Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 14]

Wat buiten het blikveld lonkt
‘Letter en geest’ van Frans Kellendonk: een trefzeker spookverhaal

Letter en geest Een spookverhaal door Frans Kellendonk Uitgever: Meulenhoff, 117 p., f22,50

Carel Peeters

Het werk van Frans Kellendonk begint steeds meer op een trein te lijken waaraan met elk boek een nieuwe wagon wordt gekoppeld. Van de ene wagon naar de andere lopend kan men dezelfde figuren en motieven tegenkomen, hoewel de aankleding elke keer heel verschillend is. In Bouwval werd op de achtergrond een belangrijke rol gespeeld door de langoureuze neef van de hoofdpersoon, een kleine jongen die iets van zich zelf meent te herkennen in de neef. In De nietsnut is het een oudere versie van deze neef in de gedaante van de vader van Frits Goudvis.

Frans Kellendonk

In Letter en geest is de kleine hoofdfiguur uit Bouwval uitgegroeid tot de bijna dertigjarige Felix Mandaat. De fascinatie voor de figuur van de neef heeft zich omgezet in identieke gedragingen. Zoals de neef uit Bouwval op de tekening die van hem bekend is, loom ligt uitgestrekt op een sofa, zo doet Felix Mandaat, vóór hij aan de onderneming begint waarvan Letter en geest verhaalt, niet veel anders dan hele dagen op zijn bed liggen.

De overeenkomst tussen deze drie figuren is een manifest onvermogen om aan ‘het leven’ deel te nemen. Ze zijn er wel en ze doen wel iets, maar het is alsof ze het leven fingeren om niet al te zeer uit de toon te vallen. Ze leven met hun gedachten in ijle sferen. Frits Goudvis, de zoon van de vaderfiguur in De nietsnut neemt zich aan het einde van de roman voor met deze karakterologische traditie te breken: ‘Ik wilde niet meer vertoeven in de eenzaamheid van de ziel waar je ijl bent en vluchtig... Mijn vader had zich daar te veel op gehouden; daarom was hij nu volslagen dood. Ik moest mijn leven nu maar eens met anderen gaan delen.’ Op dit punt wordt Letter en geest aan De nietsnut gekoppeld, want Felix Mandaat doet precies wat Frits Goudvis zich voornam: hij betreedt het echte leven (‘nu moet het eindelijk beginnen’) door waarnemer te worden van een bibliothecaris die met ziekteverlof is gegaan. ‘Mandaat beidt zijn tijd. Hij is van zijn bed gekomen en betreedt nu de geschiedenis.’

Het besluit van Mandaat om als bijna dertigjarige germanist toch eens aan het leven te gaan deelnemen, doet denken aan de ervaring van Spencer Brydon in de novelle The Jolly Corner van Henry James, een schrijver waar Kellendonk veel sympathie voor heeft en wiens The Awkard Age hij onlangs in het Nederlands vertaalde. Deze Brydon keert na dertig jaar terug naar de stad New York, die hij als goed twintigjarige heeft verlaten om in Europa te gaan leven van de rente van zijn bezit. Bij zijn terugkeer dwaalt hij door zijn oude huis en ontmoet vrienden die allemaal iets zijn geworden. Hij krijgt het gevoel iets gemist te hebben, alsof hij ooit een belangrijke brief ongeopend in het vuur heeft gegooid: ‘What would it have made of me, what would it have made of me?’ vraagt hij zich verontrust af. Dit soort wroeging wil Felix Mandaat voorkomen en hij begeeft zich manhaftig in het leven van de mensen, ‘om dienstbaar en solidair te zijn, om in liefde opnieuw geboren te worden’. Dat is de opdracht die hij, zoals zijn naam al zegt, zich zelf oplegt.

