolver in de weer: zo haalt hij hem 's avonds voor de dag als hij het ‘Spook van de straatlantaarn’ in de straat hoort. Er heerst niet overal onraad in De groene hoek: de lichte angst voor figuren als ‘den kwajen boer’, ‘de Mannen’ (de grote jongens), ‘den vuilen vent’, de Duitse soldaten en de mismaakte Jujuuke wordt afgewisseld met onschuldige spelletjes, vooral in samenwerking met het meisje Esthèrreke. De Laaf houdt zich bij beschrijvingen en legt nauwelijks accenten door motieven niet uit te bouwen. We komen wel het een en ander te weten over de sociale verhoudingen: de moeder van Koko vertelt geïdealiseerde verhalen over haar geboorteplaats Amsterdam, een oom behoudt zich het recht voor als kapitalist door het leven te gaan, terwijl Koko's vader verklaart een socialist te zijn. Maar Koko moet wel naar de kerk om hem niet tot een outcast te laten opgroeien. De enkele jaren die het boek bestrijkt omvatten onder meer de komst van de Duitsers, de ontruiming van de wijk, een vakantie in de duinen en Koko's pelgrimstocht naar de ontruimde wijk om te zien of er nog iets te vinden is van Esthèrreke.

De groene hoek is een aardig boek door het consequent volgehouden perspectief. Er wordt van onderen tegen de wereld aangekeken en het is of alles voor het eerst gezien wordt. Het boek doet daardoor denken aan Eerste indrukken van K. Schippers. Ook daarin overheerst verbazing en wordt alles van de buitenkant gezien, want van inzicht kan nog geen sprake zijn. Door het vermijden van accenten wordt pas langzaam duidelijk dat Esthèrreke voor Koko veel betekent, wat pas echt aan het licht komt als ze niet meer met elkaar kunnen spelen. Het boek heeft een kort tweede deel dat jaren later speelt als Koko een Ko is geworden, getrouwd en gescheiden is en volwassen dochters heeft. Hij is met zijn tweede vrouw en een bevriend gezin op vakantie. Dat roept onvermijdelijk herinneringen op aan een andere speelkameraad, waar hij ooit nog eens tevergeefs naar heeft gezocht.

■