Van den vos Reynaerde

[p. 1]

Van den vos Reynaerde^*).

Willem, die Madock maecte,¹aant.

Daer hi dicken omme waecte,
Hem vernoyde so haerde,
Dat die avonture van Reynaerde,
Die wel nutte ware bescreven, (O)^{5 en 6:}aant.
In Dietsche was onghemaket bleven, (O)
Dat hi die vijte dede soecken⁷
Ende hise na den walschen boecken
In Dietsche dus heeft begonnen.
God moete mi ziere hulpen jonnen!¹⁰aant.
Nu keert hem daer toe mijn zin,
Dat ic bidde in dit beghin
Beede den dorpren enten doren,
Ofte si comen, daer si horen
Dese rijme ende dese woort,
Die hem onnutte scijnen ghehoort,¹⁶

*) Met uitzondering van de wijziging, ben. in de noot bij vs. 7 besproken, is iedere verandering en invoeging in de lezing van ons hs. door een cursieve letter aangeduid. Het teeken (NB) wijst op de uitwerping van een of meer woorden; het teeken (O) op de omzetting van woorden of verzen. Met (A) wordt te kennen gegeven, dat in de Aanteekeningen omtrent het vers een of ander is opgemerkt.

1 vele bouke]. Zie de Aanteek. op dit vs.

5 en 6:

In dietsche onghemaket bleven,
Die Willem niet hevet vulscreven].

Zie de Aant.

7 Dat hi die vijte van Reynaerde soucken]. J. (d.i. Jonckbloet), naar Reyn. II, 7: ‘Daerom dede hi die vite soeken’.
De ou (voor oe), welke in ons hs. regelmatig vóór een labiaal en gutturaal wordt aangetroffen (b.v. in soucken, boucken, ghenouch, ghevouch, enz.), is overal štilzwijgend door mij in oe veranderd. Vgl. § 65 mijner Mnl. Sprk.

10 ons]. Z.A.

16 sijn]. Kennelijk is de hier vereischte gedachte niet: woorden, die hun ‘onnutte’ zijn, maar: woorden, die hun ‘onnutte’ voorkomen; vgl. ook in Reyn. II, 15 en 16:

‘dese woort, Of si hem dunken niet goet ghehoort’.

[p. 2]

 

Dat sise laten onbesproken.¹⁷aant.

 

Te vele slachten si den goken,¹⁸

 

Die emmer sijn al even malsch:¹⁹

20

Si maken sulke rijme valsch,

 

Daer si niet meer of ne weten,

 

Dan ic doe, hoe dat si heeten,

 

Die nu in Babilonien leven;

 

Daden si wel, si soudens begheven. (NB)²⁴aant.

25

Al begripic (NB) die dorpren ende die doren,²⁵

 

Ic wille, dat die ghene horen,

 

Die gherne pleghen der eren

 

Ende haren zin daer toe keren,

 

Datsi leven hoofschelike,

30

Sijn si arem, sijn si rike.

 

Nu hoert, hoe ic hier beghinne, (O)^{31 en 32:}

 

Diet verstaet met goeden sinne. (O)

 

Het was in eenen sinxen daghe,³³

 

Dat beede bosch ende haghe

35

Met groenen loveren waren bevaen.

 

Nobel die coninc hadde ghedaen

 

Sijn hof crayeren overal,

 

Dat hi waende, hadde hijs gheval,

 

Houden te wel groeten love.³⁹

40

Doe quamen tes coninx hove⁴⁰

17 onbescaven]. Z.A.

18 raven]. Z.A.

19 es].

24 Tusschen dit en het volgende vs. leest men in ons hs.:

Dat en segghic niet dor minen wille.
Mijns dichtens ware een ghestille,
Ne hads mi eene niet ghebeden,
Die in groeter hovesscheden
Gherne keert hare saken:
Soe bat mi, dat ic soude maken
Dese avontuere van Reynaerde.
Al begripic die grongaerde]. Z.A.

25 Ende die dorpren]. Z.A.

31 en 32:

Diet verstaen met goeden sinne,
Nu hoert, hoe ic hier beghinne].

‘Diet verstaen met goeden sinne’ volgt in het hs. als een lam aanhangsel achter de vss. 26-30, doch past uitstekend, met verandering van verstaen in verstaet, als relatieve zin achter: ‘Nu hoert, hoe ic hier beghinne’; want alleen hen, die het verhaal gunstig willen opnemen, wenscht de dichter zich als hoorders. Vgl. voorts de correspondeerende vss. van R. II, 43 en 44:

‘Hoort die woorden ende merct den sin.
Onthout: daer leit veel wijsheit in’,

die voor de oorspronkelijkheid der door mij voorgestelde volgorde pleiten.

33 tsinxen]. W. (d.i. Willems).

39 ten]. J.

40 sconinx]. G. (d.i. Grimm).

[p. 3]

 

Alle die diere, groet ende cleene,

 

Sonder vos Reynaert alleene.

 

Hi hadde te hove so vele mesdaen,

 

Dat hire niet dorste gaen.

45

Die hem besculdich kent, ontsiet;

 

Also was Reynaerde gesciet,

 

Ende hier omme scuwedi sconinx hof,

 

Daer hi in hadde crancken lof.

 

Doe al dat hof versamet was,

50

Was daer niemen sonder die das,

 

Hine hadde te claghene over Reynaerde,

 

Den fellen metten roden baerde.⁵²

 

Nu gaet hier up eene claghe.

 

Isingrijn ende sine maghe

55

Ghinghen voer den coninc staen.

 

Ysengrijn begonste saen

 

Ende sprac: ‘Coninc heere,

 

Dor hu edelheit ende (NB) hu ere⁵⁸

 

Ende dor recht ende dor ghenade

60

Ontfaerme hu der scade,⁶⁰

 

Die mi Reynaert heeft ghedaen,

 

Daer ic af dicken hebbe ontfaen

63

Groeten lachter ende verlies.

63*

Voer al dandre ontfaerme hu dies,

64

Dat hi mijn wijf hevet verhoert

64*

Ende mine kindre so mesvoert,

65

Dat hise beseekede, daer si laghen,

 

Datter twee sint niene saghen⁶⁶

 

Ende si worden staerblent.

 

Nochtan hoendi mi sent:

 

Wi waren sint overeen comen,^69-71aant.

70

Naer datter eenen dach (NB) was ghenomen,

 

Dat Reynaerd soude hebben ghedaen

 

Sine onsculde; ende also saen

52 grijsen]. W. naar R. II, 70: ‘den fellen mitten roden baert’.

58 dor hu ere]. Deze uitlating wordt door het metrum gevorderd; vgl. vs. 57, dat slechts 3 heffingen telt.

60 Uit de verbinding der vss. 62 en 63 met scade blijkt ten duidelijkste, dat de dichter dit nomen heeft gebezigd in den zin van ‘kwaad, kwade bejegening’ (niet in dien van ‘nadeel’). Daarom past hier het possessief in geenen deele. Vgl. ook R. II, 78: ‘Ontfermt u der groter scaden’.

66 noint ne]. Vgl. R. II, 86: ‘sint nie en’.

69-71

Het was sint so verre comen,
Datter eenen dach af was ghenomen
Ende Reynaerd soude hebben ghedaen]. Z.A.

[p. 4]

 

Alse die heleghe waren brocht,

 

Was hi andersins bedocht

75

Ende ontfoer ons in sine veste.

 

Here, dit kennen noch die beste,

 

Die te hove zijn comen hier:

 

Mi hevet Reynaert, dat felle dier,

 

So vele te leede ghedaen,

80

Ic weet wel al sonder waen,

 

Al ware al tlaken paerkement,

 

Dat men maket nu te Ghent,

 

Inne ghescreeft niet daer an.

 

Dies zwijghic nochtan;⁸⁴

85

Neware mijns wives lachter,

 

Ne mach niet bliven achter,

 

No onghebetert no onghewroken’.⁸⁷

 

Doe Ysengrijn dit hadde ghesproken,

 

Stont op een hondekijn, hiet Cortoys,

90

Ende claghede den coninc in Fransoys,⁹⁰

 

Hoet so arem was wijlen eere,

 

Dat alles goets en hadde meere

 

In eenen winter, in eene vorst, (A)aant.

 

Dan alleene eene worst,

95

Ende hem Reynaert die felle nam. (NB)⁹⁵

 

Tybeert die cater die wart gram (NB)⁹⁶

 

Ende spranc midden in den rinc

 

Ende seide: ‘Heere coninc,

 

Dor dat ghi Reynaerde zijt onhout,

100

So en es hier ionc no hout,

 

Hine hebbe te wroeghene ieghen hu.

 

Dat Cortoys claghet nu,

 

Dats over menich iaer ghesciet:

 

Die worst was mine, al en claghic niet.

105

Ic hadse bi miere lust ghewonnen,

 

Daer ic bi nachte quam gheronnen

 

Omme beiach in eene molen,

 

Daer ic die worst (NB) hadde ghestolen¹⁰⁸

84 zwijghics]. W.

87 onversweghen]. Zie V. (d.i. Verdam) in Tschr. I, bl. 3 en 4.

90 Francsoys]. G.

95 man, terwijl tusschen dit en het volgende vs. in ons hs. nog wordt gelezen:

Die selve worst stal ende nam].

Zie V. in Tschr. 1, bl. 4 en 5.

96 Achter dezen regel volgt in het ms. nog:

Aldus hi sine tale began].

Zie V. in Tschr. 1, 4 en 5.

108 in hadde]. Vgl. R. II, 128: ‘Daer had ic die worst ghestolen’.

[p. 5]

 

Eenen slapenden molenman.

110

Hadder Cortoys yewet an,

 

Dan was bi niemene dan bi mi.

 

Hets recht dat omberet zi¹¹²

 

Die claghe, die Cortoys doet’. (A)aant.

 

Pancer de bever sprac: ‘Dinct hu goet,

115

Tybeert, datmen die claghe ombeere? (A)

 

Reynaert es een recht mordenere

 

Ende een trekere ende een dief.

 

Hine heeft oec niemene so lief,

 

No den coninc, minen here,

120

Hine wilde, dat hi lijf ende eere

 

Verlore, mochtire ane winnen

 

Een vet morzeel van ere hinnen.

 

Wat sechdi van derre claghe?¹²³aant.

 

En dedi ghistren in den daghe

125

Eene die meeste overdaet

 

An Cuwaerde, den hase, die hier staet,

 

Die noyt eenich dier ghedede?

 

Want hi hem binnen sconinx vrede

 

Ende binnen des coninx gheleede

130

Ghelovede te leerne sinen crede

 

Ende soudene maken capelaen;

 

Doe dedine sitten gaan

 

Vaste tusschen sine been;¹³³

 

Doe begonsten si overeen¹³⁴

135

Spellen ende lesen beede

 

Ende lude te zinghene crede. (A)aant.

 

Mi gheviel, dat ic te dien tijden

 

Ter selver stede soude lijden;

 

Doe hoerdic haerre beeder sanc

140

Ende maecte daerwaert minen ganc

 

Met eere arde snelre vaerde. (A)aant.

 

Doe vandic daer meester Reynaerde, (A)

 

Die ziere lessen hadde begheven,

 

Die hi te voren up haddde gheheven,

145

Ende diende van sinen houden spele¹⁴⁵

 

Ende hadde Coewaerde bi der kelen (A)aant.

112 omberecht]. Z. Tschr. 5, 245, op vs. 124; al is intusschen omberet als grondslag der verknoeiing omberecht waarschijnlijker dan het door Huet en Verdam voorgeslagene omboren, zoo blijft toch natuurlijk de mogelijkheid, dat Willem zelve oorspronkelijk omboren geschreven heeft, niet uitgesloten.

123 eere laghe]. Z.A.

133 beene]. J.

134 eene]. J.

145 spelen]. G.

[p. 6]

 

Ende soude hem thoeft af hebben ghenomen,

 

Waeric hem niet te hulpen comen¹⁴⁸

 

Bi avontueren in dier stonden.¹⁴⁹

150

Siet hier noch die verssche wonden

 

Ende die teekine, here coninc,

 

Die Coewaert van hem ontfinc. (A)

 

Laetti dit bliven onghewroken,

 

Dat hu verde dus es tebroken,

155

Ghine rechtet, als huwe mannen wijsen,¹⁵⁵

 

Men saelt huwen kindren mesprijsen

 

Hier naer over wel menich iaer’.

 

‘Bi Gode, Pancer, ghi secht waer’,

 

Sprac Ysengrijn, aldaer hi stoet,¹⁵⁹

160

‘(NB) Ware Reynaerd doot, het ware ons goet,¹⁶⁰

 

Also behoude mi God mijn leven.

 

Neware wert hem dit vergheven,

 

Hi sal noch hoenen binnen ere maent

 

Sulken, dies niet ne bewaent’.

165

Doe spranc up Grimbert die das,

 

Die Reynaerts broedersone was,

 

Met ere verbolghenliker tale:¹⁶⁷

 

‘Here Ysengrijn, men weet dat wale

 

Ende hets een hout bijspel:

170

Viants mont seit selden wel.

 

Verstaet, neemt miere talen goem:

 

Ic wilde, hi hinghe an eenen boem

 

Bi ziere kelen als een dief,

 

Die andren heeft ghedaen meest grief.

175

Here Ysengrijn, wilt ghi tale angaen, (NB)^175-177aant.

 

Die meest andren hebt mesdaen, (NB)

148 Waer ic]. In het oudere Mnl. was een conjunct. zonder -e alleen bij enclisis in gebruik.

149 dien].

155 wreket]. Een naar R. II, 175 opgenomen lezing, welke in verband met het voorafgaande ‘onghewroken’ gewis de voorkeur verdient boven die van ons hs. Z.o. Fr. (d.i. Franck) in Muller's Proefschr.: De oude en de jongere bewerking van den Rein., bl. 24.

159 daer]. Metri causa; vs. 160 telt 4 arseis.

160 Here, waer - waer]. De weglating van Here wordt geëischt door de metriek; voor ware vgl. men hetgeen boven bij vs. 148 is opgemerkt.

167 verbolghenlike].

175-177 In plaats van deze drie vss. leest men in ons ms.:

Here Ysengrijn, wildi angaen
Soendinc ende dat ontfaen,
Daer toe willic helpen gherne.
Mijn oem en saelt hem oec niet wernen.
Entie meest andren heeft mesdaen,
Sal den andren in baten staen
Van minen oem ende van hu]. Z.A.

[p. 7]

 

Van minen oem ende van hu!

 

Al comt hi niet claghen nu,

 

Ware mijn oem wel te hove

180

Ende stonde in sconinx love,

 

Here Ysengrijn, als ghi doet,

 

En soude den coninc niet dincken goet

 

Ende ghine bleves (NB) onbegrepen,¹⁸³

 

Dat ghi sijn vel so hebt ghenepen

185

So dicwile met huwen scerpen tanden, (A)aant.

 

Dat hi niet ne conde ghehanden’.

 

Ysengrijn sprac: ‘hebdi gheleert

 

An huwen oem dus lieghen apeert?’

 

- ‘In hebbe daer an niet gheloghen.

190

Ghi hebt minen oem bedroghen

 

Arde dicke in menegher wijsen:

 

Ghi mesdeeleten van den pladijsen,¹⁹²

 

Die hi hu warp van der kerren:

 

Doe ghi hem volghet van verren

195

Ende ghi die beste pladijse up laset,

 

Daer ghi hu ane sat aset,¹⁹⁶aant.

 

Ghine gaeft hem no goet no quaet

 

Sonder alleene eenen pladijsengraet,

 

Die ghi hem te ieghen brocht,¹⁹⁹

200

Dor dat ghine niet en mocht.

 

Sint hoendine van eenen bake,

 

Die vet was ende van goeder smake,

 

Dien ghi leit in huwen muzeel.²⁰³

 

Doe Reynaert heesschede zijn deel,²⁰⁴

205

Andwoerdi hem in scerne:

 

Hu deel willic hu gheven gherne,

 

Reynaert, scone ionghelinc.

 

Die wisse, daer die bake an hinc,

 

Becnause; so es so vet.

210

Reynaerde waes lettel te bet, (A)aant.

 

Dat hi den goeden bake ghewan

 

In sulker zorghen, daerne die man²¹²

183 heden onbegrepen]. Eene door J. voorgestelde en door het metrum gevorderde uitwerping; vgl. ook R. II, 203: ‘Ende ghi en blijft niet onghewroken’.

192 mesleettene]. Naar R. II, 212: ‘Ghi misdeilde hem aen der pladisen’, en de Lat. vert. 101: ‘Non partiris ei pladis’. Voor een vorm mesdeelet vgl. men § 199 mijner Mnl. Spr. en zie ook ben. vs. 194 volghet, voor volghedet. - pladijse]. G.

196 hadt versadet]. Z.A.

199 Dat]. J.

203 muzeele]. G.

204 deele]. G.

212 dattene een]. Z. Tschr. 5, 246 en 247, op vs. 228, en vgl. voor de daar besproken uitdrukking in sinen sac werpen = ‘opvreten’ de volkomen overeenkomstige zegswijze in sine male (zak) legghen, in vss. 378 en 817 van ons gedicht gebezigd.

[p. 8]

 

Vinc ende warpene in sinen sac. (A)aant.

 

Dit mesval ende dit onghemac²¹⁴

215

Hevet hi leden dor Ysengrijne,

 

Ende ondert werven mere pijne.²¹⁶

 

Ghi heeren, dinct hu dit ghenoech?

 

Nochtan eist emmer onghevoech,²¹⁸aant.

 

Dat hi claghet om sijn wijf,

220

Die Reynaerde hevet als haer lijf²²⁰

 

Ghemint, so hi doet (O) hare. (NB)²²¹aant.

 

(NB) Langher eest dan VII iare,²²²

 

Dat Reynaert hevet hare trauwe.

 

Of dan Haersint, die scone vrauwe,²²⁴

225

Dor minne ende dor hoveschede²²⁵

 

Reynaert sinen wille dede,

 

Wattan? So was sciere ghenesen.

 

Wat talen mach daeromme wesen?

 

Nu maket here Cuwaert die hase

230

Eene claghe van eere blase:

 

Of hi den credo niet wel en las,

 

Reynaerd, die zijn meester was,

 

Mochte hi sinen clerc niet blauwen?

 

Dat ware onrecht entrauwen.

235

Cortoys claghet om eene worst,

 

Die hi verloes in eene vorst. (A)aant.

 

Die claghe ware bet verholen.

 

En hoerdi datso was ghestolen?²³⁸

 

Male quesite male perdite.

240

Over recht wert men qualike quite,

214 Dese pine]. In verband met het in 216 volgende pijne, overgenomen uit R. II, 236: ‘Dit misval ende desen noot’.

216 meer dan ic hu rijme]. J. naar R. II, 238: ‘Ende twewarf noch (in) meerre pijn.’

218 om meer]. Z A.

220 al]. Bij de tegenspraak, die er heerscht tusschen ‘al haer lijf’ en de wat later vermelde ‘VII iare’, zal men tegen deze verandering wel geen bezwaar maken, niettegenstaande in R. II, 242 datzelfde dwaze al wordt gevonden.

221 doet hi]. Z. Tschr. 5, 247, op vs. 237. - Tusschen dit en het volgende vs. leest men in ons ms. nog:

Al ne makedent zijt niet mare,
Ic dart wel segghen over waer]. Z.A.

222 Dat langher es dan VII iaer]. Z.A.

224 Om dat]. Ml. naar R II, 246: ‘Of dan vron Eerswijn die vrouwe’, en het Lat. 115: ‘Si se Reinardo subjecit amore’.

225 Quade sede]. Naar R. II, 247: ‘Door minne (myn eynde) ende door huescheide’; vgl. ook Fr. in Ml.'s Proefschr. bl. 26, op vs. 243.

238 En]. W. 240 Onrecht]. Z.V.'s uitnemende verbetering, in Tschr. 1, 7, op vs. 258.

[p. 9]

 

Dat men hevet qualic ghewonnen.

 

Wie sal Reynaerde dat verjonnen,

 

Of hi ghestolen goet ghinc an?

 

Niemen die recht versceeden can.

245

Reynaert es een gherecht man:

 

Sint dat die coninc sinen ban

 

Hevet gheboden ende sinen vrede,

 

So weetic wel, dat hi ne dede

 

Dinc negheene dan of hi ware

250

Hermite ofte clusenare.

 

Naest siere huut draecht hi een hare.

 

Binnen desen naesten jare

 

Sone hat hi vleesch, no wilt no tam.

 

Dat seide een, die ghistren danen quam.²⁵⁴

255

Malcroys hevet hi begheven,

 

Sinen casteel, ende hevet upheven

 

Eene cluse, daer hi leghet in.

 

Ander beiach no ander ghewin,

 

So wanic wel, dat hine hevet

260

Dan karitate, diemen hem ghevet.

 

Bleec es hi ende magher van pinen. (A)aant.

 

Hongher, dorst, scerpe karijnen

 

Doghet hi voer sine zonden.

 

Recht te desen selven stonden,

265

Doe Grimbert stont in dese tale,

 

Saghen si van berghe te dale

 

Canticler commen ghevaren,

 

Ende brochte up eene bare

 

Eene doode hinne, ende hiet Coppe, (A)aant.

270

Die Reynaert hadde bi den croppe (A)aant.

 

Hoeft ende hals afghebeten.

 

Dit moeste nu de coninc weten.

 

Canticler quam voer de bare gaende, (A)²⁷³aant.

 

Sine vederen zere slaende.

275

In wederzijden van der baren

 

Ghinc een hane droevich twaren;²⁷⁶

254 seidi]. Naar R. II, 300: ‘(Dat seide) een die ghisteren van hem quam’.

273 Canticlere]. G.

276 wide mare]. Vgl. R. II, 322: ‘Ghinghen twee hanen, die droevich waren’, en het Lat. 135 en 136: ‘utrimque De feretro gallus ibat eratque dolens’; en let op de onbeduidendheid van 't praedikaat wide mare, nevens het onontbeerlijke van de vermelding der droefheid van Coppe's broeders. (Tegen een volledige overneming der lezing van R. II verzet zich de balk, dien de woorden Ghinghen twee hanen en waren blijkbaar in hun wapenschild voeren.) Hoe begrijpelijk is tevens de verknoeiing van een oorspronkelijk twaren zoowel tot waren als tot mare en, daarmede samenhangende, ter eener zijde de genesis van een meervoudig subject, ter andere zijde de vervanging van het niet meer te begrijpen droevich in wide!

[p. 10]

 

(Die een hare hiet Cantaert,²⁷⁷

 

Daer wijlen na gheheeten waert

 

Vrauwe Alenten goeden hane;

280

Die ander hiet, na minen wane,

 

Die goede hane Crayant,

 

Die scoenste hane, diemen vant

 

Tusschen Portaengen ende Polane).

 

Elkerlijc van desen hanen

285

Droech eene berrende stallicht, (A)²⁸⁵aant.

 

Dat was lanc (O) ende richt;²⁸⁶

287

Om haerre suster Coppen doot (O)^287-288*aant.

287*

Dreven si claghe ende jammer groot. (O)

288

Daer waren oec Coppen sustren twee, (O)

288*

Die riepen: ‘o wy ende wee’, (O)

289

Pinte ende Sproete, ende droeghen die bare;²⁸⁹

289*

Hem was te moede arde zware^289*

290

Van der suster, die si hadden verloren.²⁹⁰

290*

Men mochte arde verre horen (A)^290*

 

Haerre beider carminghe.²⁹¹

 

Dus sijn si commen int ghedinghe.

 

Canticler spranc in den rync

 

Ende seide: ‘Heere coninc,

295

Dor God ende dor ghenade

 

Nu ontfaermet der scaden,²⁹⁶

 

Die mi Reynaert heeft ghedaen,

 

Ende minen kindren, die hier staen²⁹⁸

 

Ende seere hebben haren onwille. (A)aant.

300

Ten ingane van Aprille,

277 hane]. Misschien zoo te lezen ten einde de hinderlijke herhaling van hane te doen verdwijnen.

285 Droucht]. G.

286 lanc was]. Metri causa, dewijl 285 vier heffingen heeft.

287-288*

Daer waren Coppen broeders twee,
Die riepen o wy ende wee;
Om haerre sustre Coppen doot
Dreven si claghe ende jammer groot.]. Z.A.

289 ende ontbr.]. Z.A.

289* ontbr. arde]. J. metri causa en naar R. II, 338: ‘Hem was te moede herde swaer’.

290 haerre]. J. metri causa.

290* mocht].

291 tweer]. Metri causa, naar R. II, 341: ‘Haerre beider kerminghe’; vs. 292 bevat nam. vier arseis.

296 miere]. Vgl. R. II, 346: ‘Ende ontfermt u der groter scaden’, en zie de noot bij vs. 60.

298 mine sustren]. W.; vgl. ook R. II, 348: ‘Ende minen kinderen, die hier staen’.

[p. 11]

 

Doe die winter was vergaen

 

Ende men sach die blommen staen³⁰²

 

Over al die velde groene,

 

Doe was ic fier ende coene

305

Van minen groten gheslachte.

 

Ic hadde jongher zonen achte

 

Ende jongher dochtren zevene, (A)aant.

 

Dien wel luste te levene,³⁰⁸

 

Die mi Roede die vroede

310

Hadde brocht tenen broede.³¹⁰

 

Si waren alle vet ende staerc

 

Ende ghinghen in een scone paerc,

 

Dat was beloken in eenen muere. (A)aant.

 

Hier binnen stoet eene scuere,

315

Daer vele honden toe hoorden,

 

Die menighen diere tfel scoorden;³¹⁶

 

Dies waren mijn kindre onvervaert.³¹⁷

 

Dit benijdde die dief Reynaert,³¹⁸

 

Dat siere waren so vaste binnen,

320

Dat hire negheen conste ghewinnen.

 

Hoe dicken ghinc hi om den muere, (A)aant.

 

(NB) Reynaert, die felle ghebuere,³²²

 

Ende leide om ons sine laghen! (A)aant.

 

Alsene dan die honde saghen,

325

Liepsine na met haerre cracht.³²⁵

 

Eene warf wart hi up de gracht

 

Bi avontueren daer belopen,

 

Dat ic hem sach een deel becoepen

 

Sine diefte en sinen roef,

330

Dathem die pelse zeere stoef;

 

Nochtan quam hi bi barate³³¹

 

Danen, dattene God verwate!³³²

 

Doe waerwi zijns langhe quijte. (A)aant.

 

Sint quam hi als een hermijte, (A)

302 siet]. W.

308 lusten]. G.

310 te dien]. J.; vgl. 't Lat. 148: ‘Trutula quas uno protulit accubitu’.

316 Datsi menich dier fel scoorden]. Vgl. R. II, 366: ‘Die mennige dieren den pels scoorden.’ Reeds J. noteerde: dier fel l. dier-vel? - Voor de lezing Die i. pl. v. Datsi pleit ook het Lat. 152: ‘Qui bene noverunt exagitare feras.’ Z.o. Ml., bl. 27, op vs. 338.

317 mine]. Metri causa.

318 dus]. Vgl. R. II, 368: ‘Dit benijdde die dief vos Reinaert’. Wat zou hier het woordje dus moeten beteekenen?

322 Want Reynaert]. Z.A.

325 Liepen si na]. Z. Tschr. 1, bl. 7, op vs. 347.

331 baraten]. J.

332 Dattene God moete verwaten]. J. naar R. II, 382: ‘Van danen. Datten God verwaet’.

[p. 12]

335

Reynaerd, die mordadeghe dief,

 

Ende brochte mi enen brief³³⁶

 

Te lesene, heere coninc,

 

Daer hu seghele ane hinc.

 

Doe ic dien brief hadde ghelesen,^{339 en 340:}

340

Dochte mi daer an ghescreven wesen,

 

Dat ghi haddet coninclike

 

Over alle huwen rike

 

Allen dieren gheboden vrede³⁴³

 

Ende oec allen voghelen mede.

345

Oec brochte hi mi ander niemare

 

Ende seide, dat hi ware

 

Een begheven clusenare

 

Ende hi hadde ghedaen vele zware (A)aant.

 

Penitencie voer die sonden sine. (O en NB)³⁴⁹

350

Hi toechde mi palster ende slavine,

 

Die hi brochte van der Elmare;

 

Daer onder eene scerpe hare.

 

Doe sprac hi: ‘Here Cantecleer,

 

Nu mooghdi wel vorwaert meer

355

Van mi sonder hoede leven:

 

Ic hebbe bi der stole vergheven (A)³⁵⁶aant.

 

Al vleesch ende vleeschsmout.

 

Ic bem voertmeer so hout,

 

Ic moet miere zielen telen;

360

Gode willic hu bevelen,

 

Ic ga, daer ic hebbe te doene:

 

Ic hebbe middach ende noene

 

Ende prieme te segghene van den daghe’.³⁶³

 

Doe nam hi neven eere haghe

336 zeghele ende brief]. M. naar R. II, 386: ‘Ende brachte mit hem enen brief.’ Het zegel wordt in vs. 338 vermeld.

339 en 340:

Doe ic die letteren began lesen,
Dochte mi daer an gescreven].

Vgl. de veel betere lezing van R. II, 389 en 390:

‘Doe ic den brief had ghelesen,
Docht mi daer in ghescreven wesen’.

Brief is het hier vereischte woord wegens ‘daer an ghescreven’; hadde ghelesen de juiste voorstelling, aangezien men den inhoud van een schrijven gewoonlijk eerst kent na, en niet reeds bij 't begin van de lectuur daarvan.

343 Alle]. J.

349 Voer sine sonden meneghe pine]. Z.A.

356 scole]. Zie De Vries's prachtige emendatie in den Taalg. 9, 198.

363 priemen]. De reeds door J. in den tekst gebrachte singul. behoeft geen verdediging. Voor de onjuistheid der verandering van priemen in primen (z.G. en M.) verwijs ik naar mijn Mnl. Spr. § 76.

[p. 13]

365

Sinen wech, ende te dien ghesceede³⁶⁵

 

Ghinc hi lesen sinen crede.

 

Ic wart blide ende onvervaert

 

Ende ghinc te minen kindren waert,

 

Ende was so wel al sonder hoede,

370

Dat ic al met minen broede (A)aant.

 

Sonder zorghe ghinc buten muere.

 

Daer gheviel mi quade avontuere:

 

Want Reynaert, die felle saghe,

 

Was ghecropen dor de haghe

375

Ende hadde ons die porte ondergaen.

 

Doe wart miere kindre saen

 

Een ghepronden huten ghetale;

 

Dat leide Reynaert in sine male.

 

Groot mesval mi doe nakede:³⁷⁹

380

Want sint dat hise smakede

 

In sinen giereghen mont,

 

Ne conste ons wachtre no (NB) hont³⁸²

383

No bewachten no bescaermen.

383*

Heere, dat laet hu ontfaermen! (A)aant.

384

Reynaert leide sine laghe

384*

Beede bi nachte ende bi daghe

385

Ende roefde emmer mine kindre.

 

So vele es tghetal nu mindre,

 

Dant ghewone was te zine,

 

Dat die XV kindre mine

 

Sijn ghedeghen al tote vieren.

390

So zuver heefse die onghiere (A)aant.

 

Reynaert in sinen mont verslonden.

 

Noch ghistren wart hem metten honden

 

Ontjaghet Coppe die mare,

 

Die hier leghet up dese bare.

395

Dit claghic hu met groeten zere;

 

Ontfaremt hu mijns, wel soete here!’

 

Die coninc sprac: ‘Grimbert, die das,³⁹⁷

 

Hu oem, die clusenare was,

365 ende ontbr.]. W. en J.

379 Quade avontuere]. Naar R. II, 429: ‘Daer ons groot misval om naecte’. De herhaling van het reeds in vs. 372 gebezigde quade avonture is als een voortbrengsel van Willem's pen niet waarschijnlijk. J. en M. lezen hier alleen mesval, met weglating van groot.

382 onse hont]. Vgl. R. II, 432: ‘jagher noch hont’, en 't Lat. 175: ‘nec custos nec canis’.

397 In het hs. staat: ‘G. die das’. Op het eigenaardige van dezen aan 't Fr. ontleenden vocativus (vgl. ‘Ou estes vos, Tyberz li chaz?’ Ren. ed. Mart. I, 729, ed. Méon 10445) heeft reeds J. in zijn Inleid., bl. XCVII, opmerkzaam gemaakt.