Gombrowicziaans

De wat pompeuze woordkeus en de overdreven toon van deze woorden hebben alles te maken met het karakter van Letter en geest, dat anders is dan de andere romans en verhalen van Kellendonk. Letter en geest is een groteske in de Grombrowicziaans zin: alles is er iets buiten proportie, de gevoelens, de gedachten, het gedrag, de verlangens. Het is tragi-komisch wat zich in deze roman afspeelt en Kellendonk beheerst de daarbij behorende lichtelijk sarcastische toon tot in de finesses. Veel meer dan in zijn andere werk maakt Kellendonk in Letter en geest gebruik van metaforen, vergelijkingen en gelijkenissen, terwijl deze manier van denken bovendien tot een van de motieven van de roman hoort. Het verhaal zit vol knopen die de lezer in alle rust moet ontwarren opdat hem een licht zal opgaan. De dubbele bodems die hierdoor in het verhaal ontstaan, leiden de aandacht niet af van de oppervlakte en de verhalen die binnen het verhaal worden verteld, belichten als een uitgesponnen metafoor de psychische toestand van Mandaat.

Als Mandaat in de bibliotheek wordt rondgeleid door het directielid B.C. Latour van Uffel, krijgt hij in diens persoon meteen te maken met een mogelijke afspiegeling van zich zelf. Deze Van Uffel is een door de wol geverfde vrijgezel die zijn teleurstellingen heeft omgezet in cynisme. De uiterlijke tekenen van zijn burgerlijke staat, zoals vlekken op zijn pak en broodkruimels op zijn schoot, maken dat Mandaat in een schichtige reflex zijn colbert afklopt. Het vermoeden bekruipt hem dat hij na enige tijd in de bibliotheek een Van Uffel zal zijn; het zaad van de haat is gestrooid. Van Uffel kan zich ternauwernood inhouden het werk in de bibliotheek al tijdens de rondleiding te ontluisteren en de mensen die er werken sarcastisch te becommentariëren. Hij krijgt iets spookachtigs als hij de indruk wekt, Mandaat te doorzien: ‘U hebt het vast zelf niet beseft, maar iemand met uw probleem had naar geen betere plaats kunnen komen. Jazeker u hebt een probleem. Ik ken mijn broeders,’ zegt hij.

In negen hoofdstukken vertelt een merkwaardige alwetende verteller over Mandaats doen en laten in de bibliotheek. Soms wordt uitgeweken naar de periode waarin Mandaat nog zijn lethargische leven leidde. Het zijn terugblikken op een eenzelvig leven die indirect iets verklaren omtrent Mandaats gedrag en gedachten in de bibliotheek. Hij volgde eens een meisje

[p. 15]

dat een uitnodigende indruk maakte bij de rivier waar hij zich 's zomers ophield. Als ze achter de ruïnes van een steenfabriek verdwijnt, wordt hij met stenen bekogeld door mannen. Bij een andere gelegenheid wordt hij tijdens een feest door een meisje een kamer ingelokt; op het moment dat de vrijpartij zal beginnen, schuift er een gordijn open en wordt hij uitgelachen door de feestgangers. 's Zomers lag hij jaren achtereen op een stille plek tussen het riet langs de rivier. Hij nam wel een boek mee, maar lezen deed hij nauwelijks: ‘Er was geen verschil tussen hemel en papier, tussen staren en leven.’ Hij wist niet of hij zich nu behaaglijk of onbehaaglijk voelde. Maar ‘buiten zijn blikveld’ vermoedde hij iets, alsof er iets zou beginnen op het moment dat hij wist wat het was.

Plato's grot

Mandaats desperate wil om aan het leven deel te nemen, zorgt ervoor dat hij tegen zijn wil verliefd wordt op zijn niet zo aantrekkelijke assistente, die ook de assistente was van meneer Brugman over wiens ziekteverlof en persoon wordt gezwegen. Zij is bovendien zwanger. Maar ze heeft iets dat Mandaat niet heeft: ‘Ze onderhoudt banden die zich uitstrekken tot voorbij zijn blikveld.’ Mevrouw Qualing behoort tot de Gemeenschap der heiligen: zij die iets hebben waardoor ze zich met anderen verbonden voelen. Zo is Mandaat ook jaloers op een vaste bezoeker van zijn leeszaal die zich heeft vastgebeten in een vertaling van een boek over paarden dat allang vertaald is, of op degene die zich heeft weggeschonken aan Jezus.

