Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 4]

De regels van het goddelijk spel
Nabokov als professor over de Russische literatuur

Lectures on Russian Literature door Vladimir Nabokov Uitgever: Harcourt Brace Jovanovich, 324 p., ± f60, - Importeur: Feffer & Simons

Kees Verheul

Te oordelen naar de postume publikaties van en over zijn werk is Vladimir Nabokov ook na zijn dood in 1977 een populaire schrijver gebleven. Behalve heruitgaven en nieuwe vertalingen verschijnen er bijna jaarlijks nieuwe teksten uit zijn nalatenschap, die in en buiten Amerika aandacht van de pers krijgen en goed worden verkocht. De grote Nabokov-aanwinst van dit jaar is Lectures on Russian Literature - een boek dat samen met het in 1980 uitgekomen Lectures on Literature de totaliteit weergeeft van de aantekeningen die Nabokov tussen 1941 en 1958 als literatuurdocent voor zijn colleges heeft gebruikt.

Het boek is uitgevoerd op een manier die past bij het postume werk van een gevierde schrijver - gebonden, in een fors formaat en met een overvloed aan foto's waarop je Nabokovs handschrift tot in de fijnste potloodlijntjes kunt ontcijferen. Door deze opzet en de daarmee overeenkomdende prijs lijkt de uitgave gericht op een exclusief publiek. Het is te hopen dat er binnen niet al te lange tijd ook een soberder editie zal volgen, want de inhoud van Lectures on Russian Literature is niet alleen interessant voor de liefhebber die alles van de Russisch-Amerikaanse meester verzamelt. Het wordt langzamerhand tijd het weinige echt geniale van het niet meer dan briljante in Nabokovs oeuvre te scheiden. Dat zijn collegeteksten tot de eerste categorie behoren, geloof ik niet. Maar ze bevatten zo'n grote rijkdom aan vondsten en getuigen van zoveel betrokkenheid bij de stof, dat ze naar mijn mening in waarde onmiddellijk volgen op Nabokovs beste romans - Dar (The Gift), Pnin, Lolita, Pale Fire -, zijn memoires en enkele hoogtepunten uit zijn poëzie.

Dat Nabokovs aantekeningen voor zijn lessen over Europese en Russische literatuur twee uitstekend leesbare boeken hebben opgeleverd, is te danken aan een vérgaande vorm van perfectionisme. Nabokov was door welke oorzaak dan ook - twijfel aan de kwaliteit van zijn gesproken Engels of misschien een beroepsmatige angst voor het niet geplande, op papier gefixeerde woord - een docent van het type dat niets aan het toeval overlaat. Voordat hij aan zijn academische carrière in de USA begon heeft hij, naar hij in interviews heeft verteld, ongeveer tweeduizend bladzijden met uitgewerkte collegestof op schrift gesteld. Tijdens zijn hele professorale loopbaan - eerst, van 1941 tot 1948, aan het Wellesley College voor meisjes en daarna, van 1948 tot 1958, aan de universiteit van Cornell - zou hij op dit in een paar maanden voltooide karwei hebben kunnen teren. Zelfs als we Nabokovs verhaal, zoals vaak bij hem gewenst is, met een korreltje zout nemen en veronderstellen dat hij in de loop van de tijd allerlei aanvullingen bij zijn oorspronkelijke manuscript heeft gemaakt, blijkt verreweg het meeste dat hij tijdens zijn college-uren te berde heeft gebracht letterlijk van papier te zijn opgelezen. Hoe weinig Nabokovs voordrachten van improvisaties hadden, laten de reproducties in Lectures on Russian Literature zien; de bladzijden met de voor zijn Amerikaanse gehoor bedoelde teksten in het Engels zijn regelmatig voorzien van Russische regie-aanwijzingen voor privé-gebruik zoals: ‘dit heel langzaam’ en ‘op horloge kijken’.