[p. 14]

 

Hi hevet ghedaen so goede carine;

400

Levic een jaer, het sal hem seinen.

 

Nu hoert hier, Canticleer,

 

Wat sal der talen meer?

 

Hu dochter leghet alhier versleghen;

 

Wi moeten haerre huleden pleghen⁴⁰⁴

405

(Wine moghense niet langer houden;

 

God moeter alnu ghewouden!)⁴⁰⁶

 

Ende doen haer vygelyen zinghen.⁴⁰⁷

 

Daerna sullen wise bringhen

 

(NB) Ter eerden met groten eren.⁴⁰⁹

410

Dan sullen wi met desen heeren

 

Ons beraden ende bespreken,

 

Hoe wi (NB) best ghewreken⁴¹²

 

An Reynaerde dese moort’.

 

Doe hi ghesprac dese woort,

415

Beval hi ionghen ende houden,⁴¹⁵

 

Dat si vygelyen zinghen souden.

 

Dat hi gheboet, was sciere ghedaen.

 

Doe mochtemen horen aneslaen

404 God moet haerre zielen pleghen]. Vgl. R. II, 456: ‘Daer willen wi eens doden recht me pleghen’; en let op den inhoud van het ben. volgend vs. 406, dat in verband met vs. 404, naar de Comb. lezing, slechts een lamme herhaling zou zijn. De graphisch begrijpelijke verknoeiing van huleden (voor uleden, begrafenis) tot zielen kan dc aanleiding zijn geweest tot de verbastering van een oorspronkelijk wi en moeten.

406 al]. Het woordje al heeft hier niet den minsten zin; alnu is de tijdsbepaling, welke te dezer plaatse juist te pas komt.

407 Ende sullen onse vygelyen zinghen]. Vgl. R. II, 459: ‘Ende doen vighelie voor haer siel singhen’. Sullen is hier waarschijnlijk ingeslopen ten gevolge van een verkeerden blik des afschrijvers op het volgende vers.

409 Den lichame ter eerden met eren]. M. Vgl. R. II, 460 en 461:

‘Daer na willen wise brengen
Ter erden mit groten eren’.

In verband met het in beide redacties voorkomend object se van bringhen, vertoont Den lichame onmiskenbaar het karakter van een glosseem.
Voor de verdedigbaarheid der lezing van R. II ‘met groten eren’ en der overneming daarvan in onzen tekst verwijs ik naar mijne Mnl. Spr. § 287, opm. 5.

412 Hoe wi ons best ghewreken]. De verknoeiing, welke in ons hs. het verschil van constructie in dit en het volgende vs. veroorzaakt heeft, laat zich beter verklaren bij een vroegere lezing, als de boven voorgeslagene, dan bij de oorspronkelijkheid eener redactie, gelijk ze J. heeft aangenomen:

‘Hoe wi ons best ghewreken
An Reynaerde van deser moort’.

415 ionghe]. G.

[p. 15]

 

Ende beghinnen harde ho

420

Dat placebo domino

 

Ende die verse, die daertoe horden.⁴²¹

 

Ic seit oec in waren worden,

 

Neware het ware ons te lanc,⁴²³

 

Wie daer der zielen vers zanc

425

Ende wie der zielen lesse las.⁴²⁵

 

Doe die vygelye ghehent was,

 

Wart Coppe in eene scrine gheleit,^427-433

 

In een graf, dat was bereit

 

Onder een linde, in een gras.

430

Van maerbersteene (NB) slecht als een glas

 

Was die saerc, die daer up lach, (O)

 

Met letteren, daermen an sach, (O)

 

Wie daer onder lach in den grave.

 

Dus spraken die boecstave: (NB)⁴³⁴

435

‘Hier leghet Coppe begraven,

 

Die so wale conste scraven,

 

Die Reynaert die vos verbeet

 

Ende haren gheslachte was te wreet’.

 

Nu leghet Coppe onder mouden.

440

Die coninc sprac tsinen houden,

 

Dat si hem alle bespraken,

 

Hoe si alre best ghewraken

 

Dese groete overdade.

 

Doe worden si alle te rade,⁴⁴⁴

445

Datsi daer den coninc rieden,

 

Dat hine dat soude ombieden,⁴⁴⁶

421 horen]. G.

423 oec]. G. Vgl. R. II, 473: ‘Ic seide u meer, mer twaer te lanc’.

425 die]. Naar ‘der zielen vers’ in 424.

427-433 In plaats van den hier gereconstrueerden tekst geeft het hs. te lezen:

Doe leidemen Coppen in dat graf,
Dat bi engiene ghemaect was
Onder die linde, in een gras.
Van maerbersteene die slecht was.
Die letteren, diemen daer an sach.
Die saerc die daer up lach
Dede an tgraf bekinnen,
Wie daer lach begraven binnen.]. Z. Tschr. 5, 247 en 248.

434 Achter dit vs. volgt in het hs. nog:

An den zaerc up den grave]. Z. Tschr. 5, 247 en 248.

444 waren]. Zie Tschr. 5, 248, op vs. 470.

446 dan]. De voorloopige aanwijzing van een volgenden objectszin met het demonstrat. dat of dit is een bekende Mnl. eigenaardigheid. (Voor ne als dativus vgl. men mijne Mnl. Spr. § 340).

[p. 16]

 

Dat hi no dor scaden no dor vromen (O)^447-449aant.

 

Ne lette, hine soude te hove comen (O)

 

Toten coninc int ghedinghe;

450

Ende men Brune van dien dinghe

 

Die bodscap soude laden. (A)aant.

 

Dies was die coninc sciere beraden,

 

Dat hi dus sprac te Bruun den beere:

 

‘Here Bruun, dit segghic hu voer dit here,⁴⁵⁴

455

Dat ghi dese bodscap doet. (A)

 

Oec biddic hu, dat ghi zijt vroet,

 

Dat ghi hu wacht van baraet.

 

Reynaert es fel ende quaet:

459

Hi sal hu smeeken ende lieghen;

459*

Mach hi, hi sal hu bedrieghen

460

Met valschen woorden ende met sconen;

460*

Mach hi, bi Gode, hi sal hu honen’.

 

- ‘Here’, seit hi, ‘laet hu castyen!

 

So moete mi God vermalendyen,

 

Of mi Reynaert so sal honen,

 

Inne saelt hem weder lonen,

465

Dat hijs an den dulsten si.

 

Nune zorghet niet om mi’.

 

Nu neemt hi orlof ende hi sal naken, (A)aant.

 

Daer hi zere sal mesraken.

 

Nu es Brune up die vaert

470

Ende hevet in ziere herten onwaert, (NB)⁴⁷⁰

 

Dat hem Reynaert hoenen soude.⁴⁷¹

 

Dor dat donker van eenen woude⁴⁷²

 

Quam hi gheloepen in eene woestine,⁴⁷⁴

 

Daer Reynaert (NB) de pade sine (NB)^{474 en 475}aant.

447-449

Dat hi te hove soude comen,
No dor scaden no dor vromen
Ne lette, hine quame int ghedinghe;]. Z.A.

454 hu ontbr.]. Het pron. is hier onmisbaar. Vgl. ook R. II, 510: ‘ic segghe u als een heer’.

470 Achter dit vs. geeft het ms. nog te lezen:

Ende het dochte hem overdaet,
Dat yement soude sijn so quaet].

Zie Tschr, 5, 248 en 249, op vs. 499-501.

471 Ende dat]. Zie Tschr. 5, 248 en 249.

472 den keer]. M. Zie ook V. in Tschr. 1, 10.

474 dor]. J.

474 en 475 In pl. van deze beide vss. vinden we in het ms.:

Daer Reynaert hadde de pade sine
Ghesleghen crom ende menichfoude,
Also als hi huten woude,
Hadde gheloepen om sijn beiach.].

Zie Tschr. 5, 249 en 250, op vs. 502-507, en ben. de A.

[p. 17]

475

Gesleghen (NB) hadde om sijn beiach.

 

Beneven der woestinen lach⁴⁷⁶

 

Een berch oech ende lanc;

 

Daer moeste Bruun sinen ganc

 

Te middewaerde over maken,

480

Sal hi te Maupertus gheraken.

 

Reynaerd hadde so menich huus;

 

Maer die casteel Maupertuus, (A)^{482 en 487}aant.

 

Dat was die beste van sinen borghen. (A)aant.

 

Daer trachi in, als hi in zorghen

485

Ende in noede was bevaen.

 

Nu es Brune dien berch ghegaen,⁴⁸⁶

 

Dat hi te Maupertuus es comen,

 

Daer hi de porte hevet vernomen, (A)aant.

 

Daer Reynaerd hute plach te gane.

490

Doe ghinc hi voer die barbecane

 

Sitten over sinen staert

 

Ende sprac: ‘Sidi in huus, Reynaert?

 

Ic bem Bruun, des coninx bode,

 

Die hevet ghezworen bi (NB) Gode,⁴⁹⁴

495

Ne comdi niet ten ghedinghe

 

Ende ic hu niet voer mi bringhe, (A)aant.

 

Recht te nemene ende te gevene

 

Ende in vreden voert te levene,

 

Hi doet hu breken ende raden.

500

Reynaerd, doet dat ic hu rade,

 

Ende gaet met mi te hove waert’.

 

Dit verhoerde alnu Reynaert,

 

Die voer sine poerte lach,

 

Daer hi vele te ligghene plach

505

Dor waremhede van der zonnen.

 

Bi der tale, die Bruun heeft begonnen,

 

Bekenden altehant Reynaert

 

Ende tart bet te dale waert

 

In sine donckerste haghedochte.

510

Menichfout was zijn ghedochte,

 

Hoe hi vonde sulken raet,

 

Daer hi Bruun, den fellen vraet,

476 Beneden]. M.; vgl. ook R. II, 532- ‘Besiden der woestinen’.

482 en 487 Māpertu(u)s].

486 die bere]. Naar ik vertrouw, heeft deze eenvoudige verandering noch een verklaring noch een aanbeveling noodig.

494 bi sinen Gode]. Het possessief vóór Gode is onzinnig, ook al wordt het eveneens in R. II, 550, aangetroffen.

[p. 18]

 

Te scherne mede mochte driven

 

Ende selve bi ziere eeren bliven.

515

Na dit peinsen ghinc Reynaert huut^{515 en 516:}

 

Ende sprac al overluut:

 

‘Here Bruun, wel soete vrient,

 

Hi hevet hu qualic ghedient,

 

Die hu beriet desen ganc

520

Ende hu desen berch lanc

 

Over te loepene dede bestaen.

 

Ic soude te hove sijn ghegaen,

 

Al haddet ghi mi niet gheraden;

 

Maer mi es den buuc so gheladen

525

(NB) In so utermaten wise⁵²⁵

 

Met eere vremder, niewer spise,

 

Ic vruchte, in sal niet moghen gaen.

 

Inne mach sitten no ghestaen;

 

Ic bem so utermaten zat’.

530

- ‘Reynaert, wat haetstu?’ - ‘Wat? (A)

 

Here Brune, ic hat crancke have.

 

Arem man dannes gheen grave;

 

Dat mooghdi bi mi wel weten.

 

Wi aerme liede, wi moeten heten,

535

Hebben wijs raet, dat wi node haten.⁵³⁵

 

Groeter versscher honichraten⁵³⁶

 

Hebbic coever arde groet;

 

Die moetic heten dor den noet,

 

Als ic hel niet mach ghewinnen.

540

Nochtan als icse hebbe binnen,

 

Hebbicker af pine ende onghemac’.

 

Dit hoerde Brune ende sprac:

 

‘Helpe, lieve vos Reynaert,

 

Hebdi honich dus onwaert?

545

Honich es een soete spijse,

 

Die ic voer alle gherechten prijse. (NB)⁵⁴⁶

 

Edele Reynaert, soete neve,

 

(Also langhe als ic sal leven,

515 en 516:

Doe sprac Reynaert over lanc:
‘Huwes goets raets hebbet danc’.]. Z.A.

525 Ende in]. J.

535 Hadden]. Z. Tschr. 5, 250, op vs. 567.

536 Goeder]. Naar R. II, 624: ‘Grote varsche honichraten’. In den mond van Reyn. heeft goede hier natuurlijk geen zin.

546 Tusschen dezen en den volgenden regel leest men in ons hs. nog:

Ende icse voer alle gherechten minne.
Reynaerd helpet mi dat ics ghewinne.]. Z.A.

[p. 19]

 

Willic hu daer omme minnen),

550

Reynaerd, helpt mi dat ics ghewinne’.

 

- ‘Ghewinnen, Bruun? Ghi hout hu spot’.

 

- ‘In doe, Reynaert; so waric zot,

 

Hildic spot met hu; neen ic niet’.

 

Reynaert sprac: ‘Bruun, meendijs yet?⁵⁵⁴aant.

555

Dat secht mi. Of ghi honich moghet heten; (NB)⁵⁵⁵

 

Ic saels hu so vele meten,⁵⁵⁶

 

Ghine hatet niet met hem tienen,^{557 en 559}

 

Waendic hu hulde daermet verdienen’.

 

- ‘Met hem tienen? Hoe mach dat wesen?

560

Reynaert, hout huwen mont van desen,

 

Ende sijts seker ende ghewes:

 

Haddic al thonich, dat nu es

 

Tusschen hier ende Portugale,

 

Ic haet alleene up te male’.⁵⁶⁴

565

Reynaerd sprac: ‘Bruun, wat sechdi?

 

Een dorper, heet Lamfroit, woent hier bi,

 

Hi hevet honich so vele te waren⁵⁶⁷

 

Ghine hatet niet in VII jaren.

 

Dat soudic hu gheven in hu ghewout,

570

Here Brune, wildi mi wesen hout

 

Ende voer mi dinghen te hove’.

 

Doe ghinc Brune (NB) gheloven⁵⁷²aant.

 

Ende sekerde Reynaerde dat,

 

Wildine honichs maken zat

575

(Des hi cume ombiten sal),

 

Hi wilde hem wesen over al⁵⁷⁶

 

Ghestade vrient ende goet gheselle.

 

Hier omme loech Reynaert die felle

 

Ende sprac: ‘Bruun, heelt mare,

580

Vergave God, dat mi nu ware

 

Also bereet een goet gheval,

 

Alse hu dit honich wesen sal,

554 mochtijs]. Z.A.

555 Dat secht mi ontbr.; en achter dit vs. lezen we in ons hs. nog:

Bi huwer trauwen, laet mi weten;
Mochtijs yet, ic souts hu saden.]. Z.A.

556 beraden]. Z.A.

557 en 559 hu en mi]. Z. Tschr. 5, 250 en 251.

564 Ic haet al up teenen male.]. Met de hier voorgeslagen eenvoudige wijziging wordt het bezwaar opgeheven, door mij in Tschr. 5, 251, geopperd. Vgl. ook het Lat. 254: ‘omnia solus edam’.

567 Hi ontbr.]. Vgl. R. II, 655: ‘Hi heeft honichs so veel twaren’.

572 Doe quam Brune ende ghinc gheloven]. Z.A.

576 hem ontbr.]. M. naar R. II, 664: ‘Hi soude hem wesen over al’.

[p. 20]

 

Al wildijs hebben VII hamen!’

 

Dese woort sijn hem bequame,

585

Bruun, ende daden hem so sochte:

 

Hi loech, dat hi nemmee ne mochte.

 

Doe peinsde Reynaerd, daer hi stoet:

 

‘Bruun, es mine avonture goet, (A)aant.

 

Ic wane hu daer noch heden laten,

590

Daer ghi lachen sult (O) te maten’. (NB)⁵⁹⁰

 

Hi sprac: ‘Hier ne mach sijn gheen langher staen.⁵⁹¹

 

Volghet mi, ic sal voeren gaen;

 

Wi houden desen crommen pat.

 

Ghi sult noch heden werden sat,

595

Saelt na minen wille gaen.

 

Ghi sult noch (NB) hebben sonder waen⁵⁹⁶

 

Also vele als ghi moghet ghedraghen’.

 

Reynaert meende van groten slaghen;

 

Dit was, dat hi hem beriet.

600

Die keytijf Bruun ne wiste niet,

 

Waer (NB) Reynaerd die tale keerde,⁶⁰¹

 

Die hem honich stelen leerde,

 

Dat hi wel seere sal becoepen.

 

Aldus sprekende quam (NB) gheloepen⁶⁰⁴

605

Reynaert met sinen gheselle Brune

 

Tote Lamfroits bi den tune.

 

Wildi horen van Lamfreyde?

 

Dat was, eist waer (O) somen mi seide,⁶⁰⁸

590 sult lachen]. J. om het metrum.

591 Vóór dit vs. leest men in ons hs.:

Na dit peinsen ghinc Reynaert huut
Ende sprac al over luut:
‘Oem Bruun, gheselle, willecome.
Het staet so, suldi hebben vrome’,].

Op het verdwaald raken naar hier van de twee eerste verzen, die oorspronkelijk achter 514 (van onzen tekst) moeten hebben gestaan, is alreede in de Aanteek. op reg. 515 en 516 gewezen. Dat de twee andere als een inlapsel moeten gelden, blijkt uit de onzinnigheid van een welkomstgroet te dezer plaatse, uit de onbeduidendheid der woorden: Het staet enz., en uit het ontbreken der beide vss. in R. II, waar ‘Daer ghi lachen salt te maten’, onmiddellijk wordt gevolgd door: ‘Reinaert sprac: Hier en dooch gheen langher staen’ (vs. 675).
De invoeging van Hi sprac in 591 wordt door den samenhang gevorderd en door de lezing van R. II aan de hand gedaan.

596 heden hebben]. J. metri causa. Aanleiding tot de invoeging was waarschijnlijk vs. 594 van onzen tekst.

601 hem Reynaerd]. Vgl. R. II, 691: ‘Waer Reinaert die tael weynde’. Het pron. heeft hier niet de minste reden van bestaan.

604 Al sprekende quam dus gheloepen].

608 Dat waer was eist somen mi seide,]. J. Vgl. R. II, 700: ‘Hi was, ist waer dat men mi seit.’

[p. 21]

 

Een temmerman van goeden love,

610

Ende hadde bi sinen hove

 

Eene eecke brocht huten woude,

 

Die hi ontwe clieven soude,

 

Ende hadde twe wegghen daer in ghesleghen,

 

Also temmermans noch pleghen.

615

Die eecke was ontdaen wel wijde;

 

Des was Reynaert arde blide.

 

Te Brunen sprac hi ende loech:

 

‘Siet hier hu grote ghevoech,

 

Brune, ende nemet wel goem.

620

Hier in desen selven boem

 

Es honichs utermaten vele.

 

Proeft, of ghijs in huwe kele

 

Ende in huwen buuc moghet bringhen.

 

Nochtan suldi hu selven dwinghen:

625

Al dinken hu goet die honichraten,⁶²⁵

 

Hetet te zeden ende te maten,

 

Dat ghi hu selven niet en deert.^{627 en 628:}aant.

 

Ic ware daermede ontheert, (NB)

 

Wel soete oem, mesquame hu yet’.

630

‘Brune sprac: ‘Reynaert, ne sorghet niet.

 

Waendi, dat ic bem onvroet?

 

Mate es tallen spele goet’.

 

- ‘Ghi secht waer’, sprac Reynaerd,

 

‘Waer omme bem ic oec vervaert?

635

Gaet toe ende crupet daer in’.

 

Bruun peinsde om zijn ghewin⁶³⁶

 

Ende (NB) liet hem so verdoren,⁶³⁷

 

Dat hi thoeft over die horen

 

Ende die voerdere twee (O) voete in stac.⁶³⁹

640

Ende Reynaert poghede, dat hi brac (A)aant.

 

Die wegghen beede huter eecken,

 

Die daer te voren ghinc so smeeken. (A)aant.

 

Bruun bleef ghevangen in den boem.

 

Dus hevet de neve sinen oem⁶⁴⁴

645

Met loesheden bracht in sulker achte,⁶⁴⁵

 

Dat hi met liste no met crachte

625 dinket].

627 en 628:

Dat ghi hu selven niet verdervet.
Ic ware ontheert ende onthervet,]. Z.A.

636 Reynaert]. W. naar R. II, 728: ‘Bruun die docht om sijn ghewin’.

637 Brune liet]. W. naar R. II, 729: ‘Ende liet’.

639 twee voerdere]. Om 't metrum.

644 Nu]. Vgl. R. II, 737: ‘Aldus hevet die neve enz.’

645 In boesheden bracht met]. J. Vgl. R. II, 738: ‘Ghebrocht mit loosheit in sulker achten’.

[p. 22]

 

In ghere wijs ne can ontgaen

 

Ende bi den hoefde staet ghevaen.

 

Wat raeddi Brunen nu te doene?⁶⁴⁹

650

Dat hi was sterc ende coene,

 

Sal hem niet ghehelpen moghen.

 

Hi sach wel, hi was bedroghen.

 

Hi began briesschen ende dulen.

 

Hi was begrepen bi ziere mulen⁶⁵⁴

655

So vaste ende bi den voeten voren;

 

Al dat hi pijnde was verloren.

 

Hine waende nemmermeer ontgaen.

 

Van verren was Reynaert ghestaen

 

Ende sach commen Lamfreyt,⁶⁵⁹aant.

660

Die up sinen hals brochte gheleit⁶⁶⁰

 

Een scaerpe haex ende niet en spaerde.⁶⁶¹

 

Hier mooghdi horen van Reynaerde,

 

Hoe hi sinen oem ghinc rampineeren:

 

‘Oem Brune, eten gaet numeere!⁶⁶⁴aant.

665

Hier comt Lamfroyt ende sal hu scinken;

 

Hebdi gheten, so suldi drinken’.⁶⁶⁶

 

Na der talen so ghinc Reynaert

 

Weder te sinen casteele waert

 

Sonder orlof; ende mettien

670

Hevet Lamfroyt den bere versien

 

Ende vernam, dat hi was ghevaen.

 

Doe ne was daer gheen langher staen;

 

Hi liep weder wech metter haest,⁶⁷³

 

Daer hi die hulpe wiste naest, (NB)⁶⁷⁴aant.

675

Ende riep, dat daer stont ghevaen een bere.⁶⁷⁵

 

Doe volchde hem een mekel heere;

 

Int dorp ne bleef man no wijf.

 

Den beere te nemene sijn lijf

649 Brunen te doene]. Vgl. R. II, 741: ‘Wat raedi Brunen nu te doen?’ en 't Lat. 289: ‘Quid modo Brunus agat?’

654 ghegrepen en zier]. J.

659 Lamfreyde]. Zie A.

660 brochte beide]. Zie A.

661 eene baerde]. Zie A.

664 vaste gaet mineeren.]. Zie A.

666 Haddi gheten, so souddi drinken.]. Vgl. Tschr. 1, 12.

673 Hi liep wech]. Vgl. het Lat. 298: ‘rediens concito quaerit opem’. De door J. gemaakte verandering Hine is onnoodig. Vgl. Tschr. 2, 315 en 316.

674 Achter dit vs. volgt in ons ms. nog:

Daer dat naeste dorp stont,
Ende dede hem allen cont,]. Zie A.

675 Ende riep ontbr.] Zie A.

[p. 23]

 

Liept al dat loepen mochte.

680

Sulc was, die eenen bessem brochte,

 

Sulc eenen vleghel, sulc een rake;

 

Sulc quam gheloepen met eenen stake,

 

So si quamen van haren werke.

 

Selve die pape van der kerke

685

Brochte eenen cruusstaf,

 

Die hem de coster noede gaf.

 

Die coster droech eene vane

 

Mede te stekene ende te slane.

 

Des papen wijf, vrauwe Julocke,⁶⁸⁹

690

Quam gheloepen met haren rocke,

 

Daer so omme hadde ghesponnen.

 

Daer quam up haren stap gheronnen^692-694

 

Sulke quene, die van houden

 

Cume eenen tant hadde behouden.

695

Voer hem allen quam (NB) Lamfroyt met siere haex.⁶⁹⁵

 

Al hadde Brune lettel ghemaex,

 

Hi ontsach meer ongheval

 

Ende sette al ieghen al,

 

Doe hi dat gheruchte hoorde. (A)aant.

700

Hi spranc up, so dat hem scorde

 

Van sinen aensichte al die huut.

 

Al brochti (NB) dat hoeft (NB) met pinen huut (O),^{702 en 703}aant.

689 spapen]. G.

692-694 Deze drie verzen worden in het Comb. hs. eerst vóór reg. 719 (van onzen tekst) gevonden (zie de vss. ι-λ in het ben. bij 716-718 vermelde citaat uit genoemd ms.). In R. II (zie ald. 788-789) en in het Lat. (zie ald. 307 en 308) volgt de overeenkomstige passus onmiddellijk achter de vermelding van ‘des papen wijf’ met haar spinrokken; en hier te recht als een bestanddeel, dat bij de teekening van de verschillende categorieën der in beweging komende dorpsbewoners volkomen op zijn plaats is. Zie ook Ml. bl. 33-35.
De verandering van ghesprongen in gheronnen en de weglating van na in het eerste vs. (z. vs. ι in de ben. bij 716-718 vermelde aanhaling) spreken vanzelf. Voor het behoud van stap, tegenover Huet's en M.'s lezing staf, zie men Fr. in Ml.'s dissert., bl. 37.

695 In plaats van dit vs. lezen we in ons ms.:

Voer hem allen quam gheronnen
Lamfroyt met eere scerper haex.].

De behoefte aan een rijmwoord op ghesponnen, ontstaan ten gevolge van het verdwalen der zooeven besproken regels, had hier kennelijk de inlassching van gheronnen en tevens de verdeeling der oorspronkelijk in één vers staande woorden over twee regels veroorzaakt, waarbij scerper als aanvulling van het vers ter wille van 't metrum diende. De vervanging van eere door siere vereischt gewis geen toelichting.

702 en 703 In plaats van deze vss. geeft ons hs. te lezen:

Al brochte Brune dat hoeft huut
Met aerbeide ende met pinen,
Nochtan liet hi daer van den zinen
Eene oere ende beede sine lier.]. Zie A.

[p. 24]

 

Nochtan liet hire (NB) eene oere ende beede sijn lier.

 

Nye maecte God so leelic dier.

705

Hoe mochte hi zeerre sijn mesrocht?

 

Al haddi thoeft hute brocht,

 

Eer hi die voete conde huut ghewinnen,⁷⁰⁷

 

Blever alle die claeuwen binnen

 

Ende sine twe anscoen beede.

710

Dus gherochte hi huut met leede.

 

Hoe mochte hi zijn ontheert meer? (A)aant.

 

Die voete waren hem so zeer,

 

Dat hi tloepen niet conste ghedoghen.

 

Dat bloet liep hem over die hoghen,

715

Dat hi niet wel conste ghesien.

 

(NB) Lamfroyt quam tote hem mettien,^716-718aant.

 

Ende die priester (NB) ende alle die prochiane,

 

Ende begonden hem te slane.

 

(NB) Wie so wille, wachte hem dies:

720

Die scade hevet of verlies

 

Ende groot ongheval,

 

Over hem so willet al.

 

Dit sceen arem man Brunen wel:

 

Si dreechdem alle an sijn vel; (NB)⁷²⁴aant.

707 conde ghewinnen]. Vgl. R. II, 801: ‘Eer hi die voeten uut cond ghewinnen’.

716-718 In plaats van deze vss. leest men in ons hs.:

α Hine dorste bliven no vlien.
β Hi sach suut onder die zonne
γ Lamfroyt commen gheronnen,
δ Daer na die priester die here,
ε Hi quam gheloepen vele sere;
ζ Daer na die coster metter vane;
η Daer na alle die prochiane,
θ Die houde lieden metten ionghen.
ι Daer na quam up haren stap ghespronghen
ϰ Sulke quene, die van houden
λ Cume eenen tant hadde behouden.]. Zie A.

724 Sulc dreechdem nu]. Vgl. in R. II, 818: ‘Si waren hem alle had ende fel.’ Op dit vs. volgen voorts in ons hs. nog de regels:

α Die des ghesweghen hadde stille,
β Hadde Bruun ghestaen tsinen wille.

γ Dit was beneden eere riviere,

δ Dat Brune, onsalichst alre diere,
ε Van meneghen dorper was beringhet.
ζ Doe was daer lettel ghedinghet,
η Hem naecte groet onghemac;
θ Die een slouch, die ander stac,]. Zie A.

[p. 25]

725

Die een sloech, die ander warp. (A)aant.

 

Lamfroyt was hem alte scarp.⁷²⁶

 

Een, hiet Lottram lancvoet,

 

Hi droech eenen verhoornden cloet⁷²⁸

 

Ende stacken emmer na dat hoghe.

730

Vrauwe Vuelmaerte ende Scerpeloghe,⁷³⁰aant.

 

Abel Quac ende mijn vrauwe Bave (O)^{731 en 732:}

 

Ghinckene stoten met eenen stave. (O)

 

(NB) Ludmoer metter langher nese⁷³³aant.

 

Droech eenen loedwapper an een pese

735

Ende ghincker met al omme slingheren.⁷³⁵

 

Ludolf metten crommen vingheren

 

Dede hem allen te voren,⁷³⁷

 

Want hi was best gheboren,

 

Sonder Lamfroyt alleene:⁷³⁹

740

Hughelijn metten crommen beene (A)aant.

 

Was sijn vader, dat weet men wale,

 

Ende was gheboren van Abstale,

 

Ende was sone vrauwe Ogernen,

 

Eere horenmakigghe van lanternen.⁷⁴⁴aant.

745

Ander wijf ende ander man,

 

Meer dan ic ghenomen can,

 

Daden Brunen groet onghemac,

 

So dat hem zijn bloet huutlac. (A)aant.

 

Brune ontfinc al sulc payment,

750

Als hem elc gaf daer omtrent.

 

Die pape liet den cruusstaf

 

Ghedichte slaen slach in slach, (A)⁷⁵²

 

Ende die coster metter vane

 

Ghinc hem vastelike ane.

755

Lamfroyts broeder ter selver wijlen^{755 en 756:}aant.

 

Quam met eere scerper bijlen

726 alre scaerpst.]. J.

728 verboorden]. Zie de emendatie van De Vr. in Tschr. 1, 13 en 14.

730 Vulmaerte scerpe loghe]. Zie A.

731 en 732:

Ginckene koken met eenen stave.
Abel Quac ende mijn vrauwe Bave]. Zie A.

733 Vóór dit vs. leest men in 't hs. nog:

Laghen beede onder die voete
Ende streden beede om eene cloete.]. Zie A.

735 zwinghen]. V., in Tschr. l, 9, naar R. II, 825: ‘daer hi ... mede ghinc slingheren’.

737 alles]. J.

739 Lamfroy]. W.

744 Eens houtmakigghe]. Zie A.

752 Gestichte]. G.

755 en 756:

Lamfroyt quam ter selver wijlen
Met eere scerper bijlen]. Zie A.

[p. 26]

 

Ende sloechene tusschen hals ende hoeft,

758

Dat hi wart sere verdoeft⁷⁵⁸

758*

Ende hi verspranc van den slaghe^758*

759

Tusschen eenre riviere ende eenre haghe⁷⁵⁹

759*

In eenen trop van houden wiven,

760

Ende warper een ghetal van viven

 

In die riviere, die daer liep,

 

Die wel wijt was ende diep.

 

Des papen wijf wasser eene;

 

Des was spapen bliscap cleene.

765

Doe hi zijn wijf sach in die vliet,

 

Doene luste hem langher niet

 

Bruun te stekene no te slane.

 

Hi riep: ‘Siet, edele prochiane,

 

Ghinder vloot vrauwe Julocke

770

Beede met spillen ende met rocke.

 

Nu toe, die haer helpen mach!

 

Ic gheve hem iaer ende dach

 

Vul pardoen ende aflaet

 

Van alre sondeliker daet’.

775

Beede man ende wijf

 

Lieten den aermen keytijf

 

Brune ligghen over doot

 

Ende ghinghen, daer die pape gheboot,

 

Beede met stringhen ende met haken.

780

Die wijle datsi die vrauwe huuttraken,

 

So spranc Brune in die riviere⁷⁸¹

 

Ende ontswam hem allen sciere.

 

Die dorperen waren alle gram,

 

Doe si saghen, dat hem Brune ontswam,⁷⁸⁴

785

Datsi hem niet mochten volghen.