Mandaat is een solipsist voor wie metafysische ideeën niet bestaan: ‘Alles schikte zich in concentrische cirkels rond dat ene middelpunt: Mandaat. Alles en iedereen was naar zijn beeld en gelijkenis geschapen. Wie zich zo verheft brengt de wereld ten val.’ Als hij op een avond dat hij dienst heeft naar het magazijn, de ‘Kapel’, gaat, herinnert hij zich dat Van Uffel de ruimte met al die boeken vergeleek met een brein. Hij voelt zich daar ‘een brein in een brein om een brein... een bibliotheek in een bibliotheek om een bibliotheek, een ondoordringbaar solipsistisch systeem, een huiveringwekkende parodie op Plato's grot, waar de schimmen die je ziet door jezelf geworpen worden, waar niets verwijst naar de zekerheid van transcendente ideeën, noch van de knie die over een straatsteen schaaft, de tong die, uitgesproken, in een kus een andere ontmoet. Inderdaad Van Uffel, er is geen groter eenzaamheid dan die van de taal.’

De verwijzing naar Plato's grot is een terloopse indicatie van de mate waarin Mandaat in zijn solipsistisch brein gevangen zit. Immers, in de Politeia van Plato wordt de grot gebruikt om de vier stadia van het menselijk bewustzijn mee te illustreren. Het eerste stadium is de toestand waarin een mens in een grot zit, in het donker en zonder dat hij zich kan bewegen. Hij heeft nooit iets van de buitenwereld gezien. Als er achter hem licht in de grot wordt gelaten en er schaduwen op de wand worden geworpen, zal hij die opvatten als de werkelijkheid. Het vierde stadium is dat van de absolute of transcendente ideeën, zoals goedheid, liefde. Mandaat bevindt zich in het eerste stadium en zal het vierde nooit bereiken. In die toestand begint hij in het magazijn vreemde geluiden te horen en ziet hij opeens op een afstand van tien meter iets bewegen: ‘Ectoplasma. Een spook.’ Weken achtereen gaat hij op de avond dat hij dienst heeft naar het magazijn en wacht hij op het ‘spook’, dat zich altijd net iets buiten zijn blikveld bevindt.

De bibliotheek en vooral ‘het spook’ zijn naar het absurde neigende metaforen die Kellendonk met vanzelfsprekendheid als groteske middelen gebruikt. Mandaats verveling en solipsisme worden bevestigd door de gewaarwording dat al die miljoenen boeken een naar zich zelf verwijzend systeem vormen, waar men zich alleen uit kan bevrijden met iets dat erboven uitstijgt, zoals passie, nuttigheid, liefde, zaken waar hij geen ervaring en kennis van heeft. Dat is het ‘probleem’ waar Van Uffel van sprak. Het wordt door Kellendonk in Letter en geest niet letterlijk aangesneden, het wordt met beelden gesuggereerd. Bij voorbeeld via de figuur van Van Uffel, die in Mandaat een ‘broeder’ heeft gezien. Als Mandaat hem van zijn ervaringen met ‘het spook’ heeft verteld, is de weg voor hem geëffend om Mandaat in zijn frustraties en fantasieën te betrekken. Het zijn de frustraties van een vereenzaamde homoseksueel die alleen met groteske capriolen slechts het surrogaat krijgt van wat hij eigenlijk zoekt: liefde. Dat woord kan Van Uffel niet uit zijn mond krijgen en wordt door de verteller aangeduid met een vergelijking: ‘Het is een woord dat, onbeantwoord, even waardeloos is als een halve wasknijper.’

