Vormen. Jaargang 4

[p. 176]

N.E. Fonteyne ‘Kinderjaren’.

Dit nagelaten werk is de belangrijkste biografie die wij in de Vlaamsche letteren kennen: een boek zoo boeiend, zoo flink geschreven als geen. In het licht van deze ‘Kinderjaren’, meer nog dan in dit van de romans ‘Pension Vivès’ en ‘Polder’, stelt men met weemoed vast dat in den zoo vroegtijdig overleden Fonteyne de Vlaamsche cultuur een zwaar verlies heeft ondergaan. Wij zijn geneigd hierbij aan Albrecht Rodenbach te denken.

Geslaagd kan een autobiografie slechts heeten zoo zij volledig oprecht is en uit het relaas der levenservaring alle elementen weert die voor derden van minder belang blijven. Welnu, er is in deze ‘Kinderjaren’ geen bladzijde of men leest haar met gespannen aandacht en, wat de rechtzinnigheid betreft, zoo is deze waarachtig van een zeldzame en kordate onbevangenheid. Ik vrees dat sommigen zich zelfs aan bepaalde intieme bijzonderheden zullen ergeren. Al zijn deze nog zoo tactvol behandeld, toch behooren ze nu eenmaal tot een domein dat in de Vlaamsche litteratuur veeleer gemeden wordt.

De titel ‘Kinderjaren’ kan in zijn beperking misleidend lijken, want, zoo hier inderdaad levensgebeurtenissen uit kindsheid en jeugd genoteerd zijn, toch wordt er bovendien - en dit vormt in ons oordeel het hoofdbestanddeel - een karakterbeeld geboden van den gevormden man, den gerijpten Fonteyne, met zijn philosophische, religieuze, artistieke en politieke opvattingen, met zijn droom en zijn verlangen, zijn liefde en zijn haat - vooral zijn haat!

De jonge knaap groeit op in een Westvlaamsche landelijke gemeente. Deze atmosfeer met haar bekoorlijke afwisseling van droom en fantasie wordt door den schrijver op zeer suggestieve wijze weergegeven. Het natuurgevoel bij Fonteyne is er een zeer bijzonder, minder lyrisch maar meer intiem dan bij Streuvels, minder uitbundig maar meer geraffineerd dan bij Timmermans. De stijl is forsch, direkt en plastisch. Er komen in dit boek bladzijden voor, zooals b.v. de ‘lof der straat’ of ‘de tocht naar Brugge’, die ongetwijfeld vrij spoedig een rechtmatige plaats zullen veroveren in onze klassieke bloemlezingen. Trouwens, niet alleen bloemlezers, maar ook samenstellers van

[p. 177]

aforismenbundels kunnen hier een rijken oogst lezen. Het zij ons geoorloofd hier slechts een drietal aan te halen:

‘Het leven helpt wellicht vergeten, doch het papier legt de haat in de pekel’. - Over de gevestigde ‘eerbiedwaardige begrippen’: ‘We ontdekken hoe die woorden net als de kerkeschorre op een zijde gepolijst zijn terwijl de onderkant onooglijk blijft.’ - Over het medelijden: ‘Het is de eerste mijner introspectieve ontdekkingen dat het medelijden het meest zelfzuchtige onder onze gevoelens is, dat alleen van ons zelf uitgaat en om ons zelf bestaat een verteedering over het eigen lot dat we opeens in de deerniswekkende plaats van het ontroerende voorwerp zien.’

Het dorp biedt zoo luttel ‘geschiedenis’ en - in strijd met wat het spreekwoord beweert - huist daar toch niet het geluk. ‘Geschiedenis’ zal men er pas beleven wanneer de oorlog van 1914 en de bezetting het in opschudding komen brengen. Deze stukken bevatten dan ook de meest bewogen episoden van dit leven, dat, althans uiterlijk, niet sensatievol voorkomt. Innerlijk daarentegen is het des te rijker. De jonge Fonteyne is een verfijnde, overgevoelige, maar tevens misanthropische natuur, behept met een bestendige angst. ‘Angst’, schrijft hij, ‘is mijn voornaamste reactie op het leven geweest ... De angst was mijn voornaamste leermeester ... Mijn hart heeft van vrees tot vrees rondgefladderd; telkens een angst ophield zocht het onzeker naar een nieuwe. Doorheen al die jeugdjaren hebben beurtelings alle angsten mij overheerscht, vanaf de doodgewone vrees voor het merkteeken dat me zou doen opvallen en aan de spot overleveren, over de vrees voor armoede en zonderlinge ziekten, weezenhuis of dood tot de verschrikkingen van de moderne vooruitgang en de chirurgie.’ De doorpriemende zelfontleding van hyperemotieve angsttoestanden levert hier clinische beelden die ook in wetenschappelijk opzicht waardevol zijn. De doodsgedachte wordt tot een ware obsessie. Zooals in sommige zelfportretten van Arnold Böcklin loert de sombere Hein gestadig over den schouder van den hoofdpersoon.