 

Upt oever stonden si verbolghen⁷⁸⁶

 

Ende ghinghen na hem rampinieren.⁷⁸⁷

 

Bruun die lach in die ryviere;

 

Daer hi vant den meesten stroem

790

Al drijvende, bat hi, dat God den boem (Aaant.)

 

Moeste verdoemen ende verwaten,⁷⁹¹

 

Daer hi zijn hoere in hadde ghelaten

793

Ende beede sine lier.

793*

Voert vloecte hi dat felle dier,

758 Brune].

758* Dat hi].

759 der en ender].

781 quam]. Vgl. R. II, 882: ‘Spranc hi int water’, en 't Lat. 353: ‘Volvitur in fluvium’.

784 Doe ontbr.].

786 touver].

787 rampineren]. J.

791 verdrouven]. G.

[p. 27]

794

Den boesen vos Reynaerde,

794*

Diene, met sinen brunen baerde,

795

So diepe in die eecke dede crupen,

 

Daerne Lamfroyt vant ter stupen,⁷⁹⁶aant.

 

Daer hi hem so leede dede.

 

In aldustanen ghebede

 

Es Brune (NB) wel een (NB) mile (NB) ghedreven^{799 en 800}aant.

800

Van (NB) daer die dorpers waren bleven.

 

Hi was verpijnet ende moedeaant.

 

Ende ondercommen van den bloede, (A)

803

So dat hi hadde crancke vaert.

803*

Doe zwam hi te lande waert

804

Ende croep ligghen in dat hoever.

804*

Ghine saghet noint droever

805

Gheen dier no gheenen man.

 

Hi lach jammerlic ende stan

 

Ende sloech met beede sinen lancken. (A)aant.

 

Des mochte hi al Reynaerde dancken.

 

Nu hoert, wat Reynaert heeft ghedaen.

810

Hi hadde een vet hoen ghevaen,

 

Eer hi danen was versceiden, (O)^{811 en 812:}

 

Bi Lamfroyts; an der heyden, (O)

 

(NB) Verre huut allen weghen hijt droech,^813-815aant.

 

Daer het eenlic was ghenoech (NB)

815

Ende hi dor niemen (NB) dorste rumen.

 

Doe hi dat hoen toten plumen

796 Daer na Lamfroyt van der stupen]. Z.A.

799 en 800 In plaats van deze lezing vindt men in ons ms.:

Lach Brune also langhe wijle,
Dat hi wel een halve mile
Van der stede was ghedreven,
Daer die dorpers waren bleven.]. Zie A.

811 en 812:

Bi Lamfroyts an der heyden,
Eer hi danen was versceiden.].

De bepaling an der heyden kan onmogelijk bij Bi Lamfroyts behooren, maar past uitstekend bij hetgeen op dit verzenpaar volgt, nam. bij de aanwijzing der plaats, waarheen Reyn. zich bij het oppeuzelen van zijn prooi terugtrok.

813-815 In plaats van deze vss. leest men in 't hs.:

α Hi hadt up eenen berch ghedreghen
β Verre huut allen weghen,
γ Daer het eenlic was ghenouch.
δ Dat was wel zijn ghevouch,
ε Dor dat daer was niemens ganc
ζ Ende hi dor niemens bedwanc
η Sine proye dorste rumen.]. Zie A.

[p. 28]

 

Hadde gheleit in sine male,

 

Doe ghinc hi neder te dale (NB).⁸¹⁸aant.

 

Dat weder was scone ende heet;

820

Hi hadde gheloepen, dat hem dat zweet

 

Neder liep neven die liere;

 

Daer omme liep hi ter riviere. (NB)^822-823aant.

 

In bliscap (NB) was sijn herte ende loech;

 

Hi hopede (NB), dat Lamfroyt (NB) den bere versloech. (NB)

825

Doe sprac hi: ‘Hets mi wel ghevaren;

 

Die mi te hove meest soude daren,

 

Die hebbic doot in desen daghe. (A)aant.

 

Nochtan wanic sonder claghe

 

Ende sonder wanconst bliven.

830

Ic mach te rechte bliscap driven’.

 

Doe Reynaert was in dese tale,

 

Sach hi nederwaert te dale

833

Ende vernam Bruun, daer hi lach.

833*

Enten eersten als hine sach,

834

Hadde hijs rouwe ende toren

834*

(Daer die bliscap was te voren,

835

Daer lach nu thoren ende nijt),⁸³⁵

 

Ende sprac: ‘Vermalendijt

 

Lamfroyt moetstu emmer sijn!⁸³⁷aant.

 

Du best dulre dan een zwijn. (NB)⁸³⁸aant.

 

Hoe es di dese beere ontgaen,

840

Die di te voren was ghevaen?

 

Hoe menich morseel leghet der an,

 

Dat gherne hetet menich man!’ (NB)⁸⁴²aant.

818 Achter dit vs. volgt in ons ms. nog:

Eenen verholenliken pat.
Hi was utermaten sat,]. Zie A.

822-823 In plaats van deze vss. lezen we in het hs.:

α Dor dat hi hem vercoelen soude.
β In bliscap arde menichfoude
γ Was sijn herte doe bevaen:
δ Hi hopede wel al sonder waen,
ε Dat Lamfroyt hadde den bere versleghen
ζ Ende hine thuus waert hadde ghedreghen.]. Zie A.

835 in]. Fr. in Ml.'s dissert. op vs. 915.

837 moet dijn herte]. Zie A.

838 Hierachter volgt in het hs. nog:

Lamfroyt, ergher pulen sone,
Lettel eeren bestu ghewone.]. Zie A.

842 Achter dit vs. leest men in ons hs. nog:

O wy Lamfroyt, verscroven druut,
Hoe rikelike een berehuut
Heefstu heden verloren,
Die di ghewonnen was te voren.]. Zie A.

[p. 29]

 

Dit scelden hevet Reynaert ghelaten

 

Ende ghinc neder bi der straten

845

Dor te siene, hoet Bruun stoet.

 

Doe hine sach ligghen al een bloet

 

Ende ziec ende onghesont

 

Den aermen bere te dier stont,

 

(Dat sach Reynaert arde gherne),

850

Doe bescalt hine te sinen scherne:

 

‘Siere priester, die vous saut!⁸⁵¹

 

Kendi Reynaert den rybaut?

 

Wildine scauwen, so siettene hier,

 

Den roden scalc, den fellen ghier!

855

Seght mi, priester, soete vrient,

 

Bi den here, dien ghi dient,

 

In wat ordinen wildi hu doen,

 

Dat ghi draghet so roeden capproen?⁸⁵⁸

 

(NB) Weder sidi abt so pryhore?⁸⁵⁹

860

Hi ghinc hu arde na den hore, (A)aant.

 

Die hu dese crune hevet bescoren.

 

Ghi hebt huwen top verloren;

 

Ghi hebt hu anscoen afghedaen.

 

Ic wane, ghi wilt zinghen gaen

865

Van der complete dat ghetijde’.⁸⁶⁵

 

Dit hoerde Brune ende waert omblijde,

 

Want hine const doe niet ghewreken.

 

Hem so dochte sijn herte breken (A)aant.

 

Ende sloech weder in die riviere;

870

Hine wilde van den fellen diere

 

Nemmeer hoeren die overtale.⁸⁷¹

 

Hi liet hem neder daer te dale (A)aant.

 

Metten strome drijven te hant

 

Ende ghinc ligghen up tander sant.⁸⁷⁴aant.

875

Hoe sal nu Brune te hove comen?

 

Al mocht hem al de werelt vromen,

 

Hine ginghe niet over sijn voete voren,^877-878aant.

 

(NB) Daer hi te voren van (NB) hadde verloren

851 vo]. M. naar R. II, 957.

858 draghen]. J. - so ontbr.]. Alleen uit de vroegere aanwezigheid van dit woordje laat zich de vorm roeden, d.i. roed een, verklaren.

859 So weder]. M.

865 huwen]. Zie Tschr. 5, 251, op vs. 951.

871 tale.]. Zie Ml., bl. 40, op vs. 957.

874 dat]. Zie A.

877-878 In plaats van deze vss. leest men in ons hs.:

α Hine ginghe niet over sine voete;
β Hi was ghenoopt so onsoete
γ In die eecke, daer hi te voren
δ Van tween voeten hadde verloren]. Zie A.

[p. 30]

 

Alle die claeuwen ende dat vel.

880

Hine conste niet ghepeinsen wel,

 

Hoe hi best ten coninc gaet.

 

Nu hoert, hoe hi die vaert bestaet:

 

Hi zat over sine hamen

 

Ende began met groter scamen

885

Rutsen over sinen staert;

 

Ende als hi dus moede waert, (A)aant.

 

So wentelde hi dan eene wile.

 

Dus dreef hi meer dan eene mile,

 

Eer hi tes coninx hove quam.

890

Doemen Brune daer vernam⁸⁹⁰

 

In derre wijs van verren comen,

 

Wart ghetwifelt van hem zomen,

 

Wat daer quam ghewentelt zoe.

 

Dien coninc waert de herte onvroe,

895

Die Brune bekende te hant

 

Ende seide: ‘Dit es mijn seriant

 

Brune; hem es dat hoeft so roet.

 

Hi es ghewont toter doot.

 

Ay God, wie heeftene so mesmaect?’

900

Binnen desen so was Brune ghenaect,

 

Daer hi den coninc claghen mochte.⁹⁰¹

 

Hi stan ende versuchte onzochte

 

Ende sprac: ‘Coninc, edel heere,

 

Wreket mi dor hu selves ere

905

Over Reynaerde, dat felle dier,⁹⁰⁵

 

Die mi mine scone lier

 

Met ziere lust verliesen dede,

 

Ende daertoe mine hoere mede,⁹⁰⁸

 

Ende hevet mi ghemaect, als ghi siet’.

910

Die coninc sprac: ‘Of ic dit niet

 

Ne wreke, so moetic zijn verdoomt!’

 

Ende hier na so hevet hi ghenoomt

 

Alle die hoechste bi namen

 

Ende ontboet, datsi quamen

890 daer ontbr.]. J., zoowel om den zin als om 't metrum naar R. II, 1002: ‘Ende als men Bruun daer vernam’.

901 Dat]. Zie ook Ml. op vs. 991-992.

905 diet].

908 hoeren]. Voor den sing. vgl. men bov. 703, 792 en 860, alsmede het Lat. 419: Aurem laevam. De verandering van mine in mijn is onnoodig, dewijl die vorm van 't possessief als femin. bij een vrouw. hoere past (vgl. mijne Mnl. Sprk. § 286) of desnoods ook als neutrum bij een onzijd. hoere op zijn plaats zoude zijn (vgl. gemelde Sprk. § 343 b).

[p. 31]

915

Alle gader an sinen raet

 

Ende rieden (NB), hoe dese daet⁹¹⁶

 

Best werde gherecht tes coninx ere.

 

Doe rieden die meeste heeren, (A)aant.

 

Dat menne anderwerven daghen soude⁹¹⁹

920

Reynaerde, of die coninc woude,

 

Ende horen tale ende wedertale.

 

Oec seiden si, si wilden wale

923

Dat Tybeert die cater van desen

923*

Tote Reynaerde bode soude wesen.

924

Al ware hi cranc, hi ware vroet.

924*

Dese raet dinct den coninc goet.

925

Doe sprac die coninc: ‘Here Tybeert,

 

Gaet wech ende, eer ghi wederkeert, (A)⁹²⁶aant.

 

Besiet, dat Reynaert met hu come.

 

Dese heeren segghen some,

 

Al es Reynaert andren dieren fel,

930

Hi gheloevet hu so wel,

 

Dat hi gherne doet huwen raet.

 

Ne comt hi niet, hets hem quaet:

 

Men salne derdewerven niet daghen,⁹³³aant.

 

Maer rechten te lachtre alle sinen maghen.⁹³⁴

935

Gaet Tybeert, dit secht hem’.

 

- ‘Ay heere’, sprac Tybeert, ‘ic bem

 

Een arem wicht, een cleene dier.

 

Here Brune, die staerc es ende fier,⁹³⁸

 

Ne conste Reynaert niet ghewinnen.

940

In welker wijs salics beghinnen?’

 

Doe sprac die coninc: ‘Here Tybeert,

 

Ghi zijt wijs ende wel gheleert,

 

Al sidi niet groet; nochtan (A)aant.

 

Hets menich, die met luste can

945

Dat werken ende met goeden rade,

 

Dat hi met crachte niet ne dade.

 

Gaet, doet sciere mijn ghebod’.

 

Tybeert sprac: ‘Nu helpe mi God, (A)aant.

916 Doe rieden si hoe]. J.

919 twee werven]. Voor de juistheid van het rangtelwoord is in R. II, 1032, de lezing anderwerf te vergelijken (z.o. Ml. in diens dissert. bl. 42). Het behoud van den vorm werven bij het ordinale vindt zijn rechtvaardiging in § 383, opm. 2, mijner Mnl. Spr.

926 ende ontbr.]. J.

933 drie werven daghen]. Zie A.

934 Te lachtre alle sinen maghen]. Zie A.

938 was]. Vgl. R. II, 1056: ‘Bruun die sterc is ende fier’.

[p. 32]

 

Dat het mi moete wel vergaen.

950

Ic sal dese vaert bestaen;⁹⁵⁰aant.

 

Doch mi es zwaer in minen moet.⁹⁵¹

 

Node ghevalter mi af (NB) goet’.⁹⁵²aant.

 

Nu maect hem Tybeert met spoet up die vaert,⁹⁵³aant.

 

Die zeere es droeve ende vervaert. (NB)

955

Doe sach hi van verren ende vernam,^{955 en 956}aant.

 

Waer sente Martins voghel (NB) ghevloghen quam, (O, NB)

 

Ende riep: ‘Al heil, edel voghel,⁹⁵⁷

 

Kere herwaert dine vloghel⁹⁵⁸aant.

 

Ende vliech te miere rechter hant!’⁹⁵⁹

960

Die voghel vloech, daer hi vant

 

Een haghe, daer hi in wilde lijden,

 

Ende vloech Tybeert ter luchter zijden.

 

Dit teekin ende dit ghemoet

 

Dochte Tybeert niet wesen goet.

965

Hadde hi ghesien den voghel lijden

 

Scone tsiere rechter zijden,⁹⁶⁶

 

So waende hi hebben goet gheval;

 

Nu was hi dies onthopet al.

 

Nochtan maecte hi hem selven moet

970

Ende gheliet hem, als menich doet,

 

Bet dan hem te moede was.

 

Dus liep hi henen sinen pas,

 

Tes hi quam te Maupertus

 

Ende vant Reynaerde vore zijn huus⁹⁷⁴

975

Alleene staen verweendelike.

 

Doe sprac Tybeert (O): ‘God die rike⁹⁷⁶

 

Moete hu goeden avont gheven.

 

Die coninc dreecht hu an hu leven,

950 eene]. Zie A.

951 Die mi doet]. Zie A.

952 God ghevere mi af al goet.]. Zie A.

953 Nu moet Tybeert doen die vaert]. Zie A.

955 en 956 In plaats van deze vss. leest men in ons hs.:

α Ende als hi up den wech quam,
β Sach hi van verren ende vernam
γ Sente Martins voghel ende quam ghevloghen.
δ Doe wart Tybeert vroe ende in hoghen]. Zie A.

957 an sente Martins voghel]. J., M. en ten deele reeds G. Vgl. in R. II, 1073: ‘So riep hi: al heil, edel voghel’; en in 't Lat. 450: ‘Salve lare’.

958 ontbr.]. G. Vgl. R. II, 1074: ‘Keer herwaert dinen vloghel’. Z.o.A.

959 Nu]. J.

966 ter]. J.

974 in]. Vgl. R. II, 1090: ‘vor sijn huus’, en 't Lat. 459: ‘ante domus’. Z.o. Ml. op 1066.

976 Tybeert sprac]. Metri causa naar R. II, 1092: ‘Doe sprac Tibeert’; het voorafgaande vs. bevat namelijk vier heffingen.

[p. 33]

 

Ne comdi niet te hove met mi’.

980

Reynaert sprac: ‘Tybeert, helet vrij,

 

Neve, ghi zijt mi willecome.

 

God gheve hu ere ende vrome;

 

Bi Gode dat jan ic hu wale’.

 

Wat coste Reynaerd scone tale? (A)aant.

985

Al seghet sine tonghe wel,⁹⁸⁵

 

Sine herte die es binnen fel; (NB)

 

Eer die rijme ten hende wert ghelesen, (O)^{987 en 988}aant.

 

Wert dit Tybeerde getoghet (O, NB). Ende met desen

 

Sprac hi: ‘Neve, ic wille te hove waert,^989-991aant.

990

Maer tavont willic sijn hu waert,

 

Ende morghen gawi metten daghe. (NB)

 

In hebbe oec onder al mine maghe⁹⁹²

 

Niemen, Tybeert, daer ic mi nu

 

Bet up verlate dan up hu.

995

Hier was commen Bruun de vraet;⁹⁹⁵

 

Hi toechde mi so fel ghelaet

 

Ende dochte mi so overstaerc,

 

Dat ic omme dusent maerc

 

Den wech met hem niet hadde bestaen.

1000

Dat sal ic met hu al sonder waen

 

Maerghin metter dagheraet;

 

Dat dinct mi den besten raet’. (O)^{1002 en 1003}

985 wale]. Vgl. R. II, 1101 en 1102:

‘Al seit syn tonghe wel,
Sijn herte dat is van binnen fel.’

Z.o. Ml. op 1075-1078.

987 en 988 In plaats van deze twee verzen leest men in 't hs.:

α Dit wert Tybeerde ghetoghet wel,
β Eer die lijne wert ghelesen
γ Ten hende: ende met desen]. Zie A.

989-991 In plaats van deze drie regels vindt men in ons hs.:

α Sprac Reynaert: ‘Neve, ic wille dat ghi
β Tavont herberghe hebt met mi,
γ Ende morghen willen wi metten daghe
δ Te hove waert sonder saghe’.]. Zie A.

992 alle]. Metri causa.

995 braet]. G.

1002 en 1003

Tybeert sprac: ‘Hets beteren raet,
Ende het dinct mi beter ghedaen’,].

Vgl. tegenover deze redactie, met haar lamme herhaling, de oneindig betere lezing van R. II, 1118 en 1119:

‘Dat dunct mi den besten raet’.
Tibeert sprac: ‘twaer beter dat wi’,

waar het eerste vs. nog bij Reyn.'s woorden behoort.
De vervanging van beter, in 1003, door bet (zie J. en M.) is niet gerechtvaardigd; men bedenke toch, dat dit woord in deze en dergelijke constructies ook nog als adject. kon gelden (vgl. de Vondel-gr. § 247 a).

[p. 34]

 

Tybeert sprac: ‘Tware beter ghedaen,

 

Dat wi noch tavont te hove gaen,

1005

Dan wi tote morghin beiden.

 

Die mane scijnet an der heiden

 

Also claer alse die dach.

 

Ic wane, niemen ne sach

 

Beter tijt tote onser vaert’.

1010

- ‘Neen, lieve neve’, sprac Reynaert;

 

‘Sulc mochte ons bi daghe ghemoeten,¹⁰¹¹

 

Hi soude ons quedden ende groeten,

 

Die ons nemmermee dade goet, (A)aant.

 

Quame hi snachts in ons ghemoet.

1015

Ghi moet herberghen tavont met mi’. (A)aant.

 

Tybeert sprac: ‘Wat souden wij

 

Eten, Reynaert, of ic hier bleve?’

 

- ‘Daer omme zorghe ic, lieve neve;

 

Hier es der spijsen goeden tijt.¹⁰¹⁹aant.

1020

Ghi mocht heten, begheerdijt,

 

Een stic van eere honichraten,

 

Die bequamelic es utermaten.

 

Wat sechdi, moochdi shonichs yet?’

 

Tybeert sprac: ‘Mine roekes niet.

1025

Reynaert, hebdi el niet in huus?¹⁰²⁵

 

Gavedi mi eene vette muus,

 

Daer mede waric wel bewaert’.¹⁰²⁷aant.

 

- ‘Eene vette muus?’ sprac Reynaert,

 

‘Soete Tybeert, wat sechdi? (A)¹⁰²⁹aant.

1030

Hier woent na een pape bi;¹⁰³⁰aant.

 

Een scuere staet na an sijn huus,¹⁰³¹

 

Daer in es meneghe vette muus;

 

Ic waense niet ghedroeghe een waghen.

 

So dicken hoere ic den pape claghen,

1035

Dat sine drijven huten huse’.

 

- ‘Reynaert, zijn daer so vette muse?

 

Vergave God, waeric nu daer’.¹⁰³⁷

 

- ‘Tybeert’, seit hi, ‘sechdi waer?

 

Wildi muse?’ - ‘Of icse wille?

1040

Reynaert, doet dies een ghestille.

1011 daer]. W. naar R. II, 1127: ‘Sulc mocht ons bi daghe moeten’.

1019 quaden]. Zie A.

1025 el ontbr.]. J. Vgl. R. II, 1141: ‘Hebdi anders niet int huus?’

1027 lietic hu ghewaert]. Zie A.

1029 secht di]. G.

1030 noch]. Zie A.

1031 noch]. Zie A.

1037 waer ic]. Zie de noot bij vs. 148.

[p. 35]

 

Ic minne muse voer alle saken.

 

Weetti niet, dat muse smaken

 

Bet dan eenich venisoen?

 

Wildi minen wille doen,

1045

Dat ghi mi leet, daer si zijn,

 

Daer mede mochti die hulde mijn

 

Hebben, al haddi minen vader^{1047 en 1048}

 

Doot ende mijn gheslachte al gader’.

 

Reynaert sprac: ‘Neve, houddi hu spot?’ (A)aant.

1050

- ‘Neenic, Reynaert, also helpe mi God’.

 

- ‘Weet God, Tybeert, wistic dat,

 

Ghi soutter sijn noch tavont sat’.

 

- ‘Sat? Reynaert, dat ware vele’.

 

- ‘Tybeert, dat sechdi thuwen spele’.

1055

- ‘In doe, Reynaert, bi miere wet.

 

Haddic een muus ende waerso vet,¹⁰⁵⁶

 

In gaefse niet omme eenen busant’.

 

- ‘Tybeert, so gaet met mi te hant.¹⁰⁵⁸

 

Ic leede hu daer ter selver stat,

1060

Daer icker hu sal maken zat,

 

Eer ic nemmermeer van hu sceede’. (A)aant.

 

- ‘Ja ic, Reynaert, up dat gheleede¹⁰⁶²

 

Ghinghe ic met hu te Mompelier’.

 

- ‘So gaen wi dan; wi sijn hier

1065

Al te langhe’, sprac Reynaert.

 

Doe so namen si up die vaert (NB)¹⁰⁶⁶

 

Ende liepen, daer si wesen wilden,¹⁰⁶⁷

 

Dat si nye toghel uphilden,

 

Eer si quamen tes papen scuere,

1070

Die met eenen erdinen muere (A)aant.

 

Al omme ende omme was beloken,

 

Daer Reynaert een vac hadde tebroken¹⁰⁷²aant.

 

Des ander nachtes daer te voren,¹⁰⁷³

 

Doe die pape hadde verloren

1075

Enen hane, die hi hem nam.

 

Hier omme was tornich ende gram

1047 en 1048 vadre, gadre].

1056 waer so]. Zie de noot bij vs. 148.

1058 so ontbr.]. Vgl. R. II, 1174: ‘So ga wi, Tibeert, al te hant’.

1062 die].

1066 Achter dit vs. heeft het hs. nog:

Tybeert ende sijn oem Reynaert,].

M. Vgl. ook R. II, 1182. - De verandering van Doe in Dus (z.M.) is onnoodig.

1067 loepen]. Vgl. R. II, 1184: ‘Ter stat daer si wesen wilden’.

1072 in was]. Zie A.

1073 daghes]. Fr. in Ml.'s Proefschr. op vs 1165.

[p. 36]

 

Des papen sone Martinet

 

Ende hadde voer dat gat gheset

 

Een strec den vos mede te vane;

1080

Dus gherne wrake hi den hane.

 

Dit wiste Reynaert, dat felle dier,

 

Ende sprac: ‘Neve Tybeert, hier

 

Crupet in dit selve gat;

 

Ne weset traghe no lat,

1085

Gaet al omme ende omme gripen.

 

Hoert, hoe die muse pipen. (NB)

 

Ic sal hier voer dit gat bliven (O) staen’. (NB)¹⁰⁸⁷aant.

 

- ‘Willic te desen gate ingaen?

 

Wat sechdi, Reynaert, eist hu raet?

1090

Die papen connen vele baraet;

 

Ic bestoetse arde noode’.¹⁰⁹¹aant.

 

- ‘O wy, Tybeert, twi sidi bloode?

 

Wanen quam huwer herten desen wanc?’

 

Tybeert scaemde hem ende spranc,

1095

Daer hi vant groet ongherec:

 

Want eer hijt wiste, was hem tstrec¹⁰⁹⁶

 

Omme sinen hals arde vast.

 

Dus hoende Reynaert sinen gast.

 

Alse Tybeert gheware wart

1100

Des strecs, wart hi vervaert

 

Ende spranc voert; dat strec liep toe.

 

Tybeert moeste roepen doe (NB)¹¹⁰²aant.

 

Met eenen iammerliken ghelate,

 

Dat Reynaert hoerde up der strate

1105

Buten, daer hi alteenen stoet,¹¹⁰⁵

 

Ende riep: ‘Vindise goet,

1087 In plaats van dit enkele vs. leest men in ons hs.:

α Keert weder huut, als ghi zijt sat.
β Ic sal hier bliven voer dit gat,
γ Ende sal hu hier buten beiden.
δ Wine moghen niet tavont sceiden:
ε Morghin gaen wi te hove waert.
ζ Tybeert, siet dat ghi niet en spaert.
η Gaet heten, ende laet ons keren
θ Te miere herberghen met eeren:
ι Mijn wijf sal ons wel ontfaen.]. Zie A.

1091 besteecse]. Zie A.

1096 een strec]. J.

1102 Tusschen dit en het volgende vs. geeft het hs. nog te lezen:

Ende wroughede hem selven dor den noot:
Hi makede een gheroup so groot]. Zie A.

1105 alleene]. Een bepaling alleene heeft hier geen zin; wel daarentegen een adverb. met de beteekenis ‘steeds’.

[p. 37]

 

Die muse, Tybeert, ende vet?

 

Wiste nu dat Martinet,

 

Dat ghi (NB) dit wiltbraet (NB) hatet alsoe,¹¹⁰⁹aant.

1110

(NB) Hi sauder hu saeuse maken toe;

 

So hovesch een cnape es Martinet.

 

Tybeert, ghi singhet als ghi et.¹¹¹²

 

Pleecht men tes coninx hove des?

 

Verghave God, die gheweldich es,

1115

Tybeert, dat (O) daer met hu ware¹¹¹⁵

 

Ysingrijn, die mordenare,

 

In sulker bliscap als ghi zijt!’

 

Dus heeft Reynaert groot delijt

 

Dor Tybeerts ongheval.

1120

Ende Tybeert stont ende ghal

 

So lude, dat Martinet ontspranc

 

Ende riep: ‘Ha ha, Goddanc!¹¹²²

 

Ter goeder tijt heeft nu ghestaen

 

Mijn strec; ic hebber met ghevaen

1125

Den hoenredief na minen wane.

 

Nu toe, ghelden wi hem den hane!’

 

Met desen (NB) wecte hi moeder ende vader¹¹²⁷aant.

 

Ende die kindre alle gader,¹¹²⁸

 

Ende riep: ‘Nu toe, hi es ghevaen!’

1130

Doe mochtemen sien porren saen

 

Alle die in dien huus waren. (A)aant.

 

Selve die pape ne wilde niet sparen,

 

Quam huten bedde moedernaect.¹¹³³

 

Martinet hi was gheraect

1109 In plaats van dit vs. vindt men in 't ms.:

Dat ghi ter taflen satet
Ende dit wiltbraet dus hatet,
Dat ghi verteert, in weet hoe,]. Zie A.

1112 in lanc so bet]. Vgl. R. II, 1238: ‘Tibeert, mi dunct, ghi singt als ghi et’. Alleen bij een lezing, als de laatste, erlangt de uiting in het volgende vs. reden van bestaan.

1115 Dat Tybeert]. Deze eenvoudige omzetting, welke aan den tekst een volkomen gezonden zin geeft, is gewis meer aan te bevelen dan de meer omslachtige verandering, naar de lezing van R. II door W., J. en M. noodzakelijk geacht, namelijk: de vervanging van Tybeert door Ysingrijn en van Ysingrijn, in 1116, door Die felle dief.

1122 Martinet]. J.

1127 In plaats van dit vs. leest men in 't ms.:

Met desen wart hi toten viere
Ende ontstac eenen stroewisch sciere
Ende wecte moedre ende vadre]. Zie A.

1128 gadre].

1133 hute sinen]. J.

[p. 38]

1135

Tote Tybeert ende riep: ‘Hijs hier’.

 

Die pape spranc an dat vier

 

Ende ghegreep zijns wijfs rocke.

 

Een offerkeersse vrauwe Julocke^{1138 en 1139}

 

Nam (O) ende ontstacse metter haest.

1140

Die pape liep Tybeert naest

 

Ende ghincken metten rocke slaen.

 

Doe moeste Tybeert daer ontfaen

 

Wel meneghen slach al in een. (NB)¹¹⁴³

 

Martinet ghegreep eenen steen

1145

Ende warp Tybeert een hoghe huut.

 

Die pape stont al bloeter huut

 

Ende hief up eenen groeten slach.

 

Alse Tybeert dat ghesach,

 

Dat hi emmer sterven soude,

1150

Doe dedi een deel als die boude

 

(Dat dien pape verghinc te scanden):

 

Beede met claeuwen ende met tanden

 

(NB) Spranc hi dien pape tusschen die been^1153-1155aant.

 

Ende haelde hem dat een van den tween

1155

Uter burse al sonder naet,

 

Daer men dien beyaert mede slaet.

 

Dat dinc viel neder up den vloer.

 

Die vrauwe was zeerich ende zwoer

 

Bi der zielen van haren vader,

1160

Si wilde wel om al gader¹¹⁶⁰

 

Die offerande van eenen jare,

 

Dat niet den pape ghevallen ware

 

Dit vernoy ende dese scame.

 

So sprac: ‘in tsleets duvels name¹¹⁶⁴

1138 en 1139 nam vrauwe Julocke Ende]. Metri causa.

1143 Tusschen dit en het volgende vs. lezen we in 't hs. nog:

Die pape stont, als hem wel sceen,
Al naect ende slouch slach in slach
Up Tybeert, die voer hem lach.
Daer ne spaerde haer negheen.].

Deze serie van fraaie herhalingen wordt niet in R II aangetroffen (z. ald. 1273 en 1274). Balduinus heeft ze blijkens den passus ‘nemoque parcit ei’ (537) in zijn origineel gelezen, doch, met uitzondering van gemelden laatsten regel, als onnut materiaal in zijn vertaling achterwege gelaten.

1153-1155

α Dedi hem pant, alsoet wel scheen,
β Ende spranc dien pape tusschen die been
γ In die burse enz.]. Zie A.

1160 Sine]. Vgl. R. II, 1292: ‘Si woude dattet haer ghecost waer’ enz. J. las Soe.

1164 int sleets]. J.

[p. 39]

1165

Moete dit strec sijn gheset!

 

Siet, lieve sone Martinet,¹¹⁶⁶

 

Dit was van huwes vader ghewande. (A)aant.

 

Siet hier mijn scade ende sijn scande¹¹⁶⁸

 

Emmermeer voert in allen stonden.

1170

Al ghenase hi van der wonden,

 

Hi blivet ten soeten spele mat’.¹¹⁷¹

 

Reynaert stont noch doe voer tgat.

 

Doe hi dese tale hoerde,

 

Hi loech, dat hem bachten scorde

1175

Ende hem crakede die caverne.¹¹⁷⁵

 

Doe sprac hi te sinen scherne:

 

‘Swighet, Julocke, soete vrauwe,

 

Ende laet zyncken desen rauwe. (NB)¹¹⁷⁸

 

Wattan, al hevet hu here verloren

1180

Eenen van den clippelen voren, (NB)^{1180 en 1181}aant.

 

Laet bliven dese tale achter.

 

Gheneset de pape, en es gheen lachter,¹¹⁸²

 

Dat hi ludet met eere clocken’.