▶

[p. 16]

Verrassend

Het woord waart in Letter en geest rond als een spook; het valt steeds buiten Mandaats blikveld. Hij is er naar op jacht, maar in het menselijk materiaal dat hij ontmoet, ziet hij slechts verveling, sleur, haat en oppervlakkigheid. In zijn groteske verbeelding denkt hij dat het kind in de buik van Mevrouw Qualing zijn eigen wedergeboorte betekent en dat dat nog eens wordt bevestigd door de dood van de man voor wie hij waarneemt, meneer Brugman. Als hem na drie maanden wordt gevraagd of hij Brugmans opvolger wil worden, ook omdat hij zijn werk zo goed heeft gedaan, laat hij deze beker aan zich voorbijgaan. Hij is in de bibliotheek niet ‘opnieuw in liefde geboren’, zijn haat is slechts groter geworden: ‘Hij heeft het kruis op zijn schouders genomen. En hij heeft het niet neergelegd vóór hij wist hoe zwaar het kan zijn. Onvoorstelbaar zwaar.’ Aan het slot blijkt dat er nog een rest van spijt over zijn beslissing is achtergebleven als hij zich ineens het Indische meisje herinnert met ‘de knuffelende lach’. Ook de landloper die hij in de trein naar huis tegenkomt zegt hem iets dat twijfel probeert te zaaien: ‘Dat zwijgen kan je lelijk opbreken, jongeman. Wie zwijgt heeft niet bestaan. Ik heb ook veel gezwegen in mijn tijd... En toen was mijn tijd om.’

Letter en geest is nog suggestiever dan hier uiteengezet is. Waar het werkelijk om gaat in deze goed honderd bladzijden wordt door de verteller zowel ondubbelzinnig gezegd als gesuggereerd door de groteske situaties, de vergelijkingen en verhalen. Zoals het verhaal dat Mandaat in een vlaag van behoefte aan menselijk contact over zijn grootvader vertelt - een verhaal dat dus helemaal niet over hem zelf gaat, maar wel langs een omweg alles over hem zegt. Letter en geest gaat over een man wiens enige middel de vergelijking is om iets duidelijk te maken: iets dat in andere woorden hetzelfde zegt. Hij is verstoken van ‘trancendente ideeën’, zoals liefde, dat een verband tussen mensen kan aanbrengen zonder woorden. Als hij op de afscheidsborrel al die mensen bij elkaar ziet, staat er: ‘Mandaat begrijpt dat ze iets met elkaar hebben, iets waar hij nooit bij zal kunnen en dat zich veruiterlijkt in een glimlach die niet slechts in elk van hen is, maar ook tussen en boven hen allen te samen.’

Letter en geest staat, in de geest van de hoofdpersoon, bol van de vergelijkingen, van een soort en een trefzekerheid die niet eerder in Kellendonks werk voorkwamen alsof de ‘wetten van de verbeelding’ uit de romans van Doeschka Meijsing voor hem zijn gaan gelden. Kellendonks werk voorkwamen, alsof de man bovendien ook nog door naar de lezer ervan. De lezer is tijdens het lezen net zo'n solipsist als Mandaat, ‘het boek is urenlang zijn lichaam geweest’. Het boek is de metafoor van Mandaats geest. Helemaal duidelijk is het spel dat Kellendonk tegen het einde van het boek met de lezer speelt niet, er blijft iets van de bedoeling buiten mijn blikveld.

Letter en geest is na Bouwval en De nietsnut een verrassende roman. Alleen het verhaal ‘Achter het licht’ (in Bouwval) heeft dezelfde sfeer waarin achter groteske situaties de schaduwen dansen van wat nauwelijks in woorden te vatten is. De groteske is een gevaarlijk genre omdat het in toon en beelden een consequente eenheid moet blijven vormen. Kellendonks beelden zijn precies, zijn gevoel voor samenhang laat niet af en wat hij te zeggen heeft, schijnt door de metaforen en vergelijkingen als iets dat dodelijk is voor spoken.

■