Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 28]

Een nazaat van talrijke groten
Essays van Beurskens over ‘de internationale traditie van de Moderne’

Schrijver zonder stoel door Huub Beurskens Uitgever: Meulenhoff, 156 p., f26,50
De stroman door Huub Beurskens Uitgever: Meulenhoff, 100 p., f21,50

Jacques Kruithof

In mijn studiejaren deed er een anekdote de ronde over de hoogleraar Garmt Stuiveling. Diens zoon kwam op zekere dag vertellen dat hij besloten had Nederlands te gaan studeren. De vader keek hem even peinzend aan, en zei toen: ‘Dat zou ik niet doen, jongen, want dan blijf je je leven lang de zoon van de gróte Stuiveling.’

Uit de bundel Schrijver zonder stoel krijg je de indruk dat Huub Beurskens niets liever wil zijn dan een dergelijke zoon, een nazaat van talrijke groten uit de recente geschiedenis van literatuur en kunst.

Weliswaar bestaat het boek uit beschouwingen over kunst en poëzie van anderen (merendeels zijn het opgekalefaterde recensies), maar de titel geeft al aan dat het Beurskens om een eigen plaatsbepaling te doen is. Hij kiest, als dichter, schrijver en criticus, positie in wat hij zelf noemt: ‘de internationale traditie van de Moderne’.

Voor de beeldende kunst laat hij de moderniteit natuurlijk bij het kubisme beginnen; in de poëzie refereert hij onder anderen aan Trakl, Benn en Ponge, voor het proza aan Musil en Gombrowicz. Zoals bij de kubisten het perspectief, en dus het gefixeerde gezichtspunt van de kunstenaar, verdwijnt, zo wordt in de moderne poëzie de dichter, althans het ‘ik’ twijfelachtig.

Een en ander ziet Beurskens in samenhang met de anomie waarin de mens tegenwoordig leeft. Ik leen dat woord van Emile Durkheim; Beurskens formuleert het zo: ‘absolute waarden zijn weggevallen, doelen na het leven geschrapt, lineariteit en chronologie behoren zelfs niet eens tot de geschiedenis, de traditionele, objectieve historie is geëlimineerd. Waar het nu continu om gaat is het moment.’

Met veel citaten en verwijzingen, en nog meer grote namen, omschrijft Beurskens zowel die traditie en haar maatschappelijke oorsprong, als zijn eigen bescheiden plek daarin, als zoon of kleinzoon. Ondertussen voorziet hij zich van jongere bloedverwanten: Wiel Kusters, Th. van Schoonhoven, Martin Reints, en verzuimt niet zijn ooms aan het woord te laten: Faverey, Kouwenaar, Rein Bloem. En twee dichters beschouwt hij als koekoeksjongen in de moderne poëzie: Ida Gerhardt en Jan Eijkelboom (die hij overigens op vermakelijke wijze in verband brengt met de bloei van de zachte sector). Ook in de film en de beeldende kunst wijst hij op vrienden en magen.

Zo wordt Schrijver zonder stoel een genealogische onderneming. Beurskens weet van alles over ‘het moderne gedicht’, en wil dat zelf óók maken. Hij weet dat het gedicht gezien moet worden als een ding, een voorwerp. Er mag geen ‘boodschap’ in verpakt zitten. Het ‘ik’ moet teruggedrongen; de metafoor, het woordje ‘als’, adjectieven en ‘ieder-accidenteel-persoonlijk materiaal’ zijn zo goed als taboe. Het gedicht is er om gelezen, niet langer om gehoord te worden; de poëzie zoekt aansluiting bij de beeldende kunst, en niet meer bij de muziek. Ik houd niet van zulke stelligheden, niet van dit per se modern willen zijn. Ondanks alle fraaie voorbeelden en aanhalingen en diepzinnigheden over de chaos van het moderne leven kan ik er weinig meer in zien dan min of meer intelligent napraten en zich onderwerpen aan een dominerende poëtica. Iemand die er zo nadrukkelijk bij wil horen maakt zich zelf onvrij.

Waarschijnlijk maakt Beurskens zich zo sterk voor de traditie van het moderne omdat de Nederlandse poëzie daar nauwelijks een aandeel in heeft gehad, en het weinige dat er is, keer op keer in bescherming moet worden genomen tegen de reactie van Eijkelboom- en Gerhardt-lezers. Daarin is deze criticus mij niet onsympathiek, maar ik vind dat hij doordraaft.

Huub Beurskens

Literatuur en kunst zijn niet gebaat bij verbodsborden, niet bij aanpassing en moderniteit als idealen. Dat zijn twee tegenstrijdige begrippen en daar wringt, wat Beurskens betreft, de schoen: hij maakt van de afwijking die de moderne kunst kenmerkt een repertoire van verkeersregels.