 

Dus troeste Reynaert vrauwe Julocken,

1185

Die haer arde sere mesliet.

 

Die pape mochte langher niet

 

Ghestaen, hi viel in ommacht.

 

Doe hiefsene up ende heeften brachtaant.

 

(NB) Te bedde waert. Doe keerde Reynaert

1190

Alleene tsiere herberghen waert

 

Ende liet Tybeert in groter noot

 

Ende in zorghen van der doot. (NB)

1166 neve]. W. naar R. II, 1298.

1168 mijn]. Ml. op vs. 1278.

1171 den]. G. Vgl. R. II, 1303.

1175 taverne]. Zie Tschr. 5, 251, op vs. 1285.

1178 Tusschen dit en het volgende vs. vindt men in het hs. nog de lamme herhaling: Ende laet bliven huwen toren, welke in R. II ontbreekt (z. ald. 1310 en 1311).

1180 en 1181 In plaats van deze regels lezen we in 't ms.:

α Eenen van den clippelen zinen,
β Al te min so sal hi pinen.
γ Laet bliven dese tale achter.]. Zie A.

1182 lachtre]. 1188-1192 In plaats van deze vss. leest men in 't hs.:

α Doe hiefsene up met haerre cracht
β Ende drouchene recht te bedde waert.
γ Hier binnen keerde Reynaert
δ Alleene ter herberghen waert
ε Ende liet Tybeert zeere vervaert
ζ Ende in zorghen van der doot.
η Al was Tybeerts zorghe groet,]. Zie A.

[p. 40]

 

Maer doe hise alle onledich sach¹¹⁹³

 

Over dien pape, die daer lach

1195

Ghewont, doe ghinc hi hem pinen,

 

So dat hi metten tanden zine (A)aant.

 

Die pese midden beet ontwee.

 

Doe ne wildi letten nemmee

 

Ende spranc weder hute ten gate (A)aant.

1200

Ende dede hem up die rechte strate,

 

Die tes coninx waert ghelach.

 

Eer hi daer quam, so waest dach

 

Ende die zonne begonste rijsen.

 

In eens arems ziecs wijsen

1204

Quam Tybeert in thof gheronnen,

 

Die tes papen hadde ghewonnen,

 

Dat hi langhe claghen mach.

 

Alse die coninc dit versach,

 

Dat hi hadde dat hoeghe verloren,

1210

Doe mochtemen vreeselike horen

 

(NB) Dreeghen den dief Reynaert. (A)¹²¹¹aant.

 

Die coninc doe niet langher ne spaert, (A)

 

Hine riep sine baroene te rade

 

Ende vraeghde, wat hi best dade

1215

Jeghen Reynaerts overdaet.

 

Doe waert ghindre menich raet,

 

Hoemen Reynaert ter redenen brochte,

 

Die dese overdaet wrochte.

 

Doe sprac Grimbeert die das, (A)aant.

1220

Die Reynaerts broedersone was:

 

‘Ghi heeren, ghi hebt meneghen raet.

 

Al ware mijn oem noch also quaet,

 

Salmen vrij recht voertdraghen,

 

Men salne derdewaerven daghen,¹²²⁴

1225

Alsomen doet eenen vrijen man.

 

Ende en comt hi niet dan,

 

So es hi sculdich alre dinc,

 

Daer hi af voer den coninc (A)aant.

 

Van desen heeren es beclaghet’.

1230

- ‘Wie wildi, Grimbeert, dattene daghet?’

1193 Maer ontbr.]. Vgl. in verband met de wijzigingen, in de voorafgaande vss. gemaakt, de lezing van R. II, 1325: ‘Mer doe hise al onledich sach’.

1211 Den coninc dreeghen]. J.

1224 drie waerven]. Vgl. R. II, 1356, derde werf, en z.o. Ml. in diens Proefschr., bl. 42. Voor den vorm waerven verwijs ik naar de noot onder den tekst bij vs. 919.

[p. 41]

 

Sprac de coninc, ‘wie es hier,

 

Die sijn hoeghe ofte sijn lier

 

Wille setten in avontueren

 

Omme eene felle creatuere?

1235

Ic wane, hier niemene en es so zot’. (A)aant.

 

Grimbeert sprac: ‘So helpe mi God,

 

Siet mi hier, ic bem so coene,

 

Dat ic wel dar bestaen te doene

 

Dese bodscap, ghebiedijt’. (A)aant.

1240

- ‘Grimbeert, gaet wech ende zijt (A)aant.

 

Vroet ende wacht hu ieghen mesval’.

 

Grimbert sprac: ‘coninc here, ic sal’.

 

Dus gaet Grimbeert te Maupertuus.

 

Als hire quam, vant hi in huus

1245

Sinen oem ende vrauwe Ermelijne,

 

Die bi haren welpekijnen

 

Laghen in die haghedochte.

 

Ende ten eersten dat Grimbeert mochte, (A)aant.

 

Groette hi sinen oem ende ziere moyen.

1250

Hi sprac: ‘En sal hu niet vernoyen

 

Des geruchts, daer ghi in zijt?¹²⁵¹

 

Dincket hu noch niet wesen tijt,

 

Dat ghi trect, oem Reynaert,

 

Tote des conincs hove waert,

1255

Daer ghi wel zere zijt beclaghet?

 

Ghi sijt III waerven ghedaghet.

 

Vermerredi maerghin den dach,¹²⁵⁷

 

So zorghic, dat hu ne mach

 

Negheene ghenade me ghescien.

1260

Ghi sult in den derden daghe sien

 

Hu casteel bestormen, Maupertuus:¹²⁶¹

 

Ghi sult gherecht sien voer hu huus

 

Eene galghe ofte een rat.

 

Over waer segghic hu dat:

1265

Beede hu kindre ende hu wijf

 

Sullen verliesen haer lijf

 

Lachterlike al sonder waen.

 

Ghine moghet selve niet ontgaen.

 

Daer omme es hu de beste raet,

1270

Dat ghi met mi te hove gaet.

 

Hets messelic, hoet ghevallen mach:

 

Hu es dicken up eenen dach

1251 onrechts]. Vgl. R. II, 1385: ‘van den gherufte, daer ghi in sijt’.

1257 Vermerrendi]. J.

1261 Huwen]. J. metri causa.

[p. 42]

 

Vremder avontuere ghevallen,¹²⁷³

 

Dan ghi noch quite van hem allen (A)aant.

1275

Met des coninx orlove

 

Maerghin sciet huten hove’.

 

Reynaert seide: ‘Ghi secht waer.

 

Nochtan, Grimbeert, comme ic met vaer¹²⁷⁸aant.

 

Met hu onder des coninx ghesinde;¹²⁷⁹

1280

Die ic binnen den hove vinde,^{1280 en 1281}

 

Sijn up mi verbolghen al.

 

Quame ic danen, het ware gheval.

 

Nochtan dinct mi beter wesen

 

(Ghenese, of ic mach ghenesen),

1285

Dat ic met hu te hove vare,

 

Dan het al verloren ware,

 

Casteel, kindre ende wijf

 

Ende daertoe mijns selves lijf.

 

In mach den coninc niet ontgaen.

1290

Alse ghi wilt, so willic gaen’.

 

‘Hoert’, seit hi, ‘vrauwe Hermelijne,

 

Ic bevele hu die kindre mine,

 

Dat ghire wale pleghet nu.

 

Voer alle dandre bevelic hu

1295

Minen zone Reynardine;

 

Hem staen wel die graneline¹²⁹⁶

 

An zinen muulkine over al;¹²⁹⁷

 

Ic hope, dat hi mi slachten sal.

 

Hier es Rosseel, een scone dief;¹²⁹⁹

1300

Die hebbic nochtan harde lief, (A)aant.

 

Ja, als yement sine kindre doet. (A)

 

(NB) Eist dat gi nu hen doet goet,^1302-1305aant.

 

Ic salt mi nemen arde na,

 

Up dat (NB) mach sijn, dat ic ontga,

1305

Dat ict hu weder moete lonen’.

 

Met hoofschen woorden ende met sconen

 

Nam Reynaert an de sine orlof (A)aant.

 

Ende ruumde sijns selves hof.

1273 avontueren]. J.

1278 daer]. Zie A.

1279 Met hu ontbr.]. Zie A.

1280 en 1281 Dat - Es]. Zie A.

1296 gaerdeline]. Zie Tschr. 1, 16, op vs. 1415.

1297 In zine].

1299 Rollel]. G.

1302-1305

Al eist dat ic nu van hier moet,
Ic salt mi nemen arde na,
Up dat ic mach, dat ic ontga.
Grimbeert, neve, God moet hu lonen.] Zie A.

[p. 43]

 

Ay, hoe droeve bleef vrauwe Hermeline

1310

Ende hare cleene welpekine,

 

Doe Reynaert sciet huut Maupertuus

 

Ende hi hof liet ende huus

 

Aldus omberaden staen.

 

Nu hoort, wat Reynaert heeft ghedaen.

1315

Teerst dat hi quam an der heyden,

 

Hi sprac te Grimberte ende zeide:

 

‘Grimbert, siet, wel soete neve,¹³¹⁷

 

Van zorghen swetic ende beve.¹³¹⁸

 

Want ic in vresen ga van der doot,^1319-1322

1320

Ende mijn berouwenesse es so groot

 

Van sonden, die ic hebbe ghedaen,

 

Lieve neve, ic wille gaen

 

Te biechten hier te di;

 

Hier nes ander pape bi.

1325

Hebbic mine biechte ghedaen,

 

Hoe so die saken sijn vergaen, (A)aant.

 

Mine siele sal te claerre wesen’.

 

Grimbeert andwoerde na desen:

 

‘Oem, wildi te biechten gaen,

1330

So moetti dan verloven saen

 

Alle diefte ende allen roef,

 

Of en diet hu niet een loef’. (A)aant.

 

- ‘Dat weetic wel’, sprac Reynaert.

 

‘Grimbeert, nu hoert haerwaert (NB):¹³³⁴aant.

1335

Confiteor pater mater,

 

Dat ic den otter ende den cater

 

Ende allen dieren hebbe mesdaen.¹³³⁷

 

Daer af willic mi in biechten dwaen’.

1317 scone]. Vgl. de vert. 622: ‘En aspice, dulcis amice’. Scone zou als epitheton hier in 't geheel niet te pas komen.

1318 suchtic]. Vgl. de vert. 623: ‘sudo tremoque’. In verband met de lezing siet, in 1317, ware suchtic ten eenenmale onbegrijpelijk. Vgl. ook Ml. onder aan bl. 50.

1319-1322 In plaats van deze drie vss. leest men in 't hs.:

Lieve neve, ic wille gaen,
Nu hoert mine redene saen.].

Zie Ml. in diens proefschr., bl. 50. (In vs. 1319 heb ik evenwel meer getrouw de goede lezing van R. II overgenomen, en daarentegen in 1321 het onjuiste mesdaen van R. II, 1479, veranderd in ghedaen.)

1334 Tusschen dit en het volgende vs. staat in 't hs. nog:

α Ende vandet mi gheraden.
β Siet, ic come hu te ghenaden
γ Van alle gader minen mesdaden.
δ Nu hoert, Grimbeert, ende verstaet:]. Zie A.

1337 alle diere]. W.

[p. 44]

 

Grimbeert sprac: ‘Oem, walschedi?

1340

Of ghi (NB) wilt, spreect ieghen mi¹³⁴⁰

 

In Dietsche, dat ict mach verstaen’.

 

Doe sprac Reynaert: ‘Ic hebbe mesdaen

 

Jeghen alle diere, die leven;

 

Bidt Gode, dat hijt mi moete vergheven.

1345

Ic dede minen oem Brune

 

Al bloedich maken sine crune.

 

Tybeert dede ic muse vaen, (A)aant.

 

Daer ickene zere dede slaen

 

Tes papen huus, daer hi spranc int strec.¹³⁴⁹

1350

Ic hebbe ghedaen groet ongherec

 

Canticleer an sine kindre,¹³⁵¹

 

Waren si meerre ofte mindre. (NB)¹³⁵²aant.

 

Oec hebbic (NB) Ysengrijn mee (NB) bedroghen,¹³⁵³aant.

 

Dan ic di soude ghesegghen moghen.

1355

Omdat ic te bet hem dade quaet,¹³⁵⁵

 

Hieticken oem dor baraet.¹³⁵⁶

 

Ic maectene moonc ter Elmaren,

 

Daer wi beede begheven waren;

1340 yet wilt]. J. Een uitdrukking, met den zin ‘als 't u belieft’, is hier even juist van pas als de woorden van den tekst = ‘zoo gij iets begeert’ onzinnig mogen heeten.

1349 net.]. J. De weglating van huus (zie J.) is hier echter onnoodig; het metrum van ons vs. is, ook met genoemd woord, in orde.

1351 ende]. Bij deze kleine verandering wordt, naar ik meen, de dictie veel juister en nauwkeuriger. Ongherec = ‘schade, nadeel’ past uitstekend in verband met Canticleer, maar zou te zwak zijn met betrekking tot de vermoorde kinderen des haans.

1352 Tusschen dit en het volgende vs. staat in het hs nog:

Dicken makedicse los.
Dor recht beclaghet hi den vos.
Die coninc en es mi oec niet ontgaen:
Ic hebbe hem toren oec ghedaen
Ende mesprijs der coninghinne,
Dat si spade sullen verwinnen
Also vele eeren van mi.]. Zie A.

1353 In plaats van dit vs. leest men in ons ms.:

Oec hebbic, dat segghic di,
Grimbeert, mee liede bedroghen]. Zie A.

1355 Ende Ysengrijn, dat verstaet]. Zie Tschr. 5, 252. Ende, dat ik aldaar behouden had, meen ik thans als onpassend te moeten verwijderen.
Men lette voorts op de overeenkomst in gedachte tusschen de lezing der vertaling en de volgende plaats uit den Ysengrimus I, 11 en 12:

‘Dicebat patruum falso Reinardus, ut illa
Tamquam cognato crederet usque suo’.

1356 Hietic]. Zie Tschr. 5, 252.

[p. 45]

 

Dat wart hem al te zere te pinen:

1360

Ic dede hem an die clockelijnen

 

Binden beede sine voete.

 

Dat luden wart hem doe so soete,

 

Dat hijt emmer wilde leeren.

 

Dat verghinc hem tonneeren;

1365

Want hi luudde so utermaten,

 

Dat alle, die ghingen bi der straten

 

Ende thoerden, worden daer af in vare¹³⁶⁷aant.

 

Ende waenden, dat die duvel ware,¹³⁶⁸

 

Ende liepen daer si luden hoerden.

1370

Eer hi doe conste in corten woerden

 

Ghespreken: ‘ic wille mi begheven’,

 

Hadsi hem na ghenomen tleven.

 

Sint dedic hem die crune gheven;¹³⁷³

 

Hem maechs ghedinken al zijn leven,

1375

Dat weetic wel over waer:

 

Ic dede hem afbernen dat haer,

 

So dat hem die zwaerde cramp.

 

Sint dedic hem meerren scamp

 

Up thijs, daer icken leerde visschen,

1380

Dat hi (NB) niet conste ontwisschen;¹³⁸⁰

 

Hi ontfincker meneghen slach.

 

Sint leeddickine up eenen dach

 

Tote des papen van Ambloys.¹³⁸³

 

In al dat lant van Vermendoys

1385

So en woende gheen pape riker.

 

Die selve pape hadde eenen spijker,

 

Daer menich vet bake in lach;

 

Des haddic dicken goet ghelach.

 

Onder dien spijker haddic een gat

1390

Verholenlike ghemaect; in dat

 

(NB) Dedic Ysingrijn (NB) crupen.¹³⁹¹

 

Daer vant hi rentvleesch in cupen

 

Ende baken hanghende vele.

 

Des (NB) dedi dor sine kele¹³⁹⁴

1395

So vele gheliden utermaten:

 

Als hi weder huten gate

1367 Ende waren binnen der Elmare]. Zie A.

1368 Ende ontbr.]. Zie A.

1373 die ontbr.]. J.

1380 Daer hi mi niet]. De weglating van mi was reeds door W. voorgeslagen.

1383 Umi- of Unubloys (het eene zoowel als het andere kan men in ons hs. lezen)]. Knorr in diens Praef. X.

1391 Daer dedic Ysingrijn in crupen.]. Vgl. R. II, 1553: ‘Dedic Isegrim gaen cr.’

1394 Des vleesch]. M. naar R. II, 1556: ‘Die (l. Dies) liet hi gaen door sijn keel’.

[p. 46]

 

Waende keeren, so verboet¹³⁹⁷aant.

 

Hem (NB) dat liden sijn buuc (NB) groet,¹³⁹⁸

 

Dat hi beclaghede zijn ghewin,

1400

Daer hi was commen hongherich in,

 

Ne condi zat niet (NB) huut daernaer.^{1401 en 1402}aant.

 

(NB) Nu hoert, wat ic toebrochte daer (O).

 

Ic liep al daer die pape zat

 

Te ziere taflen ende hat.

1405

Die pape hadde eenen cappoen;

 

Dat was dat alre vetste hoen,¹⁴⁰⁶

 

Dat men in al dat lant vant; (A)aant.

 

Hi was ghewent al toter hant.

 

Dien prandic in minen mont

1410

Voer die tafle, daer hi stont,

 

Al daer die pape toesach.¹⁴¹¹

 

Doe riep die pape: ‘Nu vanc, slach!

 

Helpe, wie sach dit wonder nye?

 

Die vos comt daer ic toezye

1415

Ende roeft mi in mijns selves huus.¹⁴¹⁵

 

So helpe mi sancta spiritus,

 

Te wers hem, dat hire quam!’

 

Dat tafelmes hi upnam

 

Ende stac de tafle, dat so vloech

1420

Verre boven mi arde hoech

 

In middewaerde up den vloer.¹⁴²¹

 

Hi vloecte zere ende zwoer

 

Ende hi riep lude: ‘slach ende va!’ (A)aant.

 

Ende ic voeren ende hi na (NB)¹⁴²⁴aant.

1425

Up Ysingrijn, al daer hi stont.¹⁴²⁵

 

Ic hadde dat hoen in minen mont,

1397 huter noet]. Zie A.

1398 Hem was dien leeden buuc so groet.]. Zie A.

1401 en 1402 In plaats van deze twee verzen heeft het hs.:

α Ne condi niet commen huut.
β Ic liep, ic maecte groet gheluut
γ Int dorp ende maecte groet gherochte.
δ Nu hoert, wat ic daer toe brochte.]. Zie A.

1406 beste]. Ml. op vs. 1532.

1411 daert]. Vgl. ook ben. 1414. 1412 vant].

1415 selves ontbr.]. G. Vgl. 't Lat. 716: ‘In propria vulpes iam praedo domo spoliat me’.

1421 midden waerde]. Vgl. boven 479 en zie ook te middewaerde, Rijmb. 29788, 30610, ter midderwerden, Rijmb. 167, in die middewaerde Rijmb. 476, 5481, enz.

1424 Tusschen dit en het volgende vs. heeft het hs. nog:

Sijn tafelmes haddi verheven
Ende brochte mi ghedreven]. Zie A.

1425 al ontbr]. Metri causa (het wederpaar bevat vier heffingen).

[p. 47]

 

Dat arde groet was ende zwaer;

 

Datso moestic laten vallen daer¹⁴²⁸

 

Ende waest mi leet ofte lief (NB) daer laten,¹⁴²⁹aant.

1430

(NB) Ende ic ghinc miere straten¹⁴³⁰

 

Danen, daer ic wesen woude.

 

Alse die pape upheffen soude

 

Dat hoen, sach hi Ysingrine.

 

Doe naecte hem eene grote pine:

1435

Hi warpene int hoeghe metten messe.

 

Den pape volchden si zesse,

 

Die alle met groeten staven quamen;

 

Ende als si Ysingrijn vernamen,

 

Doe maecten si so groet gheluut,¹⁴³⁹

1440

Dat die ghebuere quamen huut,

 

Ende maecten hem mare,^1441-1443aant.

 

(NB) Dat daer een wulf ware

 

In spapen spijker ghevaen (O),

 

Die hem selven hadde ghedaen¹⁴⁴⁴

1445

Bi den buke in een gat.¹⁴⁴⁵

 

Als die gbebuere ghevreescheden dat, (NB)^1446-1453aant.

1428 vallen ontbr.]. Vgl. R. II, 1591: ‘Dat hoen lietic vallen daer’.

1429 In plaats van dit vs. heeft het hs.:

Waest mi leet ofte lief.
Doe riep die pape: ‘ay here dief,
Ghi moet den roef hier laten!’]. Zie A.

1430 Hi riep ende ic]. J. Zie ook R. II, 1594 (aangehaald ben. in de Aant. op 1429).

1439 een en 1440 Ende]. Vgl. R. II, 1605 en 1606:

‘Ende maecten so groot gheluut,
Dat alle die ghebuer quamen uut.’

1441-1443

Ende maecten grote niemare,
Manlic andren, dat daer ware
In spapen spijker een wulf ghevaen,]. Zie A.

1444 ghevaen]. J.

1445 dat].

1446-1453 In plaats van deze vss. leest men in het hs.:

α Als die ghebuere gevreescheden dat,
β Liepen si dat wonder bescauwen.
γ Al daer wart Ysingrijn te blauwen,
δ So dat hem ghinc al huten spele:
ε Want hi ontfincker arde vele
ζ Groete slaghe ende groete worpe.
η Dus quamen die kindre van den dorpe
θ Ende verbonden hem die hoghen:
ι Het stont hem so, hi moest ghedoghen.
κ So zeere slouch si ende staken,
λ Dat sine huten gate traken
μ (Doe ghedoghedi vele onghevals)
ν Ende bonden hem an sinen hals
ξ Eenen steen ende lietene gaen
ο Ende lietene diene honden saen,
π Diene ghinghen bassen ende jaghen.
ρ Oec diende men hem met groten slaghen,
σ So langhe dat hi ghelove was.]. Zie A.

[p. 48]

 

So (NB) ghinct hem (O) al huten spele;

 

Want hi ontfincker arde vele

 

Groete slaghe ende groete worpe

1450

Van den lieden van den dorpe, (NB)

 

Diene huten gate traken (O)

 

Ende zeere sloeghen ende staken, (O, NB)

 

So langhe dat hi ghelove was.

 

Doe viel hi neder up dat gras,

1455

Of hi ware al steendoot.

 

Doe was der liede bliscap groot,¹⁴⁵⁶

 

(NB) Ende sleeptene met groten ghehuke¹⁴⁵⁷aant.

 

Over steene ende over struke

 

Buten dien dorpe in eene gracht. (A)aant.

1460

Daer bleef hi ligghende al dien nacht.¹⁴⁶⁰

 

Inne weet, hoe hi danen voer.

 

Sint verwarvic, dat hi mi zwoer

 

Sine hulde een jaer al omtrent.

 

Dat dedi up sulc convent,

1465

Dat icken maecte hoenre sat.¹⁴⁶⁵

 

Doe leeddickene in eene stat,

 

Daer ic hem dede te verstane,

 

Dat seven hinnen ende eenen hane¹⁴⁶⁸

 

In een groot huus an ere straten

1470

Up eenen aenbalke saten

 

Recht eere valdore bi.¹⁴⁷¹

 

Daer dedic Ysingrijn met mi¹⁴⁷²

 

Up dat huus clemmen boven.

 

Ic seide, ic wilde hem gheloven,

1475

Wildi crupen in die valdore,

 

Dat hire soude vinden vore

 

Van vetten hoenren sijn ghevoech.

 

Ter valdore ghinc hi ende loech,

 

Ende croep daer in met vare

1480

Ende began tasten harenthare.

1456 kindre]. Vgl. de A. op 1446-1453.

1457 In plaats van dit vs. heeft het hs.:

Ghindre was grote niemare:
Si namene en leidene up eene bare
Ende droughene met groten ghehuke]. Zie A.

1460 Daer ontbr.]. Vgl. de A. op 1459.

1465 soude maken]. Om 't metrum.

1468 twe]. Vgl. R. II, 1624: ‘seren hennen’; en de Lat. vert. 683: ‘ter quater altilia’, dat in verband met de laatste lezing als ter + quater is op te vatten.

1471 teere]. J.

1472 bi]. Vgl. R. II, 1628: ‘clommen wi’, en 't Lat. 685: ‘ibi scandimus’.

[p. 49]

 

Ende als hi taste (O) ende niet en vant,¹⁴⁸¹aant.

 

Sprac hi: ‘Neve, hets hier bewantaant.

 

Te zorghen; ic ne vinder niet’. (A)

 

Ic sprac: ‘Oem, wats (NB) ghesciet,¹⁴⁸⁴

1485

Cruupter een lettel bet in;

 

Men moet wel pijnen om ghewin.

 

Ic hebse wech, diere saten voren’.

 

Dus so liet hi hem verdoren,

 

Dat hi die hoenre te verre sochte.

1490

Ic sach, dat icken hoenen mochte,

 

Ende stietene so, dat hi voer¹⁴⁹¹

 

Van daer boven up den vloer

 

Ende gaf eenen groeten val,

 

Datsi ontspronghen over al,

1495

Die daer in dien huse sliepen.

 

Die bi den viere laghen, si riepen,

 

Dat ware in huus, sine wisten wat,

 

Ghevallen doer dat valdoregat.¹⁴⁹⁸

 

Si worden up ende ontstaken lecht.

1500

Doe sine al daer saghen, echt¹⁵⁰⁰

 

Wart hi ghewont toter doot.

 

Ic hebben brocht in menegher noot,

 

Meer dan ic ghesegghen mochte.

 

Nochtan, al dat ic nye ghewrochte

1505

Jeghen hem, des ne roecke ic niet¹⁵⁰⁵

 

Zo zere, als dat ic verriet

 

Vrauwe Herswenden, sijn scone wijf, (A)¹⁵⁰⁷aant.

 

Die hi liever hadde dan sijns selfs lijf.

 

God die moet mi vergheven!

1510

Haer dedic, dat mi liever bleven^{1510 en 1511}

1481 Hi taste ende als hi niet en vant]. Zie A.

1484 wats hu ghesciet]. J. Vgl. R. II, 1640: ‘Ic sprac: oeck (l. oem), wats ghesciet’.

1491 hoendene]. M. naar R. II, 1647: stieten.

1498 voer dat vyuergat]. Vgl. R. II, 1653: ‘door dat valdoergat’. (Dat Gräter hier juist heeft gelezen en de vorm viuergat een fictie is, zij hier terloops aangemerkt, in verband met de noot onder aan pag. 110 mijner Mnl. Sprk.)

1500 al ontbr.] Om 't metrum.

1505 sone].

1507 Yswenden]. G.

1510 en 1511

Haer dedic, dat mi liever ware bleven
Te doene, dant es ghedaen.].

J. Metri causa.

[p. 50]

 

Ware (O) te doene, dant es ghedaen’.

 

Grimbeert sprac: ‘Of ghine wilt gaen^1512-1515*aant.

 

Claerliken te biechten tote mi,

1514

Sone suldi sijn van huwen zonden vrij (O). (NB)

1514*

Ic hebbe ieghen sijn wijf mesdaen,

1515

Oem, dat en can ic niet verstaen;

1515*

In weet, waer ghi dese tale keert’.

 

Reynaert sprac: ‘Neve Grimbeert,

 

Ware dat niet onhoofschede groot,¹⁵¹⁷

 

Of ic hadde gheseit al bloot:

 

Ic hebbe gheslapen bi miere moyen?

1520

Ghi zijt mijn maech; hu souts vernoyen,

 

Zeidic eeneghe dorperheit.

 

Grimbeert, nu hebbic hu gheseit

 

Al dat mi mach ghedinken nu.

 

Gheeft mi aflaet, dat biddic hu,

1525

Ende settet mi, dat hu dinct goet’.

 

Grimbeert was wijs ende vroet

 

Ende brac een rijs van ere haghe

 

Ende gaffer hem mede XL slaghe¹⁵²⁸

 

Over alle sine mesdaden.

1530

Daer na in gherechten rade¹⁵³⁰

 

Riet hi hem goet te wesene

 

Ende te wakene ende te lesene

 

Ende te vastene ende te vierne

 

Ende te weghe waert te stierne

1535

Alle, die hi buten weghe saghe;

 

Ende hi hem voert alle sine daghe¹⁵³⁶

 

Bescedenlike soude gheneeren,¹⁵³⁷

 

Ende diere soude verzweeren^1538-1542aant.

1512-1515*

α Grimbeert sprac: ‘Of ghi wilt gaen
β Claerliken te biechten tote mi
γ Ende sijn van huwen zonden vrij,
δ So suldi spreken ombedect.
ε In weet, waerwaert ghi dit trect.
ζ Ic hebbe ieghen sijn wijf mesdaen,
η Oem, dat en can ic niet verstaen.
θ Waer ghi dese tale keert’.]. Zie A.

1517 Ware dat hoofschede groot]. Vgl. R. II, 1677: ‘Waer dat niet scande groot’. Bij de Comb. lezing zou het adject. groot geen reden van bestaan hebben.

1528 hem ontbr.]. W.

1530 raden]. G.

1536 hem ontbr.].

1537 Behendelike]. J.

1538-1542

Hier na so dedi hem verzweeren
Beede roven ende stelen.
Nu moet hi siere sielen pleghen
Reynaert bi Grimbeerts rade,
Ende ghinc te hove up ghenade.]. Zie A.

[p. 51]

 

Beede roven ende stelen.

1540

Dus moet hi siere sielen telen,

 

Reynaert, bi Grimbeerts rade,

 

Ende ghaen te hove up ghenade.

 

Nu so es die biechte ghedaen.¹⁵⁴³

 

Die heren hebben den wech bestaen

1545

Tote des conincs hove waert.

 

Nu was buter rechter vaert,

 

Die si te gane hadden begonnen,¹⁵⁴⁷

 

Een pryoreit van zwarten nonnen,

 

Daer meneghe gans ende menich hoen,

1550

Meneghe hinne, menich cappoen

 

Plaghen te weedene buten muere.

 

Dit wiste die felle creatuere,

 

Die onghetrauwe Reynaert,

 

Ende sprac: ‘Te ghenen hove waert

1555

So leghet onse rechte strate’.

 

Met dusdanen barate

 

Leedde hi Grimbeert bi der scueren,

 

Daer die hoenre buten muere

 

Ghinghen weeden harenthare.

1560

Der hoenre wart Reynaert gheware;¹⁵⁶⁰

 

Sine oghen begonden omme te gane.

 

Buten den andren ghinc een hane,

 

Die arde vet was ende jonc;

 

Daer na gaf Reynaert eenen spronc,

1565

So dat dien hane de plumen stoven.

 

Grimbeert sprac: ‘Oem, ghi dinct mi doven,

 

Onsalich man, wat wildi doen?

 

Wildi noch weder om een hoen¹⁵⁶⁸

 

In alle die groete sonden slaen,

1570

Daer ghi te biechten af zijt ghegaen?

 

Dat moet hu wel zere rauwen’.

 

Reynaert sprac: ‘Bi rechter trauwen,

 

Ic hads vergheten, lieve neve.

 

Bidt Gode, dat hijt mi vergheve;

1575

Het ne ghesciet mi nemmermeer’.

 

Doe daden sie eenen wederkeer

1543 so ontbr.]. Metri causa, dewijl het wederpaar vier arseis bevat.

1547 Dien].

1560 Den]. G.

1568 weder ontbr.]. Vgl. R. II, 1734 en 1735:

‘Wildi weder om een hoen
In alle die grote sonden slaen,’

[p. 52]

 

Over eene smale brugghe.

 

Hoe dicken sach Reynaert achter rugghe

 

Weder daer die hoenre ghinghen!

1580

Hine conste hem niet bedwinghen,

 

Hine moeste ziere seden pleghen.

 

Al haddemen thoeft hem (O) afghesleghen,¹⁵⁸²

 

Het ware ten hoenren waert ghevloghen

 

Also verre, alst hadde ghemoghen.

1585

Grimbeert sach dit ghelaet

 

Ende seide: ‘Onreyne vraet,

 

Dat hu dat hoghe so omme gaet!’

 

Reynaert andwoerde: ‘Ghi doet quaet,

 

Dat ghi met huwe harde woort^{1589 en 1590}aant.

1590

(NB) Mine bede dus verstoort.