Zoodra de knaap buiten den vertrouwden huiskring komt voelt hij zich hulpeloos; de auteur schrijft zelfs met een schokkende meedogenloosheid: ‘een lafaard’. De schoolopvoeding verergert nog dit minderwaardigheidscomplex. Over dit dorps-

[p. 178]

onderwijs spreekt Fonteyne een vernietigend oordeel uit, dat door zijn veralgemeenende conclusies wellicht onrechtvaardig wordt: De school vervalscht ons levenshouding; ze vervalscht de levenswaarden! Dat de nivelleerende strekking van dit onderwijs op het schuldenkonto van de democratie, ‘die geen hoogvliegers kan verteren’, dient geschreven te worden, is een uitspraak die voor betwisting vatbaar is. ‘Gelijkschakeling’ is precies geen leuze van democratischen oorsprong!

De vrees voor de toekomst, voor ‘le Grand Soir’, der sociale revolutie, het gevoel van onveiligheid in de bestaande samenleving wekken bij Fonteyne als natuurlijke reactie een heimwee naar het verleden. Hij is de typische traditionalist, opgaande in den liefdevollen cultus van zijn atavisme. De slotzin van het boek luidt: ‘Men groeit enkel aan de traditie groot.’ Dit traditionalisme gaat consekwent gepaard met een fier stambewustzijn, hetwelk op beminnelijke wijze met Westvlaamsche particularisme getint blijft. De Kasselberg in Fransch Vlaanderen krijgt in dit boek zelfs de beteekenis van een ‘bezielde heuvel’ à la Barrès! Deze onmisbare liefde voor het land, die eenieder naar het hart gesproken is, gaat bij Fonteyne echter gepaard met wat hij noemt een even ‘onmisbare en levengevende haat’: complex dat men bedenkelijk kan achten. Deze haat manifesteert zich intusschen vooral in enkele, niet zeer oorspronkelijke, schampere verwijten aan het adres van onze Wester-, Zuider- en zelfs Noorderburen!

Meer overtuigend en van grooter ideëel belang is de verklaring die Fonteyne geeft van de litteraire roeping. Wijzelf hebben destijds in ons essay ‘Auscultatie van den Daemon’ enkele beschouwingen gewijd aan dit vraagstuk. Wij kwamen tot de conclusie dat, in veel gevallen, de litteraire roeping kan verklaard worden als zijnde de compensatie van een minderwaardigheidscomplex. De would-be kunstenaar, die met zijn felle ambitie tegenover het leven staat, weet, of waant, zich om een al of niet werkelijke reden van physiologischen of socialen aard minderwaardig tegenover zijn medemenschen en zoekt dit minus op een bepaald gebied te balanceeren door een plus op het domein der kunst. Onze stelling staafden wij door talrijke voorbeelden, die men in de litteratuurgeschiedenis aantreft van af den blinden Homeros tot de kwijnende Alice Nahon. Het geval Fonteyne is slechts het jongste bewijs ten gunste

[p. 179]

van deze thesis, bewijs dat des te gewichtiger is, daar de auteur zich volkomen bewust is van zijn ‘geval’ en hiervan in zijn boek uitdrukkelijk getuigenis aflegt. Hij kent de oorzaak van zijn onrust, de physiologische kwaal, ‘een storing in de hartspieren tijdens de groeiperiode’, die zijn vroegtijdigen dood zal veroorzaken. Fonteyne verklaart verder: ‘Het minderwaardigheidscomplex dat ze me op school bezorgden, kon mij er alleen toe brengen mijn toevallige gaven zoo te ontwikkelen, tot er nevens alle minderwaardigheid vergeten werd’. En den buitenstaander vertrouwt hij toe: ‘Weet dat achter het schrijverswerk slechts dit ééne geheim steekt: ambitie, rustelooze eerzucht, opstuwende drang naar onderscheiding’.

In ‘Kinderjaren’ is Fonteyne's litteraire ambitie er in geslaagd zich tot levende kunst te kristalliseeren. Zij heeft volledig het beoogde doel bereikt, o.i. vooral dank zij de aanwending van de beproefde Proustiaansche litteraire methode: de herdenking en herschepping van het eigen beleefde verleden. ‘Het leven schrijdt niet voorwaarts naar de toekomst, het eerselt heen met het gelaat op verloren dagen gericht’, schrijft de auteur, die het eerste hoofdstuk van zijn mémoires onder de invocatie stelt van Marcel Prousts ‘A la cherche du Temps perdu’. Dat ‘Kinderjaren’ met eer het peterschap draagt van den geniaalsten schrijver dezer eeuw, is de grootste lof dien wij dit ongewoon boek kunnen toezwaaien.

Raymond BRULEZ.