Niets onthullends

Daarvoor moet je oogkleppen opzetten. Beurskens zegt dat de poëzie bij de beeldende kunst aansluiting zoekt in plaats van bij de muziek, zoals voorheen. Als voorbeeld noemt hij de reeks ‘Hommage à Hercules Seghers’ van Hans Faverey. Kan Beurskens verklaren hoe dezelfde moderne dichter in dezelfde bundel ook een ‘Hommage à François Couperin’ heeft kunnen opnemen? Kan hij dan en passant ook even uitleggen hoe in nog steeds diezelfde bundel Chrysanten, roeiers een zo ‘accidenteel-persoonlijk’ gedicht kan staan als ‘Meneer Lepinski?’ Zo zijn er nog wel wat lastige vragen, maar als falsificatie lijkt het me voorlopig voldoende.

Er zijn nog twee bezwaren tegen Beurskens' opvattingen, die ik wil noemen. Ten eerste staat er in Schrijver zonder stoel niets verrassends, niets onthullends. Het neefje heeft niets toe te voegen aan wat de ooms en oudooms al sinds jaar en dag vertellen, alleen stelt hij de zaken wat simpeler voor. Alle namen, inzichten en poëtische ideeën zijn bekend, al zijn ze geen gemeengoed.

Ten tweede heeft Beurskens geen oor voor poëzie. Hij beklemtoont dat moderne poëzie gelezen moet worden; ik kan hem daarin moeilijk tegenspreken omdat ik daar tien jaar geleden al over schreef, maar ook een gelezen gedicht behoudt klank, in het inwendige gehoor van de lezer. Het is juist die sonoriteit, die mede uitmaakt of je een gedicht mooi vindt - en daarover heeft Beurskens het nergens in zijn boek. Hij houdt niet van poëzieavonden, schrijft hij, maar de ervaring leert dat daar dikwijls veel te beleven valt, en dat je er soms beter door leert lezen.

Eerlijk gezegd betwijfel ik of Beurskens met een woord als ‘mooi’ uit de voeten kan: hij kijkt naar het ‘moderne’. In dit opzicht zal ik wel ouderwets zijn, daarom noem ik nog een paar dingen die ik gewoonweg lelijk vind aan deze bundel. Herhalingen: dezelfde formuleringen van de auteur, dezelfde citaten van Pasolini, Merleau-Ponty en Spengler, hetzelfde meisje dat laarsjes maar geen poëzie koopt. Bundelen is moeilijk, maar bij aandachtig lezen en herschrijven vermijd je zulke onhandigheden. Vaak het taalgebruik, dat ‘een knaagbom’ in

[p. 29]

een beeldhouwwerk of schilderij toestaat, of ‘capriolen van een aangeschoten wild’. Soms de termen, zoals ‘de Moderne’, of een geheel verkeerd gebruikt ‘suspense’. En de verschrikkelijke vaagheid: ‘de gedichtenschrijver wordt gefascineerd door het woord (...), gaat aan de gang met dit weerbarstige materiaal en “ontdekt” al schrijvend hoe het in elkaar wil zitten, in welke zettingen het gemonteerd is en wil worden. Dat is de merkwaardige weg naar het taalkunstwerk met een dingachtig karakter.’

Vrijwel tegelijk met Schrijver zonder stoel verscheen van Beurskens een kleine roman onder de titel De stroman. Hier gaat het werkelijk om een oom en een neef; de laatste brengt vermoedelijk de eerste om het leven, wordt door de politie niet gepakt omdat de dode als Rafterrorist heel bruikbaar is, en roept later toch de straf over zich af door een willekeurige voorbijganger dood te steken.

Dat is althans het verhaaltje dat bij eerste kennismaking verwerkt lijkt in langzamerhand bekende procédés: perspectiefwisselingen, tijdsprongen, een onbetrouwbare ik-verteller, herhalingsprincipes, vereenzelviging van personages, actuele verwijzingen, en toespelingen op vorig werk, in dit geval De leguaan van 1979.

Ik moet deze keer melden dat ik mij niet aan een tweede, grondiger lezing gewaagd heb, omdat het raadsel mij te klein was. Het is geen onaardig boek, maar het is duidelijk op een klein, bescheiden plekje in de traditie van het moderne geschreven. Het lijkt te veel op de voorouders, daardoor loont het de moeite van het ontraadselen niet. In een van zijn artikelen stelt Beurskens de retorische vraag: ‘maar of het negatief is als theorie en praktijk elkaar niet volledig overlappen?’ Eén antwoord wil ik wel geven: als ze dat wel doen, moet het oordeel negatief uitvallen, ook bij een allerijverigst achterneefje.

■