 

Laet mi doch lesen een pater nooster¹⁵⁹¹

 

Der hoenre zielen van den cloester

 

Ende den gansen te ghenaden,

 

Die ic dicken hebbe verraden,

1595

Doe icse desen heleghen nonnen¹⁵⁹⁵

 

Met miere lust hebbe af (O) ghewonnen’.¹⁵⁹⁶

 

Grimbeert balch; newaer Reynaert

 

Hadde emmer zine oghen achterwaert,

 

Tes si quamen ter rechter straten,

1600

Die si te voren hadden ghelaten.^1600-1603

 

Daer keerdesi ten hove waert. (O)

 

(NB) Arde zere beefde Reynaert, (O)

 

Doe hi began den hove naken,

 

Daer hi waende seere mesraken.

1605

Doe in sconinx hof was vernomen,

 

Dat Reynaert ware te hove comen,

 

Met Grimbeerde den das,

 

Ic wane, daer niemene was (A)aant.

1582 hem thoeft]. Metri causa.

1589 en 1590

Dat ghi mine herte so versmaet
Ende mine bede dus verstorbeert.]. Zie A.

1591 II]. Vgl. R. II, 1757: ‘een p̅r̅ n̅r̅’.

1595 Dien]. Vgl. R. II, 1761: ‘Doe icse dese heilighe nonnen’.

1596 af hebbe]. Metri causa.

1600-1603

Doe began hem drouve ghelaten
Ende arde zere beefde Reynaert
Daer keerde si ten hove waert].

De verandering is van G. Vgl. R. II, 1766-1768;

‘Die si te voren hadden ghelaten:
Daer keerden si ten hove waert.
Och, hoe zeer beefde Reinaert,’

[p. 53]

 

So arem no van so crancken maghen,

1610

Hine ghereedde hem up een claghen,

 

Ende altemale ieghen Reynaerde.¹⁶¹¹

 

Nochtan dedi als die onvervaerde, (A)aant.

 

Hoe so hem te moede was,

 

Ende hi sprac te Grimbeert den das:

1615

‘Laet ons gaen die hoechste strate’.¹⁶¹⁵

 

Reynaerd ghinc in dien ghelate

 

Ende in also bouden ghebare,

 

Ghelijc of hi sconinx sone ware (A)aant.

 

Ende hi niet en hadde mesdaen.

1620

Boudeliken ghinc hi staen

 

Voer Nobele dien coninc,

 

Ende sprac: ‘God, die alle dinc

 

Gheboet, hi gheve hu, coninc here,

 

Langhe bliscap ende eere.

1625

Ic groete hu, coninc, ende hebbes recht:¹⁶²⁵

 

En hadde nye coninc eenen cnecht

 

So ghetrauwe ieghen hem,

 

Als ic oyt was ende bem;

 

Dat es dicken worden anschijn.

1630

Nochtan die sulke, die hier zijn,

 

Souden mi (NB) gherne huwer hulden roven (O)

 

Met loghen, wildi hem gheloven.^{1631 en 1632}

 

Maer neen, ghi niet; God moete hu lonen!

 

Het ne betaemt oec niet der cronen,¹⁶³⁴

1635

Datsi den scalken ende den fellen

 

Te lichte ghelove, datsi vertellen.¹⁶³⁶

1611 Dit was al]. Vgl. R. II, 1777: ‘Ende altemale teghen Reinaert’.

1615 Leedet ons]. De lezing van het hs. is onzinnig. Op de verknoeiing van laet tot leedet had vanzelf de uitlating van gaen moeten volgen.

1625 groet en hebbe]. De laatste verandering is van W., naar R. II, 1791: ‘ic hebs recht’.

1631 en 1632

Soude mi nochtan gherne roven
Huwer hulden, wilde ghi hem gheloven.].

Vgl. R. II, 1798-1799:

‘Souden mi gherne u hulde roven
Mit loghen, woudijs hem gheloven’.

en de vertal. 814-815:

‘qui me privare laborant
Fraude favore tuo’.

en zie ook Ml. in diens Proefschr., bl. 56. Een vorm wilde ghi is te jong, om uit Willem's pen gevloeid te kunnen zijn (vgl. mijn Mnl. Sprk. § 218).

1634 oec ontbr.]. Vgl. R. II, 1800: ‘Het en betaemt oec niet der cronen’.

1636 gheloven].

[p. 54]

 

Nochtan, ic willes Gode claghen,¹⁶³⁷

 

Dier es te vele in onsen daghen,

 

Die metter scalcheit, die si connen,^1639-1640aant.

1640

Die vorderhant hebben ghewonnen

 

Over al in heren hoven.¹⁶⁴¹

 

Dien sal men niet gheloven;

 

Die scalcheit es hem binnen gheboren.

 

Datsi den goeden lieden doen toren, (A)aant.

1645

Dat wille God wreken (O) up haer leven,¹⁶⁴⁵

 

Ende moete hem eewelike gheven

 

Al sulken loon, als si sijn waert’.

 

Die coninc sprac: ‘O wy Reynaert,

 

O wy Reynaert, onreyne quaet,

1650

Wat condi al scone ghelaet!

 

Maer dat en can hu (NB) ghehelpen een caf.¹⁶⁵¹

 

Nu comt huwes smeekens af;

 

In werde bi smeekene niet hu vrient.

 

Dat ghi (NB) mi dicken hebt ghedient,^1654-1656aant.

1655

Dat wert hu nu te rechte ghegouden.

 

(NB) Qualic so hebdi ghehouden

 

Dien vrede, die ic hadde ghezworen’.

 

- ‘O wy, wat hebbic al verloren!’¹⁶⁵⁷

 

Sprac Canticleer, die daer stont.

1660

Die coninc sprac: ‘Hout huwen mont,

 

Here Canticleer, nu laet mi spreken,

 

Laet mi antwoerden sinen treken.

 

Ay, here dief, Reynaert,

 

Dat ghi mi lief hebt ende waert,

1665

Dat hebdi met sonderlingher pine¹⁶⁶⁵aant.

 

Minen boden ghedaen anschine,¹⁶⁶⁶

1637 willics]. De conjunctie nochtan behoort kennelijk in den zin: ‘Dier es te vele enz.’, niet bij ‘willies enz.’ Onjuist is daarom de woordschikking in het hs., welke alleen ten gevolge eener foutieve verbinding van het laatstgenoemde verb. met nochtan kan ontstaan zijn.

1639-1640

Der scalke, die wroughen connen,
Die met ter rechter hant hebben ghewonnen]. Zie A.

1641 rike]. Vgl. R. II, 1807: ‘in heren hoven’.

1645 wreke God]. Metri causa, naar R. II, 1811: wil God wreken’.

1651 Dat en can hu niet ghehelpen een caf.]. Vgl. R. II, 1817: ‘Mer ten baet u niet een caf’. De weglating van niet wordt door het metrum geëischt.

1654-1656

Hets waer, ghi sout mi hebben ghedient
Van ere sake in den woude,
Daer ghi qualic in hebt ghehouden]. Zie A.

1657 Die eede]. G. Vgl. R. II, 1822 (zie bov. de A. op 1654-1656).

1665 sonder huwe]. Zie A.

1666 Mine boden laten anschine]. Vgl. R. II, 1832: ‘Minen (ge)boden ghedaen aenschijn’.

[p. 55]

 

Arem man Tybeert, here Brune,

 

Die noch bloedich es zijn crune.

 

Ic ne sal hu niet vele scelden;¹⁶⁶⁹

1670

Ic waent hu kele sal ontghelden

 

Noch heden al up eene wijle’.

 

- ‘Nomine patrum christum file!’¹⁶⁷²

 

Sprac Reynaert, ‘of mijn here Brune

 

Noch al bloedich es die crune,

1675

Here coninc, wat bestaet mi dat?^1675-1678

 

Of hi Lamfroyts honich at

 

Ende hem die keerl lachter dede,

 

Noch heeft Brune so stercke lede,

 

Was hi teblauwen of versproken,

1680

Ware hi goet, hi hadt ghewroken,¹⁶⁸⁰

 

Eer hi noint vloe int water.

 

Bander zijde Tybeert die cater,

 

Dien ic herberghede ende ontfinc,

 

Of hi hute om stelen ghinc

1685

Tes papen, sonder minen raet,

 

Ende hem die pape dede quaet,

 

Bi Gode, soudic dat ontghelden, (A)aant.

 

So mochtic mijn gheluc wel scelden’.

 

Voert sprac Reynaert: ‘Coninc lyoen,

1690

Wien twifelt des, ghine moghet doen,

 

Dat ghi ghebiet over mi,

 

Hoe goet mine sake zi?¹⁶⁹²

 

Ghi moghet mi vromen ende scaden.

 

Wildi mi zieden ofte braden

1695

Ofte hanghen ofte blenden,

 

Ic ne mach hu niet ontwenden;

 

Alle diere zijn in hu bedwanc.

 

Ghi zijt groet ende ic bem cranc;

 

Mine hulpe es cleene ende dhuwe groet¹⁶⁹⁹

1700

Maer bi Gode, al sloechdi mi doot,¹⁷⁰⁰

1669 vele ontbr.]. W. naar R. II, 1835: ‘Ic en wil niet veel schelden’.

1672 filye]. G.

1675-1678 ontbreken en zijn hier ingevoegd naar R. II, 1841-1844. Zie ook Fr. in Tschr. 1, 16 en 17.

1680 Waer en ware]. Z. bov. bij 148 en vgl. R. II, 1846: ‘Wair hi goet, hi had ghewroken’.

1692 groot mine saken]. J., W. Vgl. R. II, 1858: ‘Hoe groot, hoe goet mijn sake si’.

1699 hulp].

1700 Maer ontbr.]. Vgl. R. II, 1866: ‘Twaren al sloechdi mi doot’, waar dit twaren weliswaar niet past, maar toch gemakkelijk genoeg als een verbastering der hier vereischte conjunetie te herkennen is.

[p. 56]

 

Dat ware eene crancke wrake;

 

Lichte men daer af hilde sprake.¹⁷⁰²aant.

 

Doe spranc up Belijn de ram¹⁷⁰³

 

Ende sine hye, die met hem quam,

1705

Dat was dame Hawij.¹⁷⁰⁵

 

Belijn sprac: ‘Gawij¹⁷⁰⁶

 

Alle voert met onser claghen.’

 

Bruun spranc up met sinen maghen

 

Ende Tybeert die felle,

1710

Ende Ysingrijn sijn gheselle;

 

Forcondet dat everzwijn,

 

Ende die raven Tyecelijn,¹⁷¹²

 

Pancer die bever, ooc Bruneel,¹⁷¹³

 

(NB) Ende dat eencoren here Rosseel,¹⁷¹⁴

1715

Ende Dieweline, die vrauwe fine.¹⁷¹⁵

 

Cantecleer ende die kindre zine

 

Makeden groten vederslach.

 

Dat foret Cleenebeiach

 

Liep ooc mede in dese scare.¹⁷¹⁹

1720

Alle dese ginghen openbare

 

Voer haren here den coninc staen

 

Ende daden Reynaerde vaen.

 

Nu ghinct ghindre up een playdieren.

 

Nyene hoerde man van dieren¹⁷²⁴

1725

So scone tale, als nu es hier

 

Tusschen Reynaerde ende dandre dier.

 

Voertbringhen, datmen seide daer,¹⁷²⁷

 

Het ware mi pijnlijc ende zwaer;

 

Daer omme corte ic hu de woort.

1730

Die beste redenen ghinghen daer voort. (A)aant.

 

Die claghen, die de dieren ontbonden,

 

Proefden si met goeden orconden,

 

Als si sculdich waren te doene.

 

Die coninc dreef die hoeghe baroene

1702 Rechte in dese selve sprake]. J. Zie A.

1703 Belin].

1705 ha wij].

1706 Belin].

1712 tyocelijn].

1713 och]. G.

1714 Vóór dit vs. heeft het hs. nog: Dat water var, dat butseel,]. M.
Men lette er op, dat, terwijl de dieren anders een eigennaam dragen, juist in dezen regel die eigenaardigheid ontbreekt, een omstandigheid, welke de vertrouwbaarheid der verworpen lezing niet aanmerkelijk verhoogt.

1715 Ende ontbr.].

1719 Liepen alle]. M. Vgl. R. II, 1887: ‘Die liepen ooc mede in deser scaer’.

1724 ne ontbr.]. Om 't metrum.

1727 diemen brochte]. J.

[p. 57]

1735

Te vonnesse van Reynaerts saken.

 

Doe wijsden si, datmen soude maken

 

Eene galghe sterc ende vast,

 

Ende men Reynaerde, den fellen gast,

 

Daer an hinghe bi ziere kelen.

1750

Nu gaet Reynaerde al huten spele.

 

Doe Reynaert verordeelt was,

 

Orlof nam Grimbeert die das

 

Met Reynaerts naeste maghen;

 

Sine consten niet verdraghen, (NB)

1745

Datmen (NB) voer haren oghen hinghe alse eenen dief;¹⁷⁴⁵aant.

 

(Nochtan waest hem somen lief).

 

Die coninc hi was arde vroet:

 

Doe hi mercte ende verstoet,

 

Datso menich ionghelinc

1750

Met Grimbeerte huten hove ghinc,

 

Die Reynaerde na bestoet,

 

Doe peinsdi in sinen moet:

 

Hier mach ic loeven andren raet.¹⁷⁵³

 

Al es Reynaert selve quaet,

1755

Hi hevet meneghen goeden maech.

 

Doe sprac Tybeert: ‘twi sidi traech,¹⁷⁵⁶

 

Her Ysingrijn ende here Bruun?¹⁷⁵⁷

 

Hier es (NB) menich haghe ende tuun¹⁷⁵⁸aant.

 

Ende hets den avonde bi.

1760

Hier es Reynaert; ontsprinct hi,

 

Comt hi III voete huter noot,

 

Sine lust die es so groot

 

Ende hi weet so meneghen keer,

 

Hine wert ghevanghen tsiaermeer.

1765

Salmen hanghen, twine doet ment dan,

 

So men eerst eene galghe ghereeden can (O)?’ (NB)^{1766 en 1767}

1745 In plaats van dit vs. heeft het hs.:

α No sine consten niet ghedoghen,
β Datmen Reynaerde voer haren oghen
γ Soude hanghen alse eenen dief;]. Zie A

1753 in loepen]. Bij deze geringe wijziging wordt het hier onmogelijke werkwoord door een alleszins passende lezing vervangen.

1756 hi]. W. Zie ook Tschr. 5, 252, op vs. 1900.

1757 Her ontbr.] Ml. in diens Proefschr., bl. 60, op vs. 1901.

1758 Reynaerde es cont menich tuun]. Zie A.

1766 en 1767 In plaats van deze twee vss. leest men in 't ms.:

Eer men nu ghereeden can (bij Mart. 1910)
Eene galghe, so eist nacht’. (1911)
Ysingrijn was wel bedacht (1912
Ende sprac, ‘Hier es een galghe bi’. (1913)].

Zie Tschr. 5, 253, op vs 1909-1913.

[p. 58]

 

Ysingrijn (NB) sprac: ‘Hier es een galghe bi’;

 

Ende mettien woerde versuchte hi.

 

Doe sprac die cater, here Tybeert:

1770

‘Here Ysengrijn, hu es verzeert

 

Hu herte; in wancans hu niet¹⁷⁷¹

 

Nochtan, want Reynaert dat al beriet¹⁷⁷²aant.

 

Ende selve mede ghinc,

 

Daermen huwe twee broeders hinc,

1775

Rumen ende Wijdelancken;

 

Hets tijt, wildijs hem dancken.

 

Waerdi goet, het ware ghedaen,

 

Hine ware niet noch (O) onverdaen’.¹⁷⁷⁸

 

Ysingrijn sprac tote Tybeert:

1780

‘Wat ghi ons al gader leert!

 

Ne ghebrake ons niet een strop,

 

Langhe heden wiste zijn crop,¹⁷⁸²

 

Wat zijn achterhende mochte weghen’.

 

Reynaerd, die langhe hadde ghesweghen,

1785

Sprac: ‘Ghi heren, cort mine pine.

 

Tybeert heeft eene vaste line,

 

Die hi beiaghede an sine kele,

1788

Daer hi vernoys hadde vele

1788*

Int huus, daer hi den pape beet,

1789

Die voer hem stont al sonder cleet.

1789*

Hi mach oec clemmen, hi mach de lijne (O)^1789*-1794aant.

1790

Updraghen sonder pine. (O)

 

Her Ysingrijn, nu maect hu voert,

 

En sidi niet, diet toebehoert,

 

Ende ghi, Brune, dat ghi sult dooden

 

(NB) Huwen neve, den fellen roden? (NB)

1795

Tybeert, gaet voren ende maect ghereet;

 

Dat ghi yet let, dats mi leet’.

 

Doe sprac Ysingrijn tote Brune:

 

‘So helpe mi de cloestercrune,

1771 wanconst]. G.

1772 Nochtan Reynaert diet al beriet]. Zie A.

1778 noch niet]. J. Vgl. in 't Lat. 913: ‘Suspendendus adhuc non foret ille malus’.

1782 wist]. G.

1789*-1794 In plaats van deze vs. geeft het hs. te lezen:

α Her Ysingrijn, nu maect hu voren (bij Mart. 1937)
β Ende sidi nu daer toe vercoren, (1938)
γ Ende ghi, Brune, dat ghi sult dooden (.939)
δ Reynaert, huwen neve, den fellen roden? (1940)
ε Doe so sprac die coninc saen: (1941)
ζ ‘Doet Tybeerte mede gaen; (1942)
η Hi mach clemmen, hi mach de lijne (1943)
θ Up draghen sonder huwe pine. (1944)]. Zie A.

[p. 59]

 

Die boven up mijn hoeft staet,

1800

In hoerde nye so goeden raet,

 

Alse Reynaert selve hevet hier ghegheven.^1801-1803aant.

 

Hem langhet omme laten dleven;

 

Nu gaenwi (NB) ende nement hem!’

 

Bruun sprac: ‘Neve Tybeert, nem

1805

Die lijne, du salt mede loepen.

 

Reynaert die salt nu becoepen (A)aant.

 

Mijn scone liere ende dine hoghe;

 

Gawi ende hanghene so hoghe,

 

Dats lachter hebben al sine vrient!’

1810

‘Ghawi, hi heves wel verdient’,

 

Sprac Tybeert, ende nam de lijne.

 

Hine dede nye so lieve pine. (A)aant.

 

Nu waren die drie heeren ghereet,

 

Die Reynaert hadde arde leet. (NB)¹⁸¹⁴

1815

Maer eer Ysingrijn van den hove sciet,¹⁸¹⁵

 

Hine wilde des laten niet,

 

Hine vermaende vrienden ende neven¹⁸¹⁷aant.

 

Ende alle, die binnen den hove bleven,

 

Beede ghebuere ende gaste,

1820

Dat si Reynaerde hilden vaste.

 

Ende vrauwe Arsenden, zinen wive, (A)aant.

 

Beval hi bi haren live,

 

Datso stonde bi Reynaerde

 

Ende soene name bi den baerde

1825

Ende van hem niet ne sciede

 

No dor bede no dor miede. (NB)¹⁸²⁶

1801-1803

Alse Reynaert selve ghevet hier.
Hem langhet omme cloesterbier:
Nu gaenwi voeren ende bruwen hem.]. Zie A.

1814 Voor de invoeging van dezen in ons hs. ontbrekenden regel zie men Ml.'s Proefschr. bl. 62, op vs. 1964.

1815 In plaats van dit vs. leest men in 't hs.:

Dat was die wulf ende Tybeert (bij Mart. 1965)
Ende der Bruun, die hadde gheleert (1966)
Honich stelen te zinen scaden. (1967)
Ysingrijn was so beraden, (1968)
Eer hi van den hove sciet, (1969)].

Zie Tschr. 5, 255, op 1963-1970.

1817 nichten]. Zie A.

1826 In plaats van dit vs. heeft het ms.:

No dor goet no dor miede. (bij Mart. 1980)
No dor niet, no dor noet, (1981)
No dor zorghe van der doet. (1982)].

Zie Tschr. 5, 255 en 256, op vss. 1980-1983.

[p. 60]

 

Reynaert vernam al dese woorden^{1827 en 1828}

 

Ende sprac, dat alle dier waren horden: (NB)

 

‘Maer her Ysingrijn, soete oem,

1830

Ghi neemt huwes neven crancken goem,

 

Ende here Brune ende here Tybeert,

 

Dat ghi mine bede dus hebt onweert. (NB)^1832-1833

 

Gheonneert werden moetti alle drie,

 

Ghine haest, dat gescie

1835

Al dat ghi begaert te doene.

 

Mi es dat herte noch also coene:

 

Ic dar wel sterven teser waerf.¹⁸³⁷

 

Ne waert mijn vader, doe hi staerf,

 

Van alle sinen zorghen vrij?¹⁸³⁹

1840

Gaet, ghereet die galghe (NB) ghi. (bij Mart. 2008)¹⁸⁴⁰

 

Een twint mi langher niet ne spaert, (2009)

 

Of varen moetti inderwaert!’ (NB) (2010)¹⁸⁴²

 

‘Amen’, sprac Ysingrijn, ‘hinderwaert (2013)¹⁸⁴³

 

Moet hi varen, die langher spaert! (2014)

1845

Tybeert, Brune, nu haesten wij’. (2015)¹⁸⁴⁵

 

Ende mettien woerde ginghen zi¹⁸⁴⁶

1827 en 1828 In plaats van deze twee vss. leest men in 't hs.:

Reynaert andwoerde in corten woorden, (bij Mart. 1983)
Dat alle die daer waren horden: (1984)
‘Here Ysingrijn, half ghenade! (1985)
Al ware hu lief mijn grote scade (1986)
Ende al brincdi mi in vernoye, (1987)
Ic weet wel, soude mijn moye (1988)
Te rechte ghedincken ouder daet, (1989)
Sone dade mi nemmermeer quaet. (1990)]. Zie Tschr. 5, 256.

1832-1833 In plaats van deze vss. heeft ons hs.:

Dat ghi mi dus hebt onneert. (bij Mart. 1994)
Ghi drie ghi hebbet ghedaen al, (1995)
Datmen mi ontliven sal: (1996)
Daer toe hebdi ghemaket (1997)
Datsowie die mi ghenaket, (1998)
Sceldet mi dief of hevet leet. (1999)
Daer omme moetti, God weet, (2000)
Gheonneert werden alle drie, (2001)]. Zie Tschr. 5, 256 en 257.

1837 eene]. Zie Tschr. 5, 257, op vs. 2005.

1839 zonden]. Zie Ml. in diens Proefschr., bl. 63, op vs. 2007.

1840 Gaet, ghereet die galghe of ghi]. Zie Tschr. 5, 257, op vss. 2008-2012.

1842 Tusschen dit en het volgende vs. leest men in 't hs. nog:

‘Alle huwe voete ende huwe been.’ (bij Mart. 2011)
Doe sprac Ysingrijn: ‘ameen’, (2012)]. Zie Tschr. 5, 258.

1843 Brune ende]. Zie Tschr. 5, 258, op vss. 2013- 2015.

1845 Zie Tschr. 5, 258, op vss. 2013-2015.

1846 spronghen]. Let op vs. 1849, waar ‘te springhene’ ter juister plaatse vermeld is.

[p. 61]

 

Ende liepen voert arde blide

 

Ende pijnden hem te stride¹⁸⁴⁸

 

Te springhene over meneghen tuun,

1850

Ysingrijn ende here Bruun.

 

Tybeert volchde hem naer;

 

Hem was die voet een lettel zwaer

 

Van der lijne, die hi droech.

 

Nochtan was hi rasch ghenoech;

1855

Dat dede hem al die goede wille.

 

Reynaert stont ende zweech al stille

 

Ende sach sine viande loepen(NB) ende(NB) springhen.(NB)¹⁸⁵⁷aant.

 

Hi peinsde: ‘Deus, wat jonghelinghen!¹⁸⁵⁸

 

Nu laetse springhen ende loepen;

1860

Levic, si sullent noch becoepen

 

Hare overdaet ende hare scampye,

 

Mine ghebreke reynaerdye.

 

Nochtanne zijn si mi

 

Liever verre dan bi,¹⁸⁶⁴

1865

Die ghene, die ic meest ontsach.

 

Nu willic proeven, dat ic mach

 

Te hovede bringhen een baraet,¹⁸⁶⁷

 

Dat ic voren in minen raet¹⁸⁶⁸aant.

 

In groter zorghen vant te nacht.

1870

Hevet mine lust sulke cracht,

 

Alsic noch hope, dat so doet:

 

Al es hi lustich ende vroet,

 

Ic wane den coninc noch verdoren’.

 

Die coninc dede blasen eenen horen

1875

Ende hiet Reynaerde huutwaert leeden.

 

Reynaert sprac: ‘Laet teerst ghereeden

 

Die galghe, daer ic an hanghen sal,

 

Ende daer binnen so salic al

 

Den volcke mine biechte conden

1880

In verlanessen van minen zonden.

1848 ten]. J.

1857 In plaats van dit enkele vs. lezen we in 't hs.:

α Ende sach sine viande loepen,
β Die hem dat strec an waenden cnoepen.
γ ‘Maer het sal bliven’, sprac Reynaert,
δ Die staet ende scauwet daerwaert,
ε Ende si springhen ende si keren.]. Zie A.

1858 joncheeren]. Zie de A. op 1857.

1864 danne]. Metri causa; 1863 bevat drie heffingen.

1867 hove]. Verw. in den Taalbode, 5, 125.

1868 voer de dagheraet]. Zie A.

[p. 62]

 

Hets beter, dat al tfolc verstaet

 

Mine diefte en mine ondaet,

 

Dan si namaels eeneghen man

 

Mine overdaet teghen an’.

1885

Die coninc sprac: ‘Nu segghet dan’.

 

Reynaert stont als een droeve man

 

Ende sach al omme harenthare.

 

Daer so sprac hi al openbare:

 

‘Helpe, (NB) spiritus domini,^{1889 en 1890:}

1890

Nu en es hier niemen bi,

 

No vrient no viant, ic ne bem

 

Een deel mesdadich ieghen hem.

 

Nochtan, horet alle ghi heeren, (NB)¹⁸⁹³

 

Wasic een hovesch kint wilen ere. (bij Mart. 2072)¹⁸⁹⁴

1895

Doemen mi spaende van der mammen,

 

Ghinc ic spelen metten lammen

 

Dor te hoerne dat ghebleet,

 

So langhe, dat ic een verbeet.¹⁸⁹⁸

 

Ten eersten lapedic dat bloet;

1900

Het smaecte so wel, het was so goet,

 

Dat ic dat vleesch mede ontgan.

 

Daer leerdic leckernie an

 

So vele, dat ic ghinc ten gheeten

 

Int wout, daer icse hoerde bleeten.

1905

Daer verbeetic hoekine twee.

 

So dedic des ander daghes mee,¹⁹⁰⁶

 

Ende ic wart bouder ende coenre¹⁹⁰⁷

 

Ende verbeet haenden ende hoenre¹⁹⁰⁸

1889 en 1890:

‘Helpe’, seit hi, ‘dominus’,
Nu en es hier niemen in dit huus,].

Vgl. R. II, 2097 en 2098:

‘Nu helpt mi, spiritus domini:
Want ic en sie hier niemen bi,’

1893 Tusschen dit en het volgende vs. lezen we in 't ms. nog:

Laet wijsen ende leeren, (bij Mart. 2068)
Hoe ic Reynaert aermync (2069)
Eerst an die boesheit vinc. (2070)
In allen tijden spade ende vroe (2071)]

Zie Tschr. 5, 258 en 259. De aldaar voorgestelde verandering van heeren in heere was onnoodig, dewijl een rijm, als heeren: ere, in de Mnl. poëzie zeer gewoon is.

1894 noch doe]. Zie Tschr. 5, 259, op vs. 2067-2072.

1898 langhe ontbr.]. W. naar R. II, 2106: ‘So langhe dat ic daer een verbeet’.

1906 derdes].

1907 coene]. G.

1908 hoene]. G. Voor haenden in dit vs. = ‘eenden’ vgl. men 't Lat. 994: ‘ducas sic et anetas’. Zie ook Ml. op 2086.

[p. 63]

 

Ende gansen, daer icse vant.

1910

Doe mi bloedich wart mijn tant,

 

Was ic so fel ende so wreet,

 

Dat ic zuver up verbeet

 

Al dat ic vant ende wat mi dochte,

 

Dat mi bequam ende dat ic vermochte.

1915

Daer na quam ic an Ysingrime,¹⁹¹⁵

 

Te wintre in eenen couden rijme,

 

Bi Besele onder eenen boem.

 

Hi rekende, dat hi ware mijn oem,

 

Ende began sine sibbe tellen;¹⁹¹⁹

1920

Al daer worden wi ghesellen.

 

Dat mach mi te rechte rauwen.

 

Daer gheloofden wi bi trauwen

 

Recht gheselscap manlic andren:

 

Dat wi begonsten (O) te gader wandren;¹⁹²⁴aant.

1925

Hi stale tgroete ende ic dat cleene;¹⁹²⁵

 

Dat wi beiagheden, ware ghemeene.¹⁹²⁶

 

Ende als wi deelen souden, soe¹⁹²⁷

 

Waric ghewesen in hueghen ende vroe,^{1928 en 1929:}aant.

 

Mochtic mijn deel ghehat hebben half.

1930

Alse ic beiaghede een calf¹⁹³⁰aant.

 

Of eenen weder of eenen ram,

 

So grongierdi en maecte hem gram, (NB)¹⁹³²aant.

 

Dat hi mi daermet van hem verdreef (A)aant.

 

Ende hem mijn deel al gader bleef.

1935

(NB) Alse hi (NB) beiaghede eenen osse of eenen bake,¹⁹³⁵aant.

 

Soe ghinc hi sitten met ghemake¹⁹³⁶

1915 ende Ysingrine]. Vgl. voor de eerste wijziging R. II, 2123: ‘Daer na quam ic aen Isegrijn’. Voor Ysingrime zie men Tschr. 1, 9, op vs. 2101.

1919 ene]. Natuurlijk moet Ys. hier zijn eigen, niet in 't algemeen een verwantschap uiteenzetten.

1924 Doe begonsten wi te gader wandelen]. Zie A.

1925 stal]. Zie A.

1926 wart]. Zie A.

1927 doe]. Deze wijziging beveelt zich vanzelf aan.

1928 en 1929:

Ic was in hueghen ende vroe,
Mochtic mijn deel hebben half.]. Zie A.

1930 Ysingrijn]. Zie A.

1932 Tusschen dit en het volgende vs. leest men in 't hs. nog:

Ende toechde mi een ghelaet,
Dat so zuer was ende so quaet,]. Zie A.

1935 In plaats van dit vs. leest men in 't hs.:

α Nochtan hachtic niet van dien.
β So menich waerven hebbic versien:
γ Alse wi een groete proye lagheden,
δ Die ic ende mijn oem beiagheden,
ε Eenen osse of eenen bake,]. Zie A.

1936 Doe]. J.

[p. 64]

 

Met sinen wive, vrauwe Harsinden,¹⁹³⁷aant.

 

Ende met sinen VII kinden;¹⁹³⁸

 

Sone mochtic cume deene hebben

1940

Van den alre minsten rebben,¹⁹⁴⁰

 

Die sine kindre hadden ghecnaghen.¹⁹⁴¹

 

Dus nauwe hebbic mi bedraghen.¹⁹⁴²

 

Nochtan dat was mi lettel noot,

 

Want ic hebbe een scat so groot (NB)^1944-1948aant.

1945

Beede an selver ende gout,

 

(Die al es in miere ghewout),

 

(NB) Datten soude cume een waghen

 

Te VII waerven (O) ghedraghen’.

 

Alse die coninc dit verhoerde,

1950

Gaf hi Reynaerde snelle andwoerde:¹⁹⁵⁰

 

‘Reynaert, wanen quam hu die scat?’

 

Reynaert andwoerde: ‘Ic segghu dat,

 

Wyldijt weten, also ict weet;

 

No dor lief no dor leet

1955

Sone salt danne bliven verholen.

 

Coninc, dien scat was bestolen.

 

Ne ware hi oec ghestolen niet,¹⁹⁵⁷

 

Daer ware die moert bi ghesciet

 

An hu lijf in rechter trauwen,

1960

Dat alle huwen vrienden mochte rauwen’. (A)aant.

 

Die coninghinne wart vervaert

 

Ende sprac: ‘O wy, lieve Reynaert,

 

O wy, Reynaert, o wy, o wy!

 

O wy, Reynaert, wat sechdi?

1965

Ic mane hu, Reynaert,^{1965 en 1966:}aant.

 

Bi der langher vaert (O, NB),

1937 Harsenden]. Zie Tschr. 1, 9, op vs. 2129.

1938 kindren]. Zie Tschr. t.a. pl.

1940 mintsten]. G.

1941 ghecnaghet]. V. in Tschr. 1, 18 en 19, op vs. 2131 vlg.

1942 beiaghet]. J. Vgl. R. II, 2152: ‘Hier op most ic mi doe bedraghen’.

1944-1948 In plaats van deze vss. heeft het hs.:

α Newaer dat mijn zin so groot
β Die lieve drouch te minen oem,
γ Die mijns nemet crancken goem.
δ Ic hadde ghewonnen wel tetene.
ε Coninc, dit doe ic hu te wetene:
ζ Ic hebbe noch selver ende gout,
η Dat al es in mier ghewout,
θ So vele, dat cume een waghen
ι Te VII waerven soude ghedraghen.]. Zie A.

1950 felle]. V. in Tschr. 1, 19 en 20, op vs. 2146..

1957 Newaer]

1965 en 1966:

Ic mane hu bi der selver vaert,
Dat ghi mi ons secht, Reynaert,]. Zie A.

[p. 65]

 

Die hu siele varen sal,

 

Dat ghi ons secht de waerheit al

 

Openbare ende brinct voort:

1970

Of ghi weet van eenegher moort

 

Of enen mordeliken raet,

 

Die ieghen minen here gaet,

 

Dat laet hier openbare horen!’

 

Nu hoert, hoe Reynaert sal verdoren

1975

Den coninc entie coninghinne

 

Ende hi bewerven sal met zinne

 

Haere beider vrienscap ende (NB) hulde,¹⁹⁷⁷aant.

 

Ende hi buten haerre sculde

 

Brune ende Ysingrijn (NB) bringhen sal^{1979 en 1980:}

1980

In leet ende in ongheval (O).

 

Die heeren, die nu waren so fier,

 

Dat si Reynaerde waenden bier

 

Te sinen lachtre hebben ghebrauwen,

 

Ic wane wel in rechter trauwen,

1985

Dat hi hem sal weder mede blanden,¹⁹⁸⁵

 

Dien si sullen drincken met scanden.

 

In eenen ghelate van droeven zinne¹⁹⁸⁷

 

Sprac Reynaert: ‘Edele coninghinne,

 

Al haddi mi nu niet ghemaent,

1990

Ic bem een, die sterven waent:

 

In laet niet ligghen up mijn ziele.

 

Ende waert so, dat mi gheviele,

 

Mi stonder omme in de helle te sine,

 

Daer die torment is entie pine.

1995

In dien dat die coninc milde

 

Een ghestille maken wilde,

 

Ic soude segghen met ghenaden,

 

Hoe iammerlike hi was verraden

 

Te mordene van zinen liden.

2000

Nochtan, diet alre meest berieden,

 

Sijn som van minen liefsten maghen,

 

Die ic noede soude bedraghen,

1977 Des coninx vrienscap ende sine hulde]. Vgl. R. II, 2186: ‘Ende haerre beider hulde ghewinnen’; en 't Lat. 1033: ‘quod erat factus amicus eis’.

1979 en 1980:

Brune ende Ysingrijn beede
Up hief in groter onghereede
Ende in veeten ende in ongheval
Jeghen den coninc bringhen sal.]. Zie A.

1985 hem ontbr.].

1987 met]. J. Vgl. ook R. II, 2197: ‘In enen ghelate van droeven syn’.

[p. 66]

 

Ne daet die zorghe van der hellen,

 

Daermen seit, dat si in quellen,

2005

Die hier sterven ende moort

 

Weten, sine bringhense voort’. (A)aant.

 

Dien coninc waert die herte zwaer

 

Ende sprac: ‘Reynaert, sechstu mi waer?’

 

- ‘Waer?’ sprac Reynaert, ‘vraechdi mi des?

2010

(NB) Ghi weet (O) doch wel, hoet met mi es.²⁰¹⁰

 

Ne bewaent niet, edel here:^2011-2013aant.

 

Al bem ic besondicht sere,

 

Hoe mochtic sulke moert ghetemen! (A)aant.

 

Waendi, dat ic wille nemen

2015

Eene loghene up mine langhe vaert?

 

Entrauwen neen ic’, sprac Reynaert.

 

Bi der coninghinnen rade,

 

Die zere ontsach (NB) sconinx scade,²⁰¹⁸

 

Gheboet die coninc openbare,

2020

Dat daer niemen so coene en ware,

 

Dat hi een wordekijn yet sprake

 

Tote dien, dat Reynaert met ghemake

 

Hadde vulseit al sinen wille.

 

Doe zweghen si alle gader stille;

2025

Die coninc hiet Reynaerde spreken.

 

Reynaert, die was van fellen treken,²⁰²⁶

 

Hem dochte scone sijn gheval;

 

Hi sprac: ‘Nu zwighet over al,

 

Na dien dat es den coninc lief;

2030

Ic sal hu lesen sonder brief

 

Die verradenesse openbare,²⁰³¹

 

Zo dat ic niemene en spare,

 

Dien ic te wroeghene sculdich bem;

 

Dies lachter hevet, scaems hem’.

2035

Nu verneemt alle gader,

 

Hoe Reynaerd sinen erdschen vader

 

Met verradenessen sal bedraghen²⁰³⁷

 

Ende eenen van sinen liefsten maghen,

2010 Jane weet ghi wel]. Vgl. R. II, 2220: ‘Ghi siet doch wel’.

2011-2013

Ne bewaent niet, edel coninc;
Al bem ic een aermync,]. Zie A.

2018 des sconinx].

2026 die ontbr.]. Vgl. R. II, 2240: ‘Reynaert, die vol was loser treken’.

2031 verraderen]. W. naar R. II, 2245: ‘die verradenisse’.

2037 bedrieghen]. J.

[p. 67]

 

Dat was Grimberte den das,

2040

Die hem hout van herten was.

 

Dat dede Reynaert omme dat,

 

Dat hi wilde, dat men te bat

 

Sinen woerden gheloeven soude

 

Van sinen vianden, of hi woude

2045

Die verranesse hem tyen an.²⁰⁴⁵

 

Nu hoert, hoe hi dies began.

 

Hi sprac: ‘Wilen tere stonden²⁰⁴⁷

 

Hadde mine here mijn vader vonden (A)aant.

 

Des conincs Ermelincx scat²⁰⁴⁹

2050

In eene verholne stat.²⁰⁵⁰

 

(NB) Doe wart hi so overdich ende (NB) fier,²⁰⁵¹aant.

 

Dat hi veronweerde alle dier,

 

Die sine ghenote te voren waren.

 

Hi dede Tyberte den kater varen

2055

In Ardennen, dat wilde lant,²⁰⁵⁵

 

Al daer hi Brunen den bere vant.

 

Hi ontboet Brune grote Gods houde (A),aant.

 

Ende hi in Vlaendren commen soude,

 

Ende hi coninc wilde wesen. (A)aant.

2060

Bruun wart vro van desen;

 

Hi hadt meneghen dach begaert.

 

Daer maecte hi hem te Vlaendren waert

 

Ende quam in Waes, int soete lant,

 

Daer hi minen vader vant.

2065

Mijn vader ontboet Grimberte den wisen

 

Ende Ysingrijn den grijsen,

 

Tybeert die kater was die vijfte,²⁰⁶⁷

 

Ende quamen tenen dorpe, hiet Hijfte.

 

Tusschen Hijfte ende Ghent

2070

Hilden si haer paerlement

 

In eere belokenre nacht.

 

Daer quamen si bi sduvels cracht

2045 hem ontbr.]. Vgl. de vertal. 1066 en 1067: ‘illos Prodere si temptet atque gravare velit’.

2047 Reynaert en teer].

2049 heymeliken]. M. Vgl. ben. 2336 en 2375.

2050 verholnen].

2051 In plaats van dit vs. lezen we in 't hs.:

Die mijn vader hadde vonden
Den scat, wart hi in corten stonden
So overdadich ende so fier,]. Zie A.

2055 Arttinen]. W. naar R. II, 2271: ‘In Ardennen, dat wilde lant’.

2067 vijfste]. G.

[p. 68]

 

Ende bi spenninx ghewelt²⁰⁷³

 

Ende zwoeren daer an twoeste velt

2075

Alle vive des coninx doot.

 

Nu hoert wonder alle groot:

 

Si swoeren up Ysingrijns crune²⁰⁷⁷aant.

 

Alle vive, datsi Brune

 

Coninc ende here souden maken

2080

Ende setten in den stoel tAken

 

Ende hi crone soude draghen.

 

Wilde yement van sconinx maghen

 

Dat wedersegghen, mijn vader soude

 

Met sinen selvere, met zinen goude (A)aant.

2085

So den ghenen steken achter,^{2085 en 2086}

 

Dat sijs souden hebben lachter.

 

Dit weetic ende segghe hu hoe.

 

Eens morghins arde vroe

 

Gheviel, dat mijn neve die das

2090

Van wine een lettel droncken was,

 

Ende hijt in verholnen rade minen²⁰⁹¹

 

Wive (NB), vrauwen Hermelinen,²⁰⁹²

 

(NB) Al van pointe te pointe seide,²⁰⁹³

 

Daer si liepen an die heyde.

2095

Mijn wijf es eene vroede vrauwe,²⁰⁹⁵aant.

 

Ende gaf Grimberte hare trauwe,

 

Dat verholen bliven soude.

 

Ten eersten datso quam ten woude,

 

Daer ic was ende so mi vant,

2100

So telde zoet mi te hant,

 

Newaer het was al stillekine.

 

Oec seide zoet bi sulken lijcteekine, (A)aant.

 

Dat ict kende so waer, (A)

 

Dat mi alle mine haer

2105

Upwaert stonden van groten vare.

 

Mine herte wart mi openbare

2073 sduvels.] Fr. in Ml's Dissert., bl. 69, op vs. 2265.

2077 In plaats van deze vijf vss. heeft het hs. er slechts één:

Wat si noch over een draghen.]. Zie A.

2085 en 2086 achtre, lachtre].

2091 lyet]. De Vr. in Ml.'s Proefschr., bl. 269.

2092 miere vrauwen]. J.

2093 Ende al]. J.

2095 vremde]. Zie A.

[p. 69]

 

Also caut als een hijs,

 

Dies zijt seker ende wijs. (NB)²¹⁰⁸

 

Ic kenne Brunen valsch ende quaet (A)aant.

2110

Ende vul van alre overdaet;

 

Ic peinsde: worde hi onse here,

 

Dan ontvruchtic arde sere,²¹¹²

 

Dat wi alle waren verloren.

 

Ic kenne den coninc so wel gheboren (A)²¹¹⁴

2115

Ende soete ende goedertiere

 

Ende ghenadich allen dieren;

 

Het dochte mi bi allen dinghen

 

Eene quade manghelinghe,

 

Die ons ne mochte comen

2120

Noch theeren noch te vromen. (A)aant.

 

Hier omme pijndic ende poghede²¹²¹

 

(Ende mine herte grote zorghe (O) ghedoghede),²¹²²

2108 Tusschen dit en het volgende vs. leest men in 't hs. nog:

Die pude wijlen waren vrij
Ende oec so beclaeghden hem zij,
Datsi waren sonder bedwanc:
Ende si maecten een ghemanc
Ende so groet ghecray up Gode,
Dat hi hem gave bi sinen ghebode
Eenen coninc, die se dwonghe.
Dies baden die houden entie ionghe
Met groten ghecraye, met groten ghelude.
God ghehoerde die pude
Teenen tijde van den jare
Ende sende hem den coninc hodevare,
Diese verbeet ende verslanc
In allen landen, daer hise vant
Beede in water ende in velt,
Daer hise vant in sine ghewelt.
Hi dede hem emmer onghenade.
Doe claechden si; het was te spade.
Het was te spade, ic secht hu twij:
Sij, die voren waren vrij,
Sullen sonder wederkeer
Sijn eyghin bliven emmermeer
Ende leven eewelike in vare
Van den coninc hodevare.
Ghi heeren, aerme ende rike,
Ic vruchte oec dies ghelike,
Dat nu van hu soude ghevallen:
Doe droughic zorghe voer ons allen.
Dus hebbic ghezorghet voer hu.
Dies dancti mi lettel nu.].

Zie J. en ook V. in Tschr. 1, 22 en 23.

2112 Dat]. W.

2114 kennen so]. J. Vgl. R. II, 2362: ‘Ic kende den coninc wel gheboren’; en 't Lat. 1120: ‘ego cognovi regem’.

2121 peinsdic]. W. naar R. II 2369: ‘Nauwe pijnde ic ende poghede’.

2122 Mine herte grote zorghe ende ghedoghede].

[p. 70]

 

(NB) Dat so erghe eene sake (O)^{2123 en 2124:}

 

Ghescort worde ende ic brake

2125

Mijns vaders bosen raet,

 

Die eenen dorper, eenen vraet,

 

Coninc ende heere maken waende.

 

Emmer badic Gode ende maende,

 

Dat hi den coninc minen here

2130

Behilde sine wareltere,

 

Bedi ic kende wel dat,²¹³¹

 

Behilde mijn vader sinen scat,

 

Hi soude wel des raets ghetelen²¹³³

 

Onder hem ende sinen ghespelen,

2135

Dat die coninc worde verstoten.

 

In diepen ghepeinse ende in groten

 

Was ic dicken, hoe ic die stat²¹³⁷aant.

 

Soude vinden, waer die scat

 

Lach, die mijn vader hadde vonden.

2140

Ic wachte nauwe tallen stonden (NB)²¹⁴⁰

 

Beede in velde ende in woude,

 

Waer mijn vader, die lusteghe houde,

 

Henen trac ende henen liep.

 

Was het droghe, was het diep,

2145

Waest bi nachte, waest bi daghe,

 

Ic was emmer in die laghe. (NB)²¹⁴⁶

 

Up eene stont gheviel daer nare,

 

Dat ic mi decte met groten varen²¹⁴⁸

 

Ende lach ghestrect neven dheerde,

2150

Ende van den scatte, die ic begheerde,

 

Gherne yewet hadde vernomen.²¹⁵¹

 

Doe saghic minen vader comen

 

Toten halse hute eenen hole ghesloepen.²¹⁵³aant.

 

Doe began ic ten scatte hopen

2123 en 2124:

Hoe so erghe eene sake
Datso ghescort worde ende brake].

De invoeging van ic was reeds door J. voorgesteld.

2131 kenne]. W.

2133 Si souden]. Vgl. ook R. II, 2381: ‘Hi soude mit sinen valschen ghespelen’; en 't Lat. 1127: ‘Consummare potens haec sua vota foret’.

2137 dat]. Zie A.

2140 Tusschen dit en het volgende vs. leest men in 't hs.:

Minen vader ende leide laghen (bij Mart. 2363)
In meneghen bosch, in meneghe haghen (2364)]. Zie Tschr. 5, 259.

2146 Tusschen dit en het volgende vs. heeft het hs. nog:

Waest bi daghe, waest bi nachte, (bij Mart. 2371)
Ic was emmer in die wachte. (2372)]. Zie Tschr. 5, 259.

2148 varen]. M. Vgl. het Lat. 1134: ‘Ast infra filicem cum quondam iacerem’.

2151 yewer].

2153 Hute eenen hole gheloepen]. Zie A.

[p. 71]

2155

Bi den barate, dat ic hem sach²¹⁵⁵

 

Drijven, als ic hu segghen mach;

 

Want ic sach wel ende vernam: (O)^2157-2159aant.

 

Eer hi huten hole quam, (O)

 

Al ommesiende merkedi,

2160

Of hem yemene ware bi; (A)aant.

 

Ende als hi niemene en sach,

 

Doe queddi den sconen dach

 

Ende stoppede dat hol met sande

 

Ende maectet ghelijc den andren lande.

2165

Dat ic dat sach ne wiste hi niet.

 

Doe saghic, eer hi danen sciet,

 

Dat hi den steert liet neder gaen,²¹⁶⁷

 

Daer sine voete hadden ghestaen,²¹⁶⁸

 

Ende decte sijn spore metter mouden.

2170

Daer leerdic an den vroeden houden

 

Een lettel meesterliker liste,²¹⁷¹

 

Die ic te voren niet ne wiste.

 

Aldus voer mijn vader danen

 

Ten dorpe waert, daer die hanen

2175

Ende die vette hinnen waren.

 

Teerst dat ic mi durste baren,

 

Spranc ic up ende liep ten hole;

 

In wilde niet langher zijn in dole, (A)aant.

 

Ende ic gheraecter toe te hant.²¹⁷⁹

2180

Sciere scraefdic up dat zant

 

Met minen voeten ende croep in.

 

Al daer vandic groet ghewin (A)aant.

 

Van diere selver ende goud.²¹⁸³aant.

 

Hier nes niemen nu so houd,

2185

Dies nye so vele te gader sach.

 

Doe ne spaerdic nacht no dach,

 

Ic en ghinc trecken ende draghen

 

Sonder karre ende waghen. (NB)²¹⁸⁸

2155 als].

2157-2159

Want hi huten hole quam,
Sach ic wel ende vernam,
Dat hi ommesach ende merkedi,]. Zie A.

2167 mede]. J.

2168 vore hadde]. G. Vgl. ook R. II, 2416: ‘Daer sijn voeten hadden ghestaen’.

2171 meesterlike]. J.

2179 gheraecte doe]. J.

2183 Daer vandic]. Zie A.

2188 Tusschen dit en het volgende vs. leest men in 't ms. nog:

Over dach ende over nacht (bij Mart. 2415)
Met algader miere cracht. (2416)]. Zie Tschr. 5, 259.

[p. 72]

 

Mi halp mijn wijf, vrauwe Hermeline.

2190

Des dogheden wi grote pine,

 

Eer wi den overgroeten scat

 

Brochten in een ander gat,

 

Daer hi bet lach tonsen ghelaghe.

 

Wi droeghene onder eenen haghe

2195

In een hol verholenlike.

 

Doe was ic van scatte rike.

 

Nu hoert, watsi hier binnen daden,

 

Die den coninc hadden verraden.

 

Brune die bere sendde huut

2200

Verholenlike zijn saluut

 

Achter lande ende omboet

 

Alden ghenen rijcheit groet,

 

Die dienen wilden omme tsout.

 

Hi beloofde hen selver ende gout

2205

Te ghevene met milder hant.

 

Mijn vader liep (NB) al dat lant²²⁰⁶

 

Ende droech ser Brunen brieve.²²⁰⁷

 

Hoe lettel wiste hi, dat de dieve²²⁰⁸

 

Te sinen scatte waren gheraect,

2210

Dies hem so quite hadden ghemaect,

 

Dat hi des een penninc niet hadde vonden,^{2211 en 2212:}

 

Daer hi met hadde (O) die stat van Londen

 

Alte gader moghen coepen.

 

Dus wan hi an zijn ommeloepen.

2215

Doe mijn vader al omme ende omme

 

Tusschen dier Elve entier Zomme

 

Hadde gheloepen al dat lant,

 

Ende hi meneghen coenen seriant

 

Hadde ghewonnen met sinen goude,

2220

Die hem te hulpen commen soude,

 

Alse die zomer quam int lant,

 

Keerde mijn vader, daer hi vant

 

Brune entie ghesellen zine.

 

Doe teldi die groete pine

2206 liep in al dat lant]. V. in Tschr. 1, 28, op vs. 2412.

2207 des Brunen bamere]. M. en G.

2208 diere]. G.

2211 en 2212:

Enware die scat niet ontgonnen, (bij Mart. 2439)
Hi hadder met die stat van Lonnen (2440)].

Zie Tschr. 5, 259 en 260, op vs. 2436-2441. In plaats van het daar voorgeslagen hijs lees ik thans echter hi des, dewijl het antecedent van Daer hi met hadde enz. hier te veel nadruk vereischt om enclitisch gebezigd te zijn.

[p. 73]

2225

Ende die menichfoudeghe zorghe,

 

Die hi voer de hoghe borghe

 

Int lant van Sassen hadde leden,

 

Daer die iagheren na hem reden²²²⁸

 

Alle daghe met haren honden,

2230

Die hem vervaerden te meneghen stonden.

 

Dit telde hi te spele algader.

 

Daer na so toghede mijn vader

 

Brieve, die Brunen wel bequamen,

 

Daar XII^C al bi namen

2235

Sheren Ysingrijns maghen in stonden,²²³⁵

 

Met scerpen claeuwen, met diepen monden,

 

Sonder die catte ende die baren,

 

Die alle in Bruuns soude waren,²²³⁸

 

Ende die vosse metten dassen

2240

Van Doringhen ende van Sassen.

 

Dese hadden alle ghezworen,

 

Indien datmen hem te voren

 

Van XX daghen ghave haer sout,

 

Si souden Brunen met ghewout

2245

Seker wesen tsinen ghebode.

 

Dit benam ic al, danc Gode!²²⁴⁶

 

Doe mijn vader hadde ghedaen

 

Sine bodscap, hi soude gaen (A)aant.

 

Ende scauwen zinen scat;

2250

Ende als hi quam terselver stat,

 

Daerhine ghelaten hadde te voren,

 

Was die scat al verloren

 

Ende sijn hol was upghebroken.²²⁵³

 

Wat holpe vele hier af ghesproken?

2755

Doe mijn vader dat vernam,

 

Wart hi zeerich ende gram,

 

Dat hi van torne hem selven hinec.

 

Dus bleeef achter Brunen dinc

 

Bi miere behendichede al.

2260

Nu meerct hier mijn ongheval:

 

Here Ysingrijn ende Brune de vraet²²⁶¹

 

Hebben nu den nauwen raet

2228 hadden gheleden]. J. naar R. II, 2474: ‘Daer die jaghers na hem reden’.

2235 Shere].

2238 souden]. G.

2246 danct]. J.

2253 up tebroken]. Het zonderlinge van een gelijktijdige samenstelling met up en te nog daargelaten, vertegenwoordigt tebroken een begrip, dat bij het hol niet te pas komt.

2261 Ysingrine]. G.

[p. 74]

 

Metten coninc openbare,

 

Ende arem man Reynaerd es die blare’.

2265

Die coninc entie coninghinne

 

Die beede hopeden ten ghewinne,

 

Si leedden Reynaerde buten te rade

 

Ende baden hem, dat hi wel dade

 

Ende hi hem wijsde sinen scat.

2270

Ende alse Reynaerd horde dat,

 

Sprac hi: ‘Soudic hu wijsen mijn goet,

 

Here coninc, die mi hanghen doet?

 

So waeric al huut minen zinne’.²²⁷³

 

‘Neen Reynaert’, sprac die coninghinne,

2275

‘Mine here sal hu laten leven (A)aant.

 

Ende sal hu vriendelike vergheven

 

Alle gader sinen evelen moet,

 

Ende ghi sult voert meer sijn vroet

 

Ende goet ende ghetrauwe’.

2280

Reynaerd sprac: ‘Dit doe ic, vrauwe,

 

Indien dat mi de coninc nu

 

Vaste ghelove hier voer hu,

 

Dat hi mi gheve sine hulde

 

Ende (NB) alle mine broken ende sculde²²⁸⁴

2285

Wille vergheven; ende omme dat

 

So willic hem wijsen minen scat²²⁸⁶

 

Den coninc, al daer hi leghet’.

 

Die coninc sprac: ‘Ic ware ontweghet,

 

Wildic Reynaerde vele gheloven;

2290

Hem es dat stelen ende dat roven

 

Ende dat lieghen gheboren int been.’

 

Die coninghinne sprac: ‘Here, neen;

 

Ghi moghet Reynaerde gheloven wel:

 

Al was hi hier te voren fel,

2295

Hi nes nu niet, dat hi was.

 

Ghi hebt ghehoert, hoe hi den das

 

Ende sinen vader hevet bedreghen

 

Met morde, die hi wel beteghen

 

Mochte hebben andren dieren,

2300

Wildi meer zijn arghertieren²³⁰⁰

 

Ofte fel ofte onghetrauwe’.

 

Doe sprac die coninc: ‘Gentel vrauwe,

2273 waer ic]. Vgl. de noot bij 148; de invoeging van al is noodig wegens het metrum.

2284 Ende Bruun alle mine onsculde]. G. Vgl. R. II, 2534: ‘Ende alle mine broken ende alle sculde’.

2286 den]. J. Metri causa, daar vs. 2285 vier arseis bevat.

2300 arghentieren].

[p. 75]

 

Al waendic dat mi soude scaden,

 

Eist dat ghijt mi dorret raden,

2305

So willicken vri laten met ghenent^2305-2307aant.

 

Ende dese vorworde ende dit covent

 

Up Reynaerts trauwe laten staen.

 

Newaer ic segghe hem sonder waen,

 

Doet hi meer eerchede,

2310

Alle die hem ten tienden lede

 

Sijn belanc, sullent becoepen’.²³¹¹

 

Reynaert sach den coninc beloepen

 

Ende wart blide in sinen moet

 

Ende sprac: ‘Here, ic ware onvroet,

2315

Ne gheloofdict niet also’.²³¹⁵

 

Doe nam die coninc een stro

 

Ende vergaf Reynaerde algader

 

Die wanconst van sinen vader

 

Ende zijns selves mesdaet toe.

2320

Al was Reynaert blide doe,

 

Dat en dinct mi gheen wonder wesen.

 

Jane was hi van der doot ghenesen?

 

Doe Reynaert quite was ghelaten,

 

Was hi blide utermaten

2325

Ende sprac: ‘Coninc, edel here,

 

God moete hu loenen al der ere,²³²⁶

 

Die ghi mi doet, ende mijn vrauwe.

 

Ic secht hu wel bi miere trauwe, (NB)²³²⁸

 

Dat niemen nes onder die zonne,

2330

Dien ic also wale jonne

 

Mijns scats ende betrauwe,²³³¹aant.

 

Als ic hu doe ende miere vrauwen’.

 

Reynaert nam een stroe voer hem

 

Ende sprac: ‘Here coninc, nem:

2335

Hier gheve ic di up den scat,

 

Die wijlen Ermelinc besat’.

 

Die coninc ontfinc dat stroe

 

Ende dancte Reynaerde zoe

2305-2307

So willict laten up hu ghenent
Dese vorworde en dit covent
Up Reynaerts trauwe staen]. Zie A.

2311 belanct]. J.

2315 gheloofdic hu]. J. Vgl. ook Ml.'s Proefschr. 75, op vs. 2543.

2326 die]. J.

2328 Tusschen dit en het volgende vs. leest men nog in 't hs.:

Dat ghi mi vele eeren doet, (bij Mart. 2557)
So groet eere ende so groet goet, (2558)].

Zie Tschr. 5, 260.

2331 miere trauwen]. Zie A.

[p. 76]

 

Als quansijs: ‘Dese maect mi here’.

2340

Reynaerts herte loech so zeere,

 

Dat ment wel na an hem vernam,

 

Doe die coninc so gheorsam

 

Al gader was te sinen wille.

 

Reynaert sprac: ‘Here, zwighet stille;

2345

Merket, waer mine redene gaet.

 

Int oestende van Vlaendren staet

 

Een bosch, ende heet Hulsterloe.

 

Coninc, ghi moghet weten alsoe;²³⁴⁸

 

Moeghdi wel onthouden dit?²³⁴⁹

2350

Een borne, heet Kriekepit,^2350-2355aant.

 

Gaet zuutwest niet verre dan. (NB)

 

Daer en commet somwijlen (NB) wijf no man

 

No creature in een half iaer (O, NB)

 

(So grote wildernesse es daer)

2355

Sonder die hule entie scuvuut. (NB)

 

Ende daer in leghet mijn scat ghehuut.²³⁵⁶

 

Verstaet wel ditte, tes hu nutte:²³⁵⁷

 

Die stede heetet Kriekeputte.

 

Ghi sult daer gaen ende mijn vrauwe.

2360

In wete oec niemene so ghetrauwe,²³⁶⁰

2348 wesen vroé]. Vgl. R. II, 2600: ‘Sijn rechte naem is also’. Dat het bosch Hulsterloe heet, kan voor den koning kwalijk een grond tot blijdschap wezen.

2349 Mochti]. Vgl. R. II, 2602: ‘Pijnt u wel tonthouden dit’.

2350-2355 In plaats van deze vss. leest men in 't hs.:

α Een borne, heet Kriekepit,
β Gaet zuutwest niet verre danen.
γ Here coninc, ghine dorft niet wanen,
δ Dat ic hu de waerheit yet messe,
ε Dats een de meeste wildernesse,
ζ Die men hevet in eenich rike.
η Ic segghe hu oec ghewaerlike,
θ Dat somwijlen es een half iaer,
ι Dat toten borne commet daer
ϰ No weder man no wijf,
λ No creature, die hevet lijf,
μ Sonder die hule entie scuvuut,]. Zie A.

2356 In plaats van dit vs. vinden we in 't hs.:

Die daer nestelen in dat cruut, (bij Mart. 2592)
Of eenich ander voghelijn, (2593)
Dat daer waert gherne wilde zijn (2594)
Ende daer hi avontuere lijdet: (2595)
Ende daer in leghet mijn scat ghehidelt. (2596)]. Zie Tschr. 5, 260.

De weglating van het cmphatische Ende in dit vs. (zie G.,W.,J. en M.) is ongemotiveerd; vgl. Verd. in de Taalk. Bijdr. I, 126 vlgg., en de noot onder aan bl. 110 in de Vondel-gr.

2357 es].

2360 Ne wetet]. M. Vgl. R. II, 2612: ‘Ic en weet oec niemen also ghetrou’.

[p. 77]

 

Die ghi sult laten wesen hu bode

 

(Verstaet mi wel, coninc, dor Gode),

 

Maer gaet daer selve; ende alse ghi

 

Dien selven putte commet bi,

2365

Ghi sult vinden ionghe baerken.

 

Here coninc, dit suldi maerken:

 

Die alre naest den putte staet,

 

Coninc, tote dier baerken gaet;

 

Daer leghet die scat onder begraven. (A)aant.

2370

Daer suldi delven ende scraven

 

Een lettel mos in deene zijde;

 

Daer suldi vinden menich ghesmide

 

Van goude, rijkelijc ende scone.

 

Daer suldi vinden oec die crone,²³⁷⁴

2375

Die Ermelync die coninc droech,

 

Ende ander chierheit ghenoech,

 

Edele steene, guldin waerc;

 

Men cocht niet omme dusent maerc.

 

Ay coninc, als ghi hebt dat goet,

2380

Hoe dicken suldi in huwen moet^{2380 en 2381:}

 

Peinsen (O): ‘Ay Reynaert, ghetrauwe vos,

 

Die hier groeves in dit mos

 

Desen scat bi dijnre list,^{2383 en 2384}

 

God gheve di goet, waer du bisl’.

2385

(NB) ‘Ghi moet zijn mede an die vaert’,aant.

 

Sprac die coninc, ‘here Reynaert,

 

Ende ghi moet ons (O) helpen den scat ontdelven.^2387-2389

 

Ic ne wane bi mi selven²³⁸⁸

 

Aldaer nemmermeer gheraken.

2390

Ic hebbe ghehoort nomen Aken

 

Ende Parijs; eist daer yet na?

 

Maer also als ic versta²³⁹²

2374 oec ontbr.]. Vgl. R. II, 2626: ‘Ghi sult daer vinden ooc die croon’.

2380 en 2381:

Hoe dicken suldi peinsen in huwen moet:
‘Ay Reynaert, ghetrauwe vos’,]

Metri causa naar R. II, 2634 en 2635:

‘Hoe dicke seldi in uwen moet
Denken: ‘Reynaert, ghetruwe vos’.

2383 en 2384 lust, best].

2387-2389 In plaats van deze drie vss. heeft het hs. er vijf:

α Doe andwoerde die coninc saen:
β ‘Reynaert, sal ic die vaert bestaen,
γ Ghi moet sijn mede in die vaert,
δ Ende ghi moet ons, Reynaert,
ε Helpen den scat ontdelven.]. Zie A.

2388 wanen]. W.

2392 Ende]. Vgl. R. II, 2646: ‘Mer, also ic mi versta’.

[p. 78]

 

So smeekedi, Reynaert, ende roomt.

 

Kriekeputte, dat ghi hier noomt,

2395

Wanic, es een gheveinsde name’.

 

Dit was Reynaerde ombequame,

 

Ende verbalch hem ende seide: ‘Ja, ja,

 

Coninc, ghi zijter also na

 

Alse van Colne tote Meye.

2400

Waendi, dat ic hu die Leye

 

Wille wijsen in die flume Jordane?

 

Ic sal hu wel toeghen, dat ic wane,

 

Orconde ghenoech al openbare’.

 

Lude riep hi: ‘Cuwaert, coomt hare,

2405

Comet voer den coninc, Cuwaert’.²⁴⁰⁵

 

Die diere saghen dese vaert; (NB) (bij Mart. 2648)²⁴⁰⁶

 

Hem wonderde, wat die coninc woude. (2651)

 

Reynaert sprac: ‘Cuwaert, hebdi coude?

 

Ghi bevet; zijt (NB) al sonder vaer²⁴⁰⁹

2410

Ende secht minen here den coninc waer,

 

Dies mane ic hu bi der trauwen,²⁴¹¹

 

Die ghi zijt sculdich miere vrauwen

 

Ende minen here, van des ic hu vraghe’.^2413-2422aant.

 

- ‘Al sout mi gaen an mine craghe,

2415

Dat aventuerde ic, eer ic loghe;

 

Ghi hebt mi ghemaent also hoghe.

 

Bi der trauwen, die ic hem

 

Minen here ende miere vrauwe sculdich bem,

 

So segghict’, sprac Cuwaert (O), ‘of ict weet’. (O)

2420

- ‘Weetstu, waer Kriekeputte steet? (O)

 

Ne staet hi niet bi Hulsterloe?’ (O)

 

- ‘Ja hi, hoene sout wesen soe? (O)

2405 voert]. G. Vgl. R. II, 2659: ‘Coomt voor den coninc, haess Cuwaert’.

2406 Tusschen dit en het volgende vs. lezen we in 't hs.:

Hem allen wonderde, wat daer ware. (bij Mart. 2649)
Cuwaert die ghinc met vare, (2650)]. Zie Tschr. 5, 260 en 261.

2409 blide al]. Vgl. ook R. II, 2663: ‘Hoe beefdi so? Hebt ghenen vaer’.

2411 maent hi]. Vgl. R. II, 2665: ‘Dies manic u’. Veel juister toch is de voorstelling, waarbij de vermaning van Reyn. zelf uitgaat, dan die, waarbij de vos als het orgaan dient om een door Nobel niet geuite vermaning bekend te maken.

2413-2422 In plaats van deze tien vss. geeft het hs. alleen te lezen:

α ‘Ende die ic den coninc sculdich bem’.
β Doe sprac Reynaert: ‘So secht hem,
γ Weetstu waer Krieke putte steet?’
δ Cuwaert sprac: ‘Of ict weet?
ε Ja ic, hoe sout wesen soe?
ζ Ne staet hi niet bi Hulst ter loe?]. Zie A.

[p. 79]

 

Up dien moer, in die wostine.

 

Ic hebber ghedoghet groete pine

2425

Ende meneghen hongher ende menich coude

 

Ende aermoede so menichfoude

 

Up Kriekenputte so meneghen dach,

 

Dat ics vergheten niet ne mach’. (NB)^2428-2432

 

- ‘Dat was te voren, doe ic met Rijne,

2430

Sprac Reynaert, “den gheselle mine,aant.

 

Mijn gheselscap makede vast,

 

Die di ghedede meneghen last”.

 

“O wy”, sprac hi, “soete Rijn,²⁴³³

 

Lieve gheselle, scone hondekijn,

2435

Vergave God, waerdi nu hier!

 

Ghi sout toeghen voer dese dier²⁴³⁶

 

Met huwen sermone, waers te doene,²⁴³⁷aant.

 

Dat ic noint ne wart so coene,²⁴³⁸

 

Dat ic eeneghe saken dede,

2440

Daer ic den coninc mochte mede

 

Te mi waert belghen doen met rechte.

 

Gaet weder onder ghene knechte”,

 

Sprac Reynaert, “haestelic, Cuwaert;

 

Mijn here de coninc ne heeft thuwaert

2445

Gheene sake te sprekene meer”.

 

Cuwaert dede eenen wederkeer

 

Ende ghinc van sconinx rade daer.

 

Reynaert sprac: “Coninc, eist waer,

 

Dat ic seide?” - “Reynaert, jaet.

2450

Verghevet mi, ic dede quaet,

 

Dat ic hu mestroude yet.

 

Reynaert, goede vrient, nu besiet²⁴⁵²

2428-2432 In plaats van deze vss. leest men in 't hs.:

α ‘Hoe mochte ic vergheten dies,
β Dat aldaer Reynout de ries
γ Die valsche penninghe slouch,
δ Daer hi hem mede bedrouch
ε Entie ghesellen sine,
ζ Dat was te voren eer ic met rijne
η Mijn gheselscap makede vast,
θ Die mi ghequijtte meneghen past’.]. Zie A.

2433 Reynaert]. Vgl. ook de Aanteek. op 2438-2432.

2436 wee desen]. Vgl. R. II, 2696: ‘voor desen dieren fier’, en zie o. Tschr. 1, 25, op vs. 2661 vlg.

2437 sone rijne]. Zie A.

2438 ne ontbr.]. Metri causa ingevoegd, omdat vs. 2437 vier heffingen telt.

2452 siet]. Vgl. R. II, 2712: besiet. Het hier vereischte begrip ‘overwegen’ was namelijk wel eigen aan besien, maar niet aan het simplex van dat verbum.

[p. 80]

 

Den raet, dat ghi met ons gaet

 

Ten putte, al daer dien burne staet,

2455

Daer die scat leghet begraven onder”.

 

Reynaert sprac: “Ghi secht wonder;

 

Waendi, in waers arde vro,

 

Coninc, oft mi stonde also,

 

Dat ic met hu wandelen mochte

2460

Also als ons beeden dochte,

 

Ende ic, here, ware al sonder zonde?²⁴⁶¹aant.

 

Maer neent hen es, alse ic hu orconde²⁴⁶²aant.

 

Ende ic hu segghe, al eist scame:²⁴⁶³

 

Doe Ysingrijn in sduvels name

2465

In de ordine ghinc hier te voren

 

Ende hi te moonke waert bescoren,

 

Doe ne conste hem de prevende (NB) ghenoeghen,²⁴⁶⁷

 

Daer VI moonke hem bi bedroeghen.

 

Hi claghede van honghere ende carmede

2470

So zere altoes, dats mi ontfaermede.²⁴⁷⁰

 

Doe hi cranc wart ende (O) traech,²⁴⁷¹

 

Doe haddics rauwe als een zijn maech

 

Ende gaf hem raet, dat hi ontran;

 

Daer omme bem ic in spaeus ban.

2475

Maerghin, als die zonne upgaet,

 

Willic te Roeme om aflaet;

 

Van Roeme willic over zee.

 

Danen ne keeric nemmermee,

 

Eer ic so vele hebbe ghedaen,

2480

(NB) Dat ic met eeren met hu mach gaen (O, NB).²⁴⁸⁰aant.

 

Het ware een onscone dinc,

 

Souddi, here coninc,

2461 ghi, here, waert]. Zie A.

2462 Neent, het es, also ic hu orconde]. Zie A.

2463 ict].

2467 de prevende niet]. Zie Fr. in Ml's Proefschr., bl. 78, op vs. 2715.

2470 altoes ontbr.]. Vgl. R. II, 2729 en 2730:

‘Hi claechde altoos ende kermde
So seer, dats mi ontfermde’,

en 't Lat. 1335: ‘Quin semper queritur’.

2471 carmede ende wart]. J. Vgl. R. II, 2731: ‘Want hi wart cranc ende traech’.

2480 In plaats van dit vs. heeft het hs.:

α Coninc, dat ic met hu mach gaen
β Thuwer eeren ende thuwer vromen,
γ Of ic te lande weder come.]. Zie A.

[p. 81]

 

Maken huwe wandelinghe

 

Met eenen verwatenen ballinghe”. (NB)²⁴⁸⁴aant.

2485

Die coninc sprac: ‘(NB) Na dat ghi zijt²⁴⁸⁵

 

Te banne, men souts mi doen verwijt,²⁴⁸⁶

 

Reynaert, lietic hu met mi wandren.²⁴⁸⁷

 

Ic sal Cuwaerde ofte eenen andren

 

Toten scatte doen gaen met mi;

2490

Ende ic rade hu, Reynaert, dat ghi

 

Niet ne laet, ghine vaert,

 

Dat ghi hu van den banne claert’.

 

- ‘Sone doe ic’, sprac Reynaert;

 

‘Ic ga morghin te Rome waert,

2495

Gaet na den wille mijn’.

 

Die coninc sprac: ‘Ghi dinct mi zijn

 

Bevaen in arde goeden dinghen;

 

God jonne hu, dat ghijt moet vulbringhen’. (NB)²⁴⁹⁸aant.

 

Doe dese tale was ghedaen,

2500

Doe ghinc Nobel die coninc staen

 

Up eene hoghe stage van steene. (NB)²⁵⁰¹aant.

 

Die dieren saten al ghemeene²⁵⁰²

 

Al omme ende omme in dat gras,

 

Na dien dat elc gheboren was.

2505

Reynaerd stont bi der coninghinne,

 

Die hi le rechte wel mochte minnen.²⁵⁰⁶

2484 Tusschen dit en het volgende vs. lezen we in 't hs. nog:

Als ic nu bem, God betere mi!’
Die coninc sprac: ‘Reynaert, zidi
Yet langhe verbannen?’ Doe sprac Reynaert:
‘Ja ic, hets III iaer, dat ic wart
Voer den deken Hermanne
In vullen zeinde wart te bannen’.]. Zie A.

2485 sprac: Reynaert]. J. Vgl. R. II, 2745: ‘Die coninc sprac: ‘Na dat ghi zijt’.

2486 bannen]. G.

2487 wandelen]. J.

2498 Tusschen dit en het volgende vs. geeft het hs. nog te lezen:

Reynaert, alse hu ende mi
Ende ons allen nutte zi.]. Zie A.

2501 Achter dezen regel volgt in het ms. nog:

Daer hi up plach te stane alleene,
Als hi sat in zijn hof te dinghe.]. Zie A.

2502 teenen ringhe]. Zie A.

2506 Dit vs. ontbr. in 't hs., doch is door W. ingevoegd naar R. II, 2766.

[p. 82]

 

(NB) Die coninc die sprac vriendelike: (O)^{2507 en 2508}aant.

 

‘Hoert haer, diere, aerme ende rike, (O)

 

Reynaert es hier commen te hove

2510

Ende wille, dies ic Gode love,

 

Hem betren met al zinen zinnen,

 

Ende mijn vrauwe de coninghinne

 

Hevet so vele ghebeden voer hem,

 

Dat ic zijn vrient worden bem

2515

Ende hi versoent es ieghen mi,

 

Ende ic hem hebbe ghegheven vrij

 

Beede lijf ende lede;

 

Ende daertoe biedic hem vullen vrede (NB)²⁵¹⁸aant.

 

Ende ghebiede hu allen bi huwen live,

2520

Dat ghi Reynaerde ende zinen wive

 

Ende zinen kindren eere doet,

 

Waer si commen in hu ghemoet,

 

Sijt bi nachte, zijt bi daghe.

 

In wille oec meer gheene claghe²⁵²⁴

2525

Van Reynaerts dinghen horen.

 

Al was hi roeckeloos hier voren,

 

Hi wille hem betren; ic segghe hu hoe:

 

Reynaert wille maerghin vroe

 

Palster ende scerpe ontfaen

2530

Ende wille te Roeme gaen;

 

Ende van (NB) danen wille hi over zee²⁵³¹

 

Ende hier commen nemmermee,

 

Eer hi heeft vul aflaet

 

Van alre zondeliker daet’.

2507 en 2508 In plaats van deze vss. leest men in 't hs.:

α ‘Bidt voer mi, edele vrauwe,
β Dat ic hu met lieve weder scauwe’.
γ Soe sprac: ‘Die here, daert al an staet,
δ Doe hu van zonden vul aflaet’.
ε Die coninc entie coninghinne
ζ Ghinghen met eenen bliden zinne
η Voer haer diere, aerme ende rike.
θ Die coninc die sprac vriendelike:]. Zie A.

2518 In plaats van dit vs. heeft de Comb. tekst:

Reynaerde ghebiedic vullen vrede,
Anderwaerf ghebiedic hem vrede
Ende derde waerven mede,]. Zie A.

2524 oec ontbr.]. Vgl. R. II, 2788: ‘Ic en wil ooc geen meer claghe’.

2531 van Rome danen]. M.

[p. 83]

2535

Dese tale hevet Tiecelijn vernomen²⁵³⁵

 

Ende vloech, daer hi es comen²⁵³⁶

 

Ende hi vant die III ghesellen.

 

Nu hoert, wat hi hem sal tellen.

 

Hi sprac: ‘Keytive, wat doedi hier?

2540

Reynaert es meester bottelgier

 

Int hof ende moghende utermaten.

 

Die coninc heeftene quite ghelaten

 

Van alle sinen mesdaden,

 

Ende ghi zijt alle III verraden’.

2545

(NB) ‘Ic wane, ghi lieghet, here raven’,^2545-2547aant.

 

Sprac Isingrijn ende mettien ginc hi scaven,

 

Ende Brune (NB) mede (NB), ten coninc waert.

 

Tybeert bleef daer zere vervaert; (NB)^{2548 en 2549}aant.

 

Hi was (NB) in zorghen so groet utermaten,

2550

Dat hi gherne wilde laten²⁵⁵⁰

 

Sine oeghe varen over niet,

 

Die hi in spapen scuere liet,

 

Indien dat hi met Reynaert verzoent ware.²⁵⁵³

 

Hine wiste wat doen van vare,

2555

Dan hi ghinc sitten up die micke.

 

Hi claechde vele ende arde dicke,

 

Dat hi Reynaerde ye bekinde.

 

Isingrijn quam met groeten gheninde

 

Ghespronghen voer de coninghinne²⁵⁵⁹

2560

Ende sprac met eenen fellen zinne

 

Te Reynaert waert so verre,

 

Dat die coninc waert al erre

2535 Cirlin]. G.

2536 danen. Fr. in Ml.'s Proefschr., bl. 81 en 82, op vs. 2804.

2545-2547 In plaats van deze vss. lezen we in 't hs.:

α Isingrijn began andwoerden
β Te Tieceline met corten woerden:
γ ‘Ic wane, ghi lieghet, here raven’.
δ Mettien woerde began hi scaven,
ε Ende Brune die volchde mede.
ζ Si ghinghen recken hare lede
η Loepende des coninx waert.]. Zie A.

2548 en 2549 In plaats van deze twee vss. heeft het hs.:

α Tybeert bleef zere vervaert
β Ende hi bleef sittende up die galghe.
γ Hi was van sinen ruwen balghe
δ In zorghen so groet utermaten,]. Zie A.

2550 wille]. W.

2553 met Reynaert ontbr.]. Vgl. R. II, 2819: ‘Op dat hi Reinaerts vrient waer’.

2559 Ghedronghen]. Vgl. het Lat. 1402: ‘Isengrimus adest et prosilit impete magno’.

[p. 84]

 

Ende hiet Ysingrijne vaen

 

Ende Brune. Also saen

2565

Worden si ghevanghen ende ghebonden.

 

Ghine saghet nye verwoedden honden²⁵⁶⁶

 

Doen meer lachters dan men hem dede: (NB)²⁵⁶⁷aant.

 

Men bantse daer so vaste bede (O),²⁵⁶⁸

 

Datsi binnen eere nacht

2570

Met gheenrande cracht

 

Een let niet en mochten roeren.

 

Nu hoert, hoe hise voert sal voeren.

 

Reynaert, die hem was te wreet,

 

Hi dede, datmen Brunen sneet

2575

Van sinen rugghe een velspot af,

 

Datmen hem teere scerpen gaf,

 

Voets lanc ende voets breet.

 

Nu ware Reynaert al ghereet,

 

Haddi IIII vaste scoen.²⁵⁷⁹

2580

Nu hoert, wat hi sal doen,

 

Hoe hi sal IIII scoen ghewinnen.

 

Hi ruunde toter coninghinnen:

 

‘Vrauwe, ic bem hu peelgrijn.

 

Hier es mijn oem Ysingrijn,

2585

Hi hevet voren II vaste scoen;²⁵⁸⁵

 

Helpt mi, dat icse an mach doen.

 

Ic neme hu siele in mine plecht;

 

Want het es elcs peelgrins recht,²⁵⁸⁸

 

Dat hi ghedinket in sine ghebeden

2590

Al tgoet, dat men hem noyt dede.

 

Ghi moghet oec (NB) Haersenden miere moyen (A)^2591-2593aant.

 

Hare achterste vocte doen ontscoyen

 

Ende mi gheven twee van haren scoen.

 

Dit moghedi wel met eeren doen;

2566 verwoedde]. J.

2567 Tusschen dit en het volgende vs. vindt men in 't ms. nog:

Ysingrine ende Brune mede.
Men voerese als leede gaste,]. Zie A.

2568 Men bantse bede daer so vaste,]. Zie A.

2579 versche]. Ml. naar R. II, 2845: ‘Had hi vier vaste schoen’.

2585 IIII]. Vgl. ben. vs. 2612 en let ook op 't Lat. 1420 en 1421: ‘soleas fac anteriores Aptas nempe mihi det lupus ipse duas’.

2588 want en elcs ontbr.]. Metri causa. Vgl. ook R. II, 2854: ‘Want het is elc goet pelgrijns recht’.

2591-2593

α Ghi moghet hu siele an mi scoyen.
β Doet Haer enden miere moyen
γ Gheven twee van haren scoen.]. Zie A.

[p. 85]

2595

So blivet thuus in haer ghemac’.

 

- ‘Gherne’, die coninghinne sprac;

 

‘Reynaert, ghine moechts niet ombaren,²⁵⁹⁷

 

Ghine hebt scoen; ghi moetet varen

 

Huten lande in (NB) Gods ghewout²⁵⁹⁹

2600

Over berghe ende int wout

 

Ende terden struke ende steene;

 

Huwen aerbeit wert niet cleene. (NB)²⁶⁰²

 

Die scoen waren hu wel ghemicke,²⁶⁰³

 

Want si zijn so vaste ende so dicke,²⁶⁰⁴

2605

Die Ysingrijn draghet ende zijn wijf.

 

Al sout hem gaen an haer lijf,

 

Elkerlijc moet hu gheven twee scoen,

 

Daer ghi hu vaert mede moet doen.’

 

Dus hevet die valsche peelgrijn

2610

Beworven, dat dher Ysingrijn

 

Al toten knien hevet verloren

 

An beede sine voeten voren²⁶¹²

 

Dat vel al gader metten claeuwen.²⁶¹³

 

Ghine saechten niet een let verbraeuwen;²⁶¹⁴aant.

2615

Nie en hilt iemen stilre (O) al sine lede,²⁶¹⁵

 

Dan Ysingrijn de zine dede,

 

Doemen so iammerlike ontscoyde,

 

Dat hem dat bloet ten teen afvloyde.

 

Doe Ysingrijn ontscoyt was,

2620

Moeste gaen liggen up dat gras

 

Vrauwe Hersuint die wulvinne²⁶²¹aant.

 

Met eenen wel droeven zinne

 

Ende liet haer afdoen dat vel

 

Ende die claeuwen also wel

2625

Bachten van beede haren voeten. (A)aant.

 

Dese daet dede wel soeten

2597 mochtes niet omberen]. M. en V. in Tschr. 1, 9, op vs. 2851.

2599 des gods]. J.

2602 Dinen], terwijl achter dit vs. in 't hs. nog volgt:

Hets dijn noet, dattu hebs scoen.
Ic wilre gherne mijn macht toe doen.].

Beide vss. bevatten niets dan een zinledige herhaling van hetgeen alreede boven in 2596-2598 is gezegd.

2603 Ysingrijns].

2604 Want ontbr.]. Vgl. R. II, 2870: ‘Want si sijn vast ende dic’.

2612 En].

2613 toten]. Ml. in diens Dissert., bl. 83, op vss. 2889-2891.

2614 Ghine saecht noint roghel braeuwen,]. Zie A.

2615 Die stilre hilt al sine lede]. Zie A.

2621 wulfinne]. J.

[p. 86]

 

Reynaerde sinen evelen moet.²⁶²⁷

 

Nu hoert, wat claghen hi noch doet:

 

‘Moye’, seit hi, ‘lieve moye,²⁶²⁹

2630

In hoe meneghen vernoye

 

Hebdi dor minen wille ghewésen!

 

Dats mi al leet; sonder van desen

 

Eist mi lief, ic segghe hu twi:

 

Ghi zijt (des ghelovet mi)

2635

Een die liefste van minen maghen;

 

Bedi sal ic hu scoen andraghen (NB)

 

Ende ghi sult (NB) deelen (NB) an al dat perdoen,²⁶³⁷aant.

 

Lieve moye, dat ic in hu scoen

 

Sal beiaghen over zee’.

2640

Vrauwe Hersuinden was so wee, (A)aant.

 

Datso cume mochte spreken:

 

‘Ay Reynaert, God moete noch wreken,²⁶⁴²

 

Dat ghi over ons siet huwen wille!’

 

Ysingrijn balch ende zweech stille

2645

Ende zijn gheselle Brune, neware

 

Hem was te moede arde zware:

 

Si laghen ghebonden ende ghewont.

 

Hadde oec doe ter selver stont

 

Tybeert die cater ghewesen daer,

2650

Ic dar wel segghen over waer

 

(Hi hadde so vele ghedaen te voren),

 

Hine waers niet bleven sonder toren.

 

Wat helpt, dat ict hu maecte lanc? (A)aant.

 

Des ander daghes voer der zonnen upganc²⁶⁵⁴

2655

Dede Reynaert zijn scoen smaren,²⁶⁵⁵

 

Die Ysingrijns te voren waren (O)²⁶⁵⁶

 

Ende zijns wijfs, vrauwe Hersenden, (A)aant.

 

Ende hadse vaste ghedaen benden

2627 drouven]. Het begrip ‘tristis’ stemt noch met Reyn.'s gemoedstoestand noch met het gebruik van 't voorafgaande ww. ‘soeten’ overeen. Bij de gelijkheid van het begin van evelë en het einde van droeve is een verknoeiing van het eerste woord tot het laatste daarenboven niet onbegrijpelijk. R. II, 2893 heeft dezelfde onjuiste lezing. Het Lat. wijkt in de geheele redactie af (zie ald. 1434 en 1435).

2629 lieve ontbr.]. W. naar R. II, 2895: ‘Moeie, seit hi, lieve moeie’.

2637 In plaats van dit enkele vs. heeft het hs. er drie:

Godweet, dats al huwe bate:
Ghi sult an hoghen aflate
Deelen ende an al dat perdoen,]. Zie A.

2642 nu].

2654 de zonne].

2655 smeren]. Fr. in Tschr. 1, 26, op v. 2921.

2656 waren te voren]. Fr. in Tschr. 1, 26, op vs. 2921.

[p. 87]

 

Om zine voeten ende ghinc,

2660

Daer hi vant den coninc

 

Ende zijn wijf, die coninghinne.

 

Hi sprac met eenen soeten zinne:

 

‘Here, God gheve hu goeden dach

 

Ende miere vrauwen, die ic mach²⁶⁶⁴

2665

Prijs gheven met groten rechte.²⁶⁶⁵

 

Nu doet Reynaert gheven, huwen knechte,

 

Palster ende scerpe ende laet mi gaen’.

 

Doe dede die coninc halen saen²⁶⁶⁸

 

Den capelaen, Belijn den ram.²⁶⁶⁹

2670

Ende als hi bi den coninc quam,

 

Sprac die coninc: ‘Belijn, hier es²⁶⁷¹

 

Dese peelgrijn; leest hem een gheles

 

Ende ghevet hem scaerpe ende staf’.

 

Belijn den coninc andwoerde gaf:²⁶⁷⁴

2675

‘Here, in dar des doen niet.

 

Reynaert hevet selve beghiet,

 

Dat hi es in spaeus ban’.

 

Die coninc sprac: ‘Belijn, wattan?²⁶⁷⁸

 

Meester Jufroet doet ons verstaen,

2680

Hadde een man alleene ghedaen

 

Also vele zonden, alse alle die leven,

 

Ende wildi aercheit al begheven,

 

Ende dan te biechten gaen²⁶⁸³

 

Ende penitencie daeraf ontfaen,

2685

Dat hi over zee wille varen,

 

Hi mochte wel hem (O) selve claren’.²⁶⁸⁶aant.

 

Belijn sprac ten coninc echt:²⁶⁸⁷

 

‘Ic en doere toe crom no recht

 

Van gheesteliker dinc altoes,

2690

Ghine hout mi quite ende scadeloes²⁶⁹⁰

 

Ieghen bisscop ende ieghen (NB) deken’.²⁶⁹¹

 

Die coninc sprac: ‘In VIII weken

 

Sone wane ic hu bidden so vele.

 

Oec haddic liever, dat huwe kele

2664 mier].

2665 groten ontbr.]. Metri causa naar R II, 2931: ‘Gheven prijs mit groten rechte’.

2668 haesten]. Vgl. 't Lat. 1462: ‘Rex accersiri Belinum praecipit illuc’.

2669 Belin].

2671 Belijn ontbr.]. Vgl. R. II, 2937: ‘Sprac die coninc: ‘Bellijn, hier es’.

2674 Belin].

2678 Belin, wats dan]. J.

2683 dan ontbr.]. Metri causa, naar R. II, 2949: ‘Ende woude dan te biechte gaen’.

2686 hem wel].

2687 Belin].

2690 wilt mi quiten scadeloes]. Ml. naar R. II, 2957: ‘Ghi en hout mi quijt ende scadeloos’.

2691 den deken]. M.

[p. 88]

2695

Hinghe, dan ic u heden bat’.

 

Ende alse Belijn hoerde dat,²⁶⁹⁶

 

Dat die coninc balch te hem waert,

 

Wart hi so vervaert,²⁶⁹⁸

 

Dat hi beefde openbare²⁶⁹⁹

2700

Ende ghinc ghereeden zinen autare²⁷⁰⁰

 

Ende began zinghen ende lesen

 

Al dat hem goet dochte wesen.

 

Doe Belijn die capelaen²⁷⁰³

 

Oemoedelike hadde ghedaen

2705

Dat ghetijde van den daghe,

 

Doe hinc hi an Reynaerts craghe²⁷⁰⁶

 

Eene scaerpe van Bruuns velle.

 

Oec gaf hi den fellen gheselle

 

Den palster in de hant daer bi

2710

Te zinen ghevoeghe. Doe was hi

 

Al ghereet te ziere vaert.

 

Doe sach hi ten coninc waert;

 

Hem liepen die gheveinsde tranen

 

Neder neven zine granen,

2715

Alse oft hem jammerde in sine herte²⁷¹⁵

 

Van rauwen; haddi grote smerte,²⁷¹⁶aant.

 

Dit was bedi ende anders niet,

 

Dat hi hem allen, die hi daer liet,

 

Niet hadde beraden al sulke pine,

2720

Alse Brunen ende Ysingrine

 

Van hem hadde moghen ghevallen.²⁷²¹

 

Nochtan stont hi ende bat hem allen,

 

Datsi over hem bidden souden

 

Also ghetrauwelike als si wouden,²⁷²⁴

2725

Dat hi over hem allen bade.

 

Doert orlof nemen wart, duchti, te spade,²⁷²⁶

2696 Belin].

2698 Belin].

2699 van vare]. Zou deze wijziging niet te verkiezen zijn, niettegenstaande de overeenkomst tusschen den Comb. tekst en R. II, waar we (zie vs. 2969) in groten vaer lezen? ‘Hij was zoo bevreesd, dat hij beefde van vrees’ luidt wel wat zonderling.

2700 zine]. J.

2703 Belin].

2706 zine]. Vgl. R. II, 2978: ‘aen Reinaerts craghe’.

2715 hi jammerlike]. Vgl. R. II, 2987: ‘als oft hem jamerde in sijn herte’.

2716 hadde]. Zie A.

2721 Haddet]. J.

2724 hi woude]. G. Vgl. R. II, 2996: ‘Also ghetrouwe als si wouden’.

2726 Dat orlof nemen dochte hem spade]. Vgl. het Lat. 1496: ‘Tardus turbat eum discessus’. De lezing van 't hs. levert geen zin, evenmin als de bijna gelijkluidende van R. II, 2998: ‘Dat orlof nemen docht hem te spade’.

[p. 89]

 

Want hi gherne danen ware;

 

Hi was altoes zere in vare

 

Als die hem selven sculdich weet.

2730

Doe sprac die coninc: ‘Mi es leet,

 

Reynaert, dat ghi dus haestich zijt’.

 

- ‘Neen, heere, het es grote tijt;²⁷³²

 

Men sal gheene weldaet sparen.

 

Huwen orlof! ic wille varen’.

2735

Die coninc sprac: ‘Gods orlof’.

 

Doe gheboet die coninc, dat al dat hof^2736-2738

 

Met Reynaerde huutwaert soude gaen,

 

Sonder alleene die waren ghevaen.

 

Nu wart Reynaert peelgrijn, (A)aant.

2740

Ende zijn oem Ysingrijn

 

Ende Brune die ligghen ghebonden

 

Ende ziec van zeeren wonden.

 

Mi dinct ende ic wane des,

 

Dat niement so onspellic es

2745

Tusschen Pollanen ende Scouden,

 

Die hem van lachene hadde onthouden

 

Dor rauwe, die hem mochte ghescien,²⁷⁴⁷

 

Hadde hi Reynaerde doe ghesien,

 

Hoe wonderlic hi henen ghinc

2750

Ende hoe ghematelic dat hem hinc²⁷⁵⁰aant.

 

Scaerpe ende palster omme den hals, (A)aant.

 

Ende die scoen als ende als,

 

Die hi droech an zine been

 

Ghebonden, so dat hi sceen

2755

Een peelgrijn licht ghenoech.

 

Reynaerts herte binnen loech,

 

Dor datsi alle met hem ghinghen

 

Met so groter zameninghen,

2732 grote ontbr.]. Om den zin en om 't metrum (vs. 2731 bevat vier heffingen), naar R. II, 3004: ‘het is grote tijt’.

2736-2738

Doe gheboet die coninc al dat hof
Met Reynaerde hunt waert te ghane,
Sonder alleene die ghevane].

Men vgl. R. II, 3008-3010:

‘Doe gheboet hi over al dat hof,
Dat si met Reinaert nut soude(n) gaen,
Sonder die daer waren ghevaen’.

en bedenke, dat ghebieden, met een infinitief geconstrueerd, het nomen in den datief bij zich vereischt.

2747 Die]. M.

2750 ghemakelic]. Zie A.

[p. 90]

 

Die hem te voren waren wreet.

2760

Doe sprac hi: ‘Coninc, mi es leet,

 

Dat ghi so verre met mi gaet;

 

Ic vruchte, het mach hu wesen quaet.

 

Ghi hebt ghevaen II mordenaren;

 

Ghevalt, dat si u ontvaren,

2765

Ghi hebt hu te wachtene meer,

 

Dan ghi noint hadt eer.

 

Blijft ghesont ende laet mi gaen’.

 

Na dese tale ghinc hi staen

 

Up sine II achterste beene²⁷⁶⁹

2770

Ende maende die diere grote ende cleene (O)²⁷⁷⁰

 

Datsi alle voer hem baden,

 

Of si an alle (O) sine weldaden²⁷⁷²

 

Recht deel nemen wouden.

 

Si seiden alle, datsi souden

2775

Sijns ghedinken in haer ghebede.

 

Nu hoert voert, wat Reynaert dede:

 

Daer hi van den coninc sciet,

 

So droevelijc hi hem gheliet,

 

Dat hem somen zere ontfaremde.

2780

Op Cuwaert den haze hi caremde:²⁷⁸⁰

 

‘O wy, Cuwaert, sullen wi sceeden?

 

Of God wilt, ghi sult mi gheleeden

 

Ende mijn vrient Belijn de ram;²⁷⁸³

 

Ghi twee ghine daedt mi noint gram,

2785

(NB) Ghi zijt (NB) onberoepen ende goedertieren²⁷⁸⁵aant.

 

Ende ombeclaghet van allen dieren.

 

Ghestade es huwer beeder zede:

 

Ghi leeft, als ic doe ten tijden dede,²⁷⁸⁸

 

Als ic clusenare was; (A)aant.

2790

Hebdi lovere ende gras,

 

Ghine doet negheenen heesch

 

Noch om broet, no om vleesch,

2769 voeten]. J.

2770 cleene ende grote]. J.

2772 alle an].

2780 Cuwaert den haze hi becaremde]. Vgl. R. II, 3052: ‘Op Kuwert den hase hi kermede’. Becarmen beteekende alleen ‘beklagen’ of ‘door moeite en arbeid verwerven’.

2783 Belin].

2785 In plaats van dit enkele vs. heeft het hs.:

α Ghi moet mi bet voert bringhen.
β Ghi zijt van zoeter wandelinghen
γ Ende onberoupen ende goedertieren]. Zie A.

2788 Ghi leeft ontbr.]. Vgl. R. II, 3062: ‘Ghi leeft beide als ic dede’, en 't Lat. 1536 en 1537: ‘quia vivitis, olim Sicut ego vixi’; en zie ook Ml.'s Proefschr., bl. 87.

[p. 91]

 

Noch om sonderlinghe spijse’.

 

Met aldus ghedanen prijse

2795

Hevet Reynaert dese II verdoort,

 

Datsi met hem ghinghen voort,

 

Tote dat hi quam voer zijn huus,

 

(NB) Voer den casteel Maupertuus.²⁷⁹⁸

 

Alse Reynaert voer de porte quam,

2800

Doe sprac hi: ‘Neve Belijn (O) de ram,²⁸⁰⁰

 

Ghi moet alleene buten staen;

 

Ic moet in mine veste gaen,

 

Cuaert sal ingaen met mi.

 

Here Belijn, bidt hem, dat hi²⁸⁰⁴

2805

Troeste wel vrauwe Hermelinen

 

Met haren cleenen welpkinen,

 

Als ic orlof an hem neme’.

 

Belijn sprac: ‘Ic bids heme,²⁸⁰⁸

 

Dat hise alle troeste wale’.²⁸⁰⁹

2810

Reynaert ghinc met scoenre tale

 

So smeeken ende losengieren

 

In so menegher manieren,

 

Dat hi bi barate brochte

 

Cuwaerde in sine haghedochte. (NB)²⁸¹⁴aant.

2815

Daer vondensi vrauwe Hermelinen²⁸¹⁵

 

Ligghen met haren cleenen welpkinen,²⁸¹⁶

 

Die was in zorghen ende in vare,

 

Want so waent, dat Reynaert ware

 

Verhanghen. Ende als so vernam,²⁸¹⁹

2820

Dat hi weder thuuswaert quam

 

Ende palster ende scerpe droech,

 

Dit dochte haer wonders ghenoech.

 

So was blide ende sprac saen:

 

‘Reynaert, hoe sidi ontgaen?’

2798 Ende voer de porte van]. Vgl. R. II, 3072: ‘Aen dat casteel van Malpertuus’; en, voor de weglating der praepos. van, vss. 482 en 1261 van ons gedicht. Ook zie men Ml.'s Proefschr., bl. 88, waar evenwel ten onrechte aan de noodwendigheid dezer wijziging wordt getwijfeld.

2800 Belin neve ram]. M., naar R. II, 3074: ‘neve Bellijn den ram’.

2804 Belin].

2808 Belin].

2809 alleene]. De Comb. lezing levert geen zin.

2814 Tusschen dit en het volgende vs. leest men nog in 't ms:

Als si in dat hol quamen
Cuaert ende Reynaert tsamen,]. Zie A.

2815 Doe]. Vgl. R. II, 3088: ‘Daer vonden si legghen op die aerde’.

2816 Ligghen ontbr.]. Fr. in Ml.'s Dissert., bl. 88, op vs. 3100.

2819 als ontbr.]. J.

[p. 92]

2825

- ‘Ic was’, sprac hi, ‘int hof ghevaen,^{2825 en 2826}

 

Maer die coninc liet mi gaen;

 

Ic bem worden peelgrijn.

 

Here Brune ende here Ysengrijn

 

Zijn worden ghisele over mi.

2830

Die coninc hevet (danc hebbe hi!)

 

Cuaerde ghegheven in rechter zoene

 

Al onsen wille mede te doene.

 

Die coninc die lijede das,

 

Dat Cuaert die eerste was,

2835

Die mi verriet ieghen hem;²⁸³⁵

 

Ende bi der trauwen, die ic bem

 

Sculdich, u, vrauwe Hermeline,

 

Cuaerde naket eene groete pine;

 

Ic bem up hem met rechte gram’.

2840

Ende alse dat Cuaert vernam,

 

Keerdi hem omme ende waende vlien;

 

Maer dat ne conste hem niet ghescien, (A)aant.

 

Want Reynaert hadde hem ondergaen

 

Die porte ende ghegreepene saen

2845

Bi der kelen mordadelike,

 

Ende Cuaert riep ghenendelike:²⁸⁴⁶

 

‘Helpt mi, Belijn, waer sidi?²⁸⁴⁷

 

Dese peelgrijn verbijt mi’.

 

Dat roepen was sciere ghedaen,

2850

Bedi Reynaert hadde saen

 

Sine kele ontwee ghebeten.

 

Doe sprac Reynaert: ‘Nu gaen wi heten

 

Desen goeden vetten hase’.

 

Die welpine liepen ten ase²⁸⁵⁴

2855

Ende ghinghen heten al ghemeene;

 

Haren rauwe was wel cleene,

 

Dat Cuaert hadde verloren tlijf.

 

Ermeline, Reynaerts wijf,

2825 en 2826 Voor de invoeging dezer vss., die in 't Comb. hs. ontbreken, zie men Fr. in Tschr. 1, 26, op vs. 3086, en Ml. op vs. 3108.

2835 ons]. Vgl. het Lat. 1570: ‘Meque gravasse refert illum’. Kwalijk kan de vos de zaak zoo hebben voorgesteld, alsof ook Hermeline bij den koning aangeklaagd ware.

2846 ghenadelike]. Voor ghenendelike, in den zin van ‘haastig, snel’, vgl. men o.a. Alex. 3, 1156, en 7, 258, Bm. 8, 451, 110.

2847 Belin].

2854 base]. J. Vgl. R. II, 3128: ‘Die jonghe welpen liepen te ase’. Voor de mogelijkheid van een deminutief welpijn (G., W., J. en M. lezen hier welpkine) vgl. men de noot onder aan pag. 52 mijner Mnl. Sprk.

[p. 93]

 

Hat dat vleesch ende dranc dat bloet.

2860

Ay, hoe dicke bat so goet²⁸⁶⁰

 

Den coninc, die dor sine doghet

 

Die cleene welpkine hadde verhoghet

 

So wel met eenen goeden male.

 

Reynaert sprac: ‘Hi jans hu wale.

2865

Ic weet wel, moet die coninc leven,

 

Hi soude ons gherne ghiften gheven,

 

Die hi selve niet ne woude

 

Hebben om VII maerc van goude’.

 

- ‘Wat ghiften es dat?’ sprac Hermeline.

2870

Reynaert sprac: ‘Hets eene lijne

 

Ende eene vorst ende twee micken;

 

Maer, maghic, ic sal hem ontscricken, (A)aant.

 

Hopic, eer lijden daghen twee,

 

Dat ic omme zijn daghen mee

2875

Ne gave, dan hi omme tmijn’.

 

Soe sprac: ‘Reynaert, hoe mach dat zijn?’²⁸⁷⁶

 

Reynaert sprac: Vrauwe, ic secht hu:

 

Ic weet een wildernesse nu

 

Van langhen haghen ende van heede;

2880

Ende daer so nes gheen onghereede²⁸⁸⁰

 

Van goeden ligghene ende van spijsen.

 

Daer wonen hoenre ende pertrijsen

 

Ende menegherande vogheline.

 

Wi moghen daer, vrauwe Ermeline,^2884-2888aant.

2885

Willen wi, wandelen onder die scade (O)

 

Ende hebben daer groete ghenade, (O)

 

Eist dat ghi gaen wilt met mi daer. (O)

 

Wi moghen daer wonen VII jaer, (O)

 

Eer wi worden daer bespiet.

2890

Al seidic meer, in loghe niet’.

 

- ‘Ay, Reynaert’, sprac vrauwe Hermeline,

 

‘Dit dinct mi wesen eene pine,

 

Die al gader ware verloren;

 

Nu hebdi dit lant verzworen (A)aant.

2860 dancte]. J. Vgl. R. II, 3134: ‘Den coninc bad si dicke goet’.

2876 wat]. Ml. op vs. 3158. Vgl. het Lat. 1600: ‘Qualiter esse potest istud’.

2880 Ende die so nes niet onghereede]. Zie Tschr. 1, 27, op vs. 3140, en 5, 261, op vs. 3162.

2884-2888

α Wildi doen, vrauwe Ermeline,
β Dat ghi gliaen wilt met mi daer,
γ Wi moghen daer wonen VII jaer,
δ Willen wi, wandelen onder die scade
ε Ende hebben daer groete ghenade,]. Zie A.

[p. 94]

2895

In te woonne nemmermee,²⁸⁹⁵

 

Eer ghi comt van over zee,²⁸⁹⁶

 

Ende hebt palster ende scerpe ontfaen?’

 

Reynaert andwoerde vele saen:

 

‘So meer ghezworen, so meer verloren.

2900

Mi seide een goet man hier te voren

 

(In rade waest dat hijt mi riet):²⁹⁰¹

 

Bedwonghene trauwe en diedet niet.²⁹⁰²

 

Ende al vuldade ic dese vaert,²⁹⁰³

 

En holpe mi niet’, sprac Reynaert;

2905

‘In waers een ey niet te bat:

 

Ic hebbe den coninc eenen scat (A)aant.

 

Belovet, die mi es onghereet;

 

Ende als hi des de waerheit weet,

 

Dat hi bi mi es bedroghen,²⁹⁰⁹

2910

Ende dat ic hem al hebbe gheloghen,

 

So sal hi mi haten vele meere,

 

Dan hi noint en dede ere.²⁹¹²

 

Daer bi peinsic in minen moet,

 

Dat varen es mi niet so goet²⁹¹⁴aant.

2915

Alse dat luscen’, sprac Reynaert;²⁹¹⁵

 

‘Ende so helpe mi mijn rode baert (bij Mart. 3198)²⁹¹⁶

 

(Ghedoe hoe ic ghedoe), (3199)

 

(NB) Mine troestet niemen daer toe (3200)²⁹¹⁸

 

(NB) No dor ghewin no dor scade, (3204)²⁹¹⁹

2920

Dat ic in sconinx ghenade (3203)

 

(NB) Come, dat ic leve lancst; (3205)²⁹²¹

 

Ic hebbe leden so meneghen anxt.’

2895 wonen]. Vgl. § 214c mijner Mnl. Spr.

2896 van ontbr.]. J.

2901 In rade dat hi mi riet]. Zie Tschr. 5, 261, op vs. 3183.

2902 Bedi negheene]. M. naar R. II, 3208: ‘Dat bedwonghen ede en duden niet’.

2903 Ende ontbr.]. Zie Tschr. 5, 261 en 262, op vs. 3185 en 3186.

2909 Ende en 2910 Dat]. Deze omzetting is eenvoudiger dan de verplaatsing der beide vss. in hun geheel. zooals W., J. en M. die hebben noodig geacht.

2912 en ontbr.]. Metri causa, dewijl 2911 vier arseis bevat.

2914 also]. Zie A.

2915 dit bliven]. Zie A.

2916 Ende godsat hebbe]. Zie Tschr. 5, 262 en 263, op vs. 3198-3205.

2918 Of mi troestet mee]. Zie Tschr. ib.

2919 Tusschen dit en het voorgaande vs. heeft het ms. nog:

No die cater, no die das, (bij Mart. 3201)
No Bruun, die na mijn oem was, (3202)].

Zie Tschr. 5, 263. De omkeering der volgorde van dit en het volgende vs. (zie G., W., J. en M.) is niet aan te bevelen, dewijl 2919 zich uitnemend met 2918 laat verbinden.

2921 Ne come]. Zie Tschr. 5, 263.

[p. 95]

 

Zeere so (O) balch die ram Belijn,²⁹²³

 

Dat Cuaert, die gheselle zijn,

2925

In dat hol so langhe merrede.

 

Hi riep als die hem zere errede:

 

‘Cuaert, dats die duvel woude,²⁹²⁷

 

Hoe langhe sal hu daer Reynaert houden?

 

Twine comdi huut? Ende laet ons gaen’. (A)aant.

2930

Alse Reynaert dit hadde verstaen,

 

Doe ghinc hi hute tote Beline

 

Ende sprac al stillekine:

 

‘Ay here, twi so belghedi?

 

Al sprac Cuaert ieghen mi

2935

Ende ieghen ziere moyen,

 

Waer omme mach hu des vermoyen?²⁹³⁶

 

Cuaert dede mi verstaen,

 

Ghi moghet wel sachte voeren gaen,

 

Ne wildi hier niet langher zijn.

2940

Hi moet hier merren een lettelkijn

 

Met siere moyen Hermelinen

 

Ende met haren welpkinen,

 

Die seere weenen ende mesbaren,

 

Om dat ic hem sal ontfaren’.

2945

Belijn sprac: ‘Nu secht mi,²⁹⁴⁵

 

Here Reynaert, wat hebdi

 

Cuaerde te leede ghedaen?

 

Also als ic conste verstaen,

 

So riep hi arde hulpe up mi’.

2950

Reynaert sprac: ‘Wat sechdi,

 

Belijn? God moete hu beraden.²⁹⁵¹

 

Ic segghe hu, wat wi doe daden:

 

Doe ic in huus gheghanghen quam

 

Ende Ermeline an mi vernam,

2955

Dat ic wilde varen over zee,

 

Int herte wart haer doe so wee,²⁹⁵⁶

 

Datso langhe in ommacht lach.

 

Ende alse Cuaert dat ghesach,

2923 So zeere]. De noodwendigheid dezer omzetting springt te zeer in 't oog om eenig betoog te vorderen.

2927 lates den duvel wouden]. Een vloek, met het karakter eener aansporing, is onmogelijk. De wenschende vorm is hier een volstrekt vereischte.

2936 dus]. J.

2945 Belin].

2951 Belin].

2956 Ten eersten wart haer so wee]. Vgl. R II, 3254: ‘Dat hert wart haer doe so wee’, en zie Fr. in Ml.'s Proefschr., op vs. 3240.

[p. 96]

 

Doe riep hi lude: Helet vrij,

2960

Comt hare ende helpt mi²⁹⁶⁰

 

Miere moyen laven, so es in ommacht. (A)aant.

 

Soe riep hi met groeter cracht;²⁹⁶²

 

Dit waren die woerde ende niet el’.

 

- ‘Entrauwen ic verstont oec wel,

2965

Dat Cuaert dreef groet mesbare;

 

Ic waende, hem yet mesvallen ware’.

 

Reynaert sprac: ‘Belijn, neent niet;²⁹⁶⁷

 

Mi ware liever, mesquame mi yet,²⁹⁶⁸

 

Minen kindren of minen wive

2970

Dan mijns neven Cuwaerts live’.

 

Reynaert sprac: ‘Vernaemdi yet,

 

Dat mi de coninc ghistren hiet

 

Voer arde vele hoeghe liede,

 

Als ic huten lande sciede,

2975

Dat ic hem een paer lettren screve?

 

Suldise hem draghen, Belijn neve?²⁹⁷⁶

 

Si sijn ghescreven ende al ghereet’.²⁹⁷⁷

 

Belijn sprac: ‘Ende ic ne weet;²⁹⁷⁸

 

Maer Reynaert, wistic, dat hu ghedichte (O)^{29792979 en 2980}aant.

2980

Ghetrauwe ware, ghi mochtet lichte

 

Ghebidden, dat ict den coninc

 

Droeghe, haddic eeneghe dinc,

 

Daer icse mochte in steken’.

 

Reynaert sprac: ‘Hu ne sals niet ghebreken;²⁹⁸⁴

2985

Eer des coninx lettren hier bleven,

 

Ic soude hu dese scerpe eer gheven, (A)aant.

 

Here Belijn, die ic draghe,²⁹⁸⁷

 

Ende hanghense an huwe craghe

 

Ende des conincs lettren daer in.

2990

Ghi sulter af hebben groet ghewin,

 

Des conincs danc ende groet ere;

 

Ghi sult den coninc, minen here,

 

Harde willecome zijn’.

 

Dit loofde mijn here Belijn.

2960 Com]. G.

2962 Doe]. J.

2967 Belin].

2968 leet, mesquame hem yet]. Zie Tschr. 5, 263, op 3252.

2976 Suldijt en Belin].

2977 Het es].

2978 Belin]. Het emphatische Ende (vgl. Taalk. Bijdr. I, 126, en D. II, bl. 110, der Vondel-gr.), hier door G., W., J. en M. uitgeworpen, moet zonder den minsten twijfel worden behouden.

2979 Maer ontbr.]. Zie A.

2979 en 2980 hu ghedichte Dat]. Zie de A. bij 2979.

2984 sal].

2987 Belin].

[p. 97]

2995

Reynaert ghinc in die aghedochte

 

Ende keerde weder ende brochte

 

Sinen vrient Beline ieghen

 

Dat hoeft van Cuaerde ghedreghen,

 

In die scerpe ghesteken,

3000

Ende hinc bi sinen quaden treken

 

Die scerpe Belijn an den hals³⁰⁰¹

 

Ende beval hem als ende hals,

 

Dat hi die lettren niet ne soude

 

Besien, of hi gherne woude

3005

Den coninc teenen vriende maken;³⁰⁰⁵

 

Ende wildi, dat boven alle saken^{3006 en 3007}aant.

 

(NB) Sijn here de coninc hem hadde lief,

 

Dat hi seide, dat desen brief

 

Bi Reynaert alleene ware ghescreven,³⁰⁰⁹aant.

3010

Ende hiere den raet toe hadde ghegheven;³⁰¹⁰

 

Die coninc souts hem weten danc.

 

Dat hoerde Belijn ende spranc³⁰¹²

 

Up van der stede, daer hi (O) stoet,³⁰¹³

 

Meer dan anderhalven voet, (NB)³⁰¹⁴

3015

Ende sprac: ‘Reynaert, wel lieve here,³⁰¹⁵aant.

 

Nu weetic wel, dat ghi doet eere

 

Mi hebben bi die zijn int hof.³⁰¹⁷

 

Men saels mi spreken groeten lof,³⁰¹⁸

 

Alsmen weet, dat ic can dichten³⁰¹⁹

3020

Met sconen woerden ende met lichten,

 

Alsi dat ics niet ne can.

 

Men seit dicken, hets menich man

 

Groete eere ghesciet, dat hem God ionste,

 

Van dinghen, die hi lettel conste’.

3001 Belin].

3005 vrienden]. G.

3006 en 3007 In plaats van deze beide vss. heeft het hs. er vier:

α Ende seide hem, dat die lettren staken
β In die scerpe verholenlike,
γ Ende of hi wesen wilde rike
δ Ende sinen here den coninc hadde lief,]. Zie A.

3009 hem]. Zie A.

3010 den ontbr.]. Vgl. R. II, 3310: ‘Ende den raet daer toe ghegheven’.

3012 Belin].

3013 Van der stede daer hi up stoet].

3014 eenen halven]. Fr. in Ml.'s Dissert. bl. 91, op vs. 3300.

3015 In plaats van dit enkele vs. leest men in 't ms.:

α So blide was hi van der dinc,
β Die hem te toerne sint verghinc.
γ Doe sprac Reynaert: ‘Belin here’]. Zie A.

3017 Hu selven ende die zijn int hof.]. Zie Tschr. 5, 264, op vs. 3304 en 3305.

3018 hu]. J.

3019 ghi coont]. J.

[p. 98]

3025

Hier na sprac Belijn: ‘Reynaert,³⁰²⁵

 

Wats hu raet? Wille Cuaert

 

Met mi weder te hove gaen?’

 

- ‘Neen hi’, sprac Reynaert, ‘hi sal hu saen

 

Volghen bi desen selven pade;

3030

Hine hevet noch negheene stade.

 

Nu gaet voren met ghemake;

 

Ic sal Cuaerde sulke sake

 

Ontdecken, die noch es verholen’.

 

- ‘Reynaert, so blivet Gode volen’,

3035

Sprac Belijn ende dede hem up de vaert.³⁰³⁵

 

Nu hoert, wat hi doet Reynaert.

 

Hi keerde in sine haghedochte

 

Ende sprac: ‘Hier naect ons gherochte,

 

Bliven wi hier, ende grote pine.

3040

Ghereet hu, vrauwe Hermeline,

 

Ende mine kindre also al gader; (A)aant.

 

Volghet mi, ic bem hu man, hu vader,³⁰⁴²

 

Ende pinen wi ons, dat wi ontfaren’.

 

Doene was daer (NB) gheen langher sparen,³⁰⁴⁴

3045

Si daden hem alle up die vaert:

 

Ermeline ende here Reynaert

 

Ende hare ionghe welpkine

 

Dese anevaerden die woestine.

 

Nu hevet Belijn die ram³⁰⁴⁹

3050

Soe gheloepen, dat hi quam

 

Te hove een lettel na middach.

 

Als die coninc Belijn ghesach,³⁰⁵²

 

Die de scerpe weder brochte,

 

Daer Brune die bere so onsochte

3055

Te voren omme was ghedaen,

 

Doe sprac hi te Belijn saen:^{3056 en 3057}

 

‘Here Belijn, wanen comedi?

 

Waer es Reynaert? Hoe comt, dat hi

 

Dese scerpe niet met hem draghet?’ (A)aant.

3060

Belijn sprac: ‘Coninc, ic maghet³⁰⁶⁰

 

Hu segghen, also ict weet.

 

Doe Reynaert al was ghereet

 

Ende hi den casteel rumen soude,

 

Doe seide hi mi, dat hi hu woude

3025 Belin].

3035 Belin].

3042 hu man ontbr.]. Zie Tschr. 5, 264, op vs. 3330.

3044 daer doe]. W.

3049 Belin].

3052 Belin].

3056 en 3057 Belin].

3060 Belin].

[p. 99]

3065

Een paer lettren, coninc vrij,

 

Senden, ende doe bat hi mi,

 

Dat icse droeghe dor huwe lieve.

 

Ic seide, meer dan VII brieve

 

Soudic dor huwen wille draghen,

3070

Ende ic conste (NB) iet beiaghen,³⁰⁷⁰

 

Daer ic den brief in draghen mochte.³⁰⁷¹

 

Dese scerpe hi mi doe brochte³⁰⁷²

 

Ende die lettren daer in ghesteken.

 

Coninc, ghine horet noint spreken

3075

Van betren dichtre, dan ik bem;

 

Dese lettren dichte ic hem (NB)

 

Ende sijn aldus ghemaect ende ghescreven’.³⁰⁷⁷aant.

 

Doe hiet hem die coninc gheven

 

Den brief Botsaerde sinen clerc;

3080

Dat was hi, die an dat werc³⁰⁸⁰aant.

 

Bet conste dan yement, die daer was,

 

Ende plach emmer, dat hi las³⁰⁸²

 

Die lettren, die te hove quamen.

 

Bruneel ende hi die namen

3085

Die scerpe van den halse Beline,³⁰⁸⁵

 

Die hier toe bi der dompheit zine (O)^{3086 en 3087:}

 

Hadde gheseit al so verre,

 

Dat hijs snieme sal werden erre.³⁰⁸⁸

 

Die scerpe ontdede Botsaert die clerc;³⁰⁸⁹

3090

Doe moeste bliken Reynaerts werc.

 

Alse hi dat hoeft voertrac,³⁰⁹¹

 

Botsaert ende dat sach (O), hi sprac:³⁰⁹²

3070 Doe ne conste Reynaert niet beiaghen,]. Vgl. de veel betere lezing in 't Lat. 1722 en 1723:

‘Ista libens faciam, dixi, si sit mihi pyxis

Sive quid hanc in quo iam queo ferre duci’.

3071 de brieve].

3072 doe ontbr.]. Vgl. R. II, 3356: ‘Doe brochte hi mi ghedraghen’.

3077 In plaats van dit enkele vs. leest men in 't hs.:

α Gaet mi te goede of te quade.
β Dese lettren dichte ic bi minen rade
γ Aldus ghemaect ende ghescreven.]. Zie A.

3080 an twerc]. Zie A.

3082 Botsaert].

3085 Belijns]. J.

3086 en 3087: Die bi der dompheit zijns
Hier toe hadde gheseit so verre,]. De omzetting en de invoeging van al metri causa naar R. II 3372 en 3373.

3088 hi]. Vgl. R. II, 3374: ‘Dat hijs licht mach warden erre’.

3089 ontfinc]. Vgl. R. II, 3375: ‘Die scherpe ondede Bokaert die clerc’. In verband met hetgeen in 3084 gezegd is, kan ontfinc niet juist zijn.

3091 voert trac]. V. in Tschr. 1, 28 en 29, op vs. 3359.

3092 sach dat].

[p. 100]

 

‘Helpe, wat lettren zijn dit!

 

Heere coninc, bi miere wit,

3095

Dit es dat hoeft van Cuaerde.

 

O wach, dat ghi noint Reynaerde,

 

Coninc, ghetrauwet so verre!’

 

Doe mochtemen droeve sien ende erre

 

Dien coninc entie coninghinne.

3100

Die coninc stont in droeven zinne

 

Ende sloech zijn hoeft neder.

 

Over lanc hief hijt weder

 

Up ende begonste werpen huut

 

Een dat vreselicste gheluut,

3105

Dat noint van diere ghehoort waert.

 

Alle dieren waren vervaert.³¹⁰⁶

 

Doe spranc voert Fyrapeel³¹⁰⁷

 

Die lubaert; hi was een deel

 

Des coninx maech, hi mocht wel doen.

3110

Hi sprac: ‘Here, coninc lyoen,

 

Twi drijfdi dus groet onghevoech?

 

Ghi mesliet hu ghenoech,

 

Al ware de coninghinne doot.

 

Doet wel ende doet wijsheit groet³¹¹⁴

3115

Ende slaect huwen rauwe een deel’.

 

Die coninc sprac: ‘Here Fyrapeel,³¹¹⁶

 

Mi hevet een quaet wicht so verre

 

Bedroghen, dat ic dus bem erre,³¹¹⁸

 

Ende int strec gheleet bi barate,

3120

Dat ic recht mi selven hate

 

Ende ic mine eere hebbe verloren.

 

Die mine vriende waren te voren,

 

Die stoute here Brune ende here Ysingrijn, (A)aant.

 

Die rovet mi een valsch peelgrijn.

3125

Dat gaet miere herten na so zere’. (NB)³¹²⁵aant.

 

Doe sprac Fyrapeel echt: ‘Here,³¹²⁶

3106 Ghene]. G. Vgl. R. II, 3392: ‘Alle dieren’; en 't Lat. 1739: ‘Cunctae ferae’.

3107 Syrapeel]. G.

3114 doet ontbr.]. Voor het gebruik van doen met een verbaal substant. als obj. (hier met wijsheit = ‘verstandige handeling’) vgl. men het Mnl. Wb. II, 238; voor doet wel ende = ‘wees zoo goed om ...., zoo verstandig dat gij ....’ Ib. 11, 248.

3116 Sierapeel]. G.

3118 ics]. Vgl. R. II, 3405: ‘Dat ic mi dus myslaet’.

3125 Tusschen dit en het volgende vs. lezen we in 't ms.:

α Dat het qaen sal an mine eere
β Ende an mijn leven, het es recht.]. Zie A.

3126 Syrapeel; Here ontbr.]. Zie de A. op 3125.

[p. 101]

 

Es daer mesdaen, men saelt zoenen:³¹²⁷

 

Men sal den wulf enten bere doen scone³¹²⁸aant.

 

Ende vrauwe Hersenden also wel (A)aant.

3130

(NB) Betren (NB) hare mesdaet snel³¹³⁰

 

Ende over haer toren ende over haer pine³¹³¹

 

Versoenen metten ram Beline,

 

Na dat hi selve heeft ghelyet,

 

Dat hi Cuaerde verriet;

3135

Hi heeft mesdaen, hi moet becoepen. (O)^{3135 en 3136}

 

Ende daer na sullen wi alle loepen (O)

 

Na Reynaerde ende sulne vanghen

 

Ende sullen bi sijnre kele hanghen³¹³⁸

 

Sonder vonnesse ende sonder recht’.³¹³⁹

3140

Doe andwoerde die coninc hecht:

 

‘O wy, heere Fyrapeel,³¹⁴¹

 

Mochte dit ghescien, so ware een deel

 

Ghesocht den rauwe, die mi slaet’.

 

Fyrapeel sprac: ‘Here, jaet;³¹⁴⁴

3145

Ic wille ghaen maken die zoene’.

 

Doe ghinc Fyrapeel die coene,³¹⁴⁶

 

Daer hi die ghevanghene vant.

 

Ic wane, dat hise teerst ontbant;

 

Ende daer na sprac hi: ‘Ghi heren beede,

3150

Ic bringhe hu vrede ende gheleede:

 

Mine here de coninc groet hu (A)aant.

 

Ende hem berauwet zere nu,

 

Dat hi ieghen hu heeft mesdaen.

 

Hi biet hu soene, wildise ontfaen,³¹⁵⁴

3155

Wie soes blide si ofte gram;³¹⁵⁵

 

Hi wille hu gheven Belijn den ram³¹⁵⁶

 

Ende alle zine maghe³¹⁵⁷

 

Van nu toten domsdaghe,

3127 ghedaen mesdaet]. J. Vgl. R. II, 3421: ‘Is daer misdaen’.

3128 comen]. Zie A.

3130 ende betren hem]. J.

3131 haren en hare]. Metri causa.

3135 en 3136 in omgekeerde volgorde]. J.

3138 sullen sine kele]. J. Vgl. R. II, 3432: ‘Ende bi sijnre kelen hanghen’.

3139 hets recht]. Vgl. R. II, 3433: ‘Sonder vonnisse ende sonder recht’.

3141 Syrapeel].

3144 Syrapeel].

3146 Syrapeel].

3154 Hi biet hu, wildijt ontfaen,). Vgl. R. II, 3444 en 3445: ‘Ende daer voor seldi ontfaen Scoen soene’.

3155 so].

3156 Belin].

3157 shere Belins]. Vgl. R. II, 3447: ‘Ende daer toe alle sine maghe’.

[p. 102]

 

(Eist int velt, eist int wout,

3160

Hebse alle in hu ghewout), (NB)³¹⁶⁰aant.

 

Up dat ghi hem zweert vaste hulde.³¹⁶¹

 

Hi wille oec bi sinen sculde (A)aant.

 

Nemmermeer ieghen hu mesdoen.

 

Dit biedt hu de coninc lyoen.

3165

Dit neemt ende leeft met ghenaden;

 

Bi Gode, ic dart hu wel raden’.

 

Ysingrijn sprac toten beere:

 

‘Wat sechdire toe, Brune here?’

 

‘Ic hebbe liever’, sprac Brune (O), ‘in de rijser³¹⁶⁹

3170

Dan hier te ligghene int ijser.³¹⁷⁰

 

Laet ons toten coninc gaen

 

Ende sinen pays daer ontfaen’.

 

Met Fyrapeel datsi ghinghen³¹⁷³

 

Ende maecten pays van allen dinghen. (A)aant.

3160 Tusschen dit en het volgende vs. heeft het ms. nog:

α Ende ghise ghewilleghelike verbit.
β Die coninc ontbiet hu voer al dit,
γ Dat ghi sonder eeneghe mesdaet
δ Reynaerde moghet toren ende quaet
ε Doen ende alle zine maghen,
ζ Waer so ghise moghet belaghen.
η Dese twee groete vreden
θ Wille hu die coninc gheven heden
ι Te vrijen leene eewelike.
ϰ Ende hier binnen wilt die coninc rike,]. Zie A.

3161 Up ontbr.]. Zie de A. op 3160.

3169 Brune sprac: ‘Ic hebbe liever in de rijsere’]. De omzetting is noodig wegens het metrum.

3170 ijsere].

3173 Syrapeel].