Radiostation

Nabokov in 1947

Nabokovs schets van de kleding die Kitty in ‘Anna Karenina’ op de ijsbaan draagt

Docenten die met een kant en klare, al meerdere malen voorgedragen tekst de collegezaal binnenkomen, scheppen weinig ruimte voor een gedachtenwisseling of zelfs maar een respons. De afstand tussen Nabokov en zijn toehoorders moet dan ook groot geweest zijn - typerend is dat hij zelf het plan lanceerde zijn lessen via het lokale radiostation uit te zenden en zich zelf en zijn studenten zo de moeite van het bij elkaar komen te besparen. Toch blijken Nabokovs colleges, als je ze leest, allerminst ‘academisch’ te zijn in de negatieve zin van saai en onpersoonlijk. Ze suggereren een spreker die met hart en ziel verknocht is aan zijn onderwerp, zijn publiek op alle manieren voor dit onderwerp probeert te winnen en zijn eigen partijdigheid daarbij bewust intact laat. Zijn voornaamste doel is zijn studenten te maken tot wat hij zelf noemt ‘goede, voorbeeldige lezers’ - literatuurliefhebbers die een boek waarderen om de esthetische bedoelingen van de auteur en de verfijndheid van de technische middelen waarmee ze zijn uitgevoerd. Juist door zijn persoonlijke sympathieën en antipathieën te benadrukken, voedt Nabokov zijn toehoorders op tot het ontwikkelen van een zelfstandig oordeel. Hij stelt bij voorbeeld: ‘I am very eager to debunk Dostojevski’ - ‘ik doe niets liever dan Dostojevski van zijn voetstuk stoten’ - en voegt daar even later bij een bespreking van diens werk aan toe: ‘some of you may like it more than I do’. Nabokov onderstreept tegenover zijn studenten ook graag zijn verbondenheid met de behandelde stof door zijn toevallige levensomstandigheden. Bij zijn karakterisering van het St. Petersburg uit de periode van Anna Karenina kan hij niet nalaten terloops te vertellen dat hij zelf een kleine dertig jaar later in deze stad werd geboren. Bij de bespreking van Dostojevski's gevangenschap in de Petersburgse Petrus en Paulusvesting vermeldt hij

[p. 5]

dat een voorvader van hem, een zekere generaal Nabokov, er destijds de commandant van was.

Gezien de tijd waarin Nabokov zijn collegestof heeft opgesteld, was zijn benadering van literatuur betrekkelijk origineel. Zeker onder de Russische emigranten waren er in de jaren veertig en vijftig nog maar weinig aanhangers van de ideeën van de ‘formalisten’ uit de Sovjetunie en de Angelsaksische ‘new critics’ - groeperingen die zich allebei afkeerden van de tot dan toe gangbare biografische en levensbeschouwelijke methoden van literatuuronderzoek en in 'plaats daarvan hun aandacht het liefst richtten op de stijl en de opbouw van een stuk proza of poëzie. Nabokov hamert er in zijn colleges telkens op dat het hem niet gaat om de ‘algemene ideeën’ in het werk van een schrijver, maar om ‘concrete woorden en beelden’. Kunst is ‘a divine game’ - een goddelijk spel met de werkelijkheid, waarvan het mechanisme zich tot in de details laat analyseren. Dergelijke ideeën van Nabokov, die in 1981 niet veel meer dan een gemeenplaats zijn, klinken in Lectures on Russian literature als een met gloed te verdedigen, nog maar sinds kort ontdekte waarheid. Toch ligt Nabokovs grote kracht niet in het propageren van een bepaalde literatuuropvatting. Daarvoor blijven zijn uitspraken over de aard van zijn benadering, afgezien van één algemene voordracht in Lectures on Literature, te incidenteel en te oppervlakkig - Nabokovs colleges waren bedoeld als ‘inleidingen’ voor jongerejaars studenten. Al zijn esthetische gevoel en vindingrijkheid is geconcentreerd op het doorzichtig maken van het kunstwerk dat hij onder handen heeft. Aan het helder generaliseren van inzichten die hij al pratend over die en die roman of dat en dat verhaal uiteenzet, komt hij zelden toe.

Conventionaliteit

Wat mij behalve het ontbreken van samenvattende conclusies en diepergaande uiteenzettingen over zijn methodiek in Nabokovs Lectures on Russian Literature ook teleurstelde was de conventionaliteit van zijn waarderingen van de klassieke Russische schrijvers. Noch in zijn keuze van de te bespreken auteurs noch in de manier waarop hij hen karakteriseert wijkt hij wezenlijk af van de traditionele handboekenwijsheid. Ook bij hem is Toergenjev de overbewuste stilist met een verwerpelijk gebrek aan wilskracht, Tolstoj de geniale herschepper van het leven en Tsjechov de sensitieve melancholicus met de grijze tussentinten. Zelfs in zijn aversie van Dostojevski - ook buiten de collegezaal een vast voorwerp van Nabokovs hoon - was hij minder oorspronkelijk dan zijn bewonderaars soms doen voorkomen. Nabokovs bekendste voorgangers in de anti-Dostojevski-beweging, de schrijver Boenin en de literatuurhistoricus Mirsky, gebruikten doorgaans ook hoger staande argumenten dan de twijfelachtige waarheid dat een lezer, zoals Nabokov in zijn colleges stelt, de gedragingen van Dostojevski's romanfiguren die ‘net uit een gekkenhuis komen en op het punt staan ernaar terug te keren, nauwelijks als menselijk kan aanvaarden’.

Echt tot zijn recht komt Nabokov pas wanneer hij een klassiek werk voor zich neemt en de kwaliteiten ervan uit de doeken gaat doen. Hij wordt dan meteen zo interessant en meeslepend dat je je voorneemt de romans en verhalen waaruit hij lange passages citeert met een door hem vernieuwde, verscherpte blik te gaan herlezen. Lectures on Russian Literature bevat onder andere uitvoerige, van grondige studie en groot inlevingsvermogen getuigende analyses van Toergenjevs Vaders en zonen en Tolstojs Anna Karenina. Ze behoren, geloof ik, niet alleen voor leken maar ook voor deskundigen tot het verhelderendste dat over deze boeken is geschreven. Daarnaast zijn er tientallen bladzijden met aanhalingen uit de besproken werken, afgewisseld door terzijdes waarin Nabokov telkens de aandacht vestigt op een detail dat hem treft. Het zijn voor Nabokov vooral de aanschouwelijke kleinigheden - een bepaalde lichtval, een onwillekeurig gebaar, een vlokje sneeuw op een kledingstuk - die de illusie van echtheid in het ‘goddelijke spel’ met de realiteit dat kunst is, compleet maken. Vandaar zijn enthousiasme voor schrijvers als Gogol, Tolstoj en Tsjechov, die met één schijnbaar onbeduidend trekje een hele wereld kunnen oproepen. En vandaar ook het belang dat Nabokov hecht aan gegevens waar een andere commentator stilzwijgend aan voorbij zou gaan. Zo brengt hij de roman Anna Karenina tot leven door aan de hand van de tekst de plattegrond te reconstrueren van de spoorwegwagon waarin de heldin van Moskou naar St. Petersburg reist en door zijn studenten de uitdossing voor te tekenen waarin een van de vrouwelijke bijfiguren zich op de ijsbaan waagt. Nabokovs uit dergelijke voorbeelden blijkende liefde voor het concrete als steunpunt voor de fantasie, die hem ook als schrijver van verhalend proza kenmerkt, maakt Lectures on Russian Literature tot een door de combinatie van nuchterheid en speelsheid verfrissende aanvulling op de onafzienbare literatuur over hetzelfde onderwerp.

Geluk

Over de mijns inziens aantrekkelijkste kwaliteit van het boek heb ik nog niet gesproken. Nabokovs college-aantekeningen waren door hem bedoeld om aan studenten te worden voorgelezen, niet om te worden gepubliceerd. Overeenkomstig deze opzet zijn ze grotendeels geschreven in een informatieve, voor Nabokovs doen betrekkelijk kleurloze taal. Het is een efficiënt, goed lopend Engels, met hier en daar een charmant Russisme (‘to like more’, ‘to see as dream’), dat de bedoelingen van de spreker overbrengt zonder aandacht te vragen voor zijn verbale meesterschap. Maar telkens komen er, midden in dit stilistisch neutrale betoog, passages voor waarin Nabokov zijn talent voor het bedenken van onvergetelijke formuleringen uitleeft.

Op zulke momenten gebeurt er hetzelfde wonder dat je bij Nabokovs beste verhalende proza om de paar regels verrukt doet glimlachen en worden zijn colleges over literatuur een praktische demonstratie van wat voor effecten van schoonheid en precisie een geboren taalkunstenaar met zijn materiaal teweeg kan brengen.

Van woordspelingen - een van zijn meest geliefde, minst subtiele en elders in zijn werk nogal eens hinderlijk overheersende effecten - maakt hij gelukkig nauwelijks gebruik. De enkele keer dat hij dit wel doet lukt het hem ook werkelijk geestig te zijn, zoals wanneer hij van Tolstoj zegt: ‘he toys, he Tolstoys with words’. Maar verreweg het indrukwekkendst is het, Nabokov te zien omgaan met de beeldspraak. De uitdrukking ‘opdweiloperatie’ voor de fase in een roman, waarin het verhaal over zijn climax heen is en de auteur de handeling moet afronden, is feilloos gevonden. Hetzelfde geldt voor Nabokovs omschrijving van de behaaglijke, narcistische breedvoerigheid van Toergenjevs stijl in zijn landschapschilderingen: ‘als Toergenjev gemakkelijk gaat zitten om een landschap te bespreken, merk je dat zijn aandacht in beslag wordt genomen door de broekplooi van zijn volzin; hij slaat zijn benen over elkaar terwijl hij een blik werpt op de kleur van zijn sokken.’ Als laatste voorbeeld wil ik Nabokovs karakterisering aanhalen van de exquise taalkundige middelen waarvoor Tsjechov met zijn ingetogenheid in tegenstelling tot de spreker zelf geen belangstelling had. Nabokov somt ze zo op: ‘het sappige werkwoord, het broeikas-adjectief’ en ‘het crème de menthe epitheton, binnengebracht op een zilveren dienblad’.

Verbluffend originele inzichten in de Russische literatuur geven bovenstaande citaten niet. Maar ze vatten het bekende zo welsprekend samen, dat iedere student het begrijpen en onthouden zal. Daarbij verschaffen ze je, of je ze nu hoort of leest en of je nu wel of niet met de Russische literatuurgeschiedenis vertrouwd bent, door hun fantasievolle trefzekerheid een sensatie van geluk. Het is precies deze sensatie die voor Nabokov de kern vormt van elke kunstbeleving